LANGGAM

Ang mga langgam maoy init-ug-dugo, may mga balhibo ug adunay taludtod, ug maoy oviparous, sa ato pa, nagapangitlog. Adunay mga 300 ka paghisgot sa mga langgam diha sa Bibliya, ug mga 30 ka lainlaing matang ang espesipikong ginganlan. Gihisgotan ang ilang paglupad, sagad ang ilang paglingkawas gikan sa mga kaaway (Sal 11:1; Pr 26:2; 27:8; Isa 31:5; Os 9:11); ang ilang pagbatog sa mga kahoy (Sal 104:12; Mat 13:32); ang ilang pagsalag (Sal 84:3; Eze 31:6); ang paggamit kanila, ilabina ang mga piso sa mga salampati ug mga tukmo, diha sa paghalad (Lev 1:14; 14:4-7, 49-53) ug ingong pagkaon (Neh 5:18), lakip sa ilang mga itlog (Isa 10:14; Luc 11:​11, 12); ug ang tagana ug pag-atiman sa Diyos kanila (Mat 6:26; 10:29; itandi ang Deu 22:​6, 7).

Ang mga langgam maoy lakip sa labing unang buhing mga kalag sa yuta, nga mitungha sa ikalimang “adlaw” sa paglalang duyog sa mga linalang sa dagat. (Gen 1:20-23) Sa kasagarang mga termino nga gigamit sa Bibliya nga nagtumong sa mga langgam, ang labing subsob nga gigamit nga Hebreohanong pulong mao ang ʽohph, nga naggikan sa berbo nga “lupad,” ug sa paninugdan nagkahulogang ‘nagalupad nga linalang.’ (Gen 1:20) Si G. R. Driver miingon nga ang ʽohph “daw nagpasabot sa ritmikong pagkapakapa sa mga pako diha sa hangin ug sa paglupad niini.” (Palestine Exploration Quarterly, London, 1955, p. 5) Ang termino dili lamang naglakip sa tanang langgam (Gen 9:10; Lev 1:14; 7:26), apil ang mga buntog (Sal 78:27; itandi ang Ex 16:13) ug usab ang mga langgam nga kumakaon ug patayng hayop (1Sa 17:​44, 46; 2Sa 21:10), kondili mapadapat usab ngadto sa pak-an nga mga insekto, nga lakip sa “tigpanon [Heb, sheʹrets]” nga pak-ang mga linalang. (Lev 11:20-23; Deu 14:19; tan-awa ang TIGPANON NGA LINALANG.) Ang Hebreohanong tsip·pohrʹ makaplagan usab diha sa daghang teksto ug maoy komon nga pagtawag sa mga langgam sa katibuk-an. (Gen 7:14) Ang ikatulong Hebreohanong termino, ang ʽaʹyit, nagtumong lamang sa mga langgam nga mandadagit. Ang ekspresyong “pinatambok nga langgam” sa 1 Hari 4:23 sa KJ ug RS gihisgotan ilalom sa artikulong KAKOK.

Ang mosunod nga mga termino makaplagan sa Gregong Kasulatan: ang orʹne·on, nga nagkahulogan lamang nga “langgam” (Pin 18:2); ang pe·tei·nonʹ ug pte·nosʹ, sa literal parehong nagkahulogan nga “tiglupad.” (Rom 1:23; 1Co 15:39; itandi ang Int.) Sa Buhat 17:18 ang taga-Atenas nga mga pilosopo naghisgot kang apostol Pablo ingong usa ka “witwitan.” Ang Gregong pulong dinhi (sper·mo·loʹgos) nagtumong sa usa ka langgam nga nanuka ug mga lugas, bisan tuod sa mahulagwayong paagi gigamit kini sa pagtumong sa usa ka tawo nga namunit ug mga salin pinaagi sa pagpangayo o pagpangawat, o, sama sa kahimtang nga gihisgotan, usa ka tawong nagsumaysumay sa mga tipik sa kahibalo, usa nga nagpatakag sulti.

Ang mapalandongon nga pagtuon bahin sa mga langgam mohatag ug makapakombinsir nga pamatuod sa pagtulon-an sa Bibliya nga ang mga langgam maoy linalang sa Diyos. Bisan tuod ang mga langgam ug mga reptilya parehong oviparous o nagapangitlog, ang mga reptilya bugnaw-ug-dugo, sagad hinayon, samtang ang mga langgam maoy init-ug-dugo ug lakip sa labing aktibong mga linalang sa yuta; ang pinitik sa ilang mga kasingkasing paspas kaayo. Ang panghunahuna pinasukad sa ebolusyon nga ang mga himbis ug pangunahang mga tiil sa mga reptilya sa kadugayan nahimong mga pako nga may balhibo maoy tinumotumo ug walay pasukaranan. Ang mga fossil (mga nahibilin o lakra sa dugay nang namatay nga mga hayop o tanom diha sa yuta) sa mga langgam nga gitawag sa mga siyentipiko nga Archaeopteryx (o, karaang pako) ug Archaeornis (o, karaang langgam), bisan tuod adunay mga ngipon ug taas nga ikog nga may taludtod, nagpakita usab nga sila kompleto ug mga balhibo, may mga tiil nga makabatog, ug kompleto nag mga pako. Walay makaplagang mga espesimen sa tungatungang hugna, nga nagpakitang ang mga himbis nahimong mga balhibo o ang pangunahang mga tiil nahimong mga pako aron makahatag ug bisan unsang pamatuod sa teoriya sa ebolusyon. Ingon sa gipahayag ni apostol Pablo, ang mga langgam adunay “unod” nga lahi kay sa ubang mga linalang sa yuta.​—1Co 15:39.

Ang salmista nag-awhag sa mga “pak-an nga kalanggaman” sa pagdayeg kang Jehova (Sal 148:​1, 10), ug ang mga langgam nagbuhat niini pinaagi sa ila mismong pagkagama ug sa ilang komplikadong pagkadisenyo. Ang usa ka langgam lagmit adunay 1,000 ngadto sa kapin sa 20,000 ka balhibo. Hinunoa ang matag balhibo adunay mga tukog-tukog (shaft) nga gikan niana misanga ang gatosan ka buhok-buhok (barb) nga may nagsalasala diha niini, ug ang matag buhok-buhok adunay pipila ka gatos ka gagmayng sima-sima (barbule) ug ang matag gamayng sima-sima adunay gatosan pa ka gagming nga mga sima-sima (barbicel) ug mga kaw-it (hooklet). Busa ang usa ka balhibo sa salampati nga unom ka pulgada gibanabana nga adunay gatosan ka linibong gagmayng mga tunoktunok ug sa literal minilyon ka gagming nga mga tunoktunok. Ang mga prinsipyo sa paglupad nga anaa sa mga pako ug sa disenyo sa lawas sa mga langgam molabaw sa pagkakomplikado ug pagkaepisyente kay sa modernong mga ayroplano. Ang buhoan nga mga bukog sa langgam nakaamot sa pagkagaan niini, ug busa ang mga bukog sa frigate nga langgam nga may 2-m (7 p) nga bukhad sa pako may gibug-aton lamang nga mga 110 g. Ang pipila ka bukog sa pako sa dagkong mga langgam nga taas ug lupad may mga tukod gani nga nagbanting, sama sa mga tukod sa ilalom sa mga pako sa ayroplano, diha sa sulod sa haw-ang nga mga bahin.

Sa panahon sa Lunop, aron mapreserbar gisulod ni Noe sa arka ang mga langgam nga parisparis “sumala sa ilang mga matang.” (Gen 6:​7, 20; 7:​3, 23) Dili matino kon unsa ka daghan ang nagkalainlaing “mga matang” sa mga langgam nga naglungtad niadtong panahona, ang pipila ka matang sa mga langgam napuo na bisan niining dili pa dugayng kapanahonan. Apan, makapaikag nga masayod nga ang talaan sa mga langgam sumala sa presenteng-adlaw nga pagklasipikar sa siyensiya nga gipakita diha sa The New Encyclopædia Britannica (1985, Tomo 15, pp. 14-106) naghatag sa bug-os nga gidaghanon nga 221 ka “pamilya” lamang sa mga langgam, lakip ang pipila nga napuo na o nailhan lamang pinaagi sa fossil niini. Siyempre, adunay linibo ka matang sa mga langgam nga lakip niini nga “mga pamilya.”​—Tan-awa ang ARKA Num. 1.

Human sa tibuok-yutang Lunop, ingong usa ka halad gitanyag ni Noe ang “mahinlong naglupad nga mga linalang” uban sa mga hayop. (Gen 8:18-20) Human niadto gitugot sa Diyos nga ang mga langgam mahimo nang kan-on sa tawo, basta ang dugo niini dili pagakan-on. (Gen 9:1-4; itandi ang Lev 7:26; 17:13.) Busa ang ‘pagkahinlo’ sa pipila ka langgam niadtong panahona dayag nga maylabot sa giingon sa Diyos nga dalawaton ingong halad; ang rekord sa Bibliya nagpakita nga, labot sa pagkaon niini, walay mga langgam ang gihisgotan nga “mahugaw” hangtod nga gihatag ang Moisesnong Balaod. (Lev 11:13-19, 46, 47; 20:25; Deu 14:11-20) Ang mga pasukaranan sa pagtino kon unsang mga langgama ang “mahugaw” sa seremonyal nga paagi wala sa dayag ibutyag sa Bibliya. Busa, bisan tuod nga ang kadaghanan sa mga langgam nga mahugaw maoy mga langgam nga mandadagit o mga tigkaon ug hugaw, dili tanan ingon niana. (Tan-awa ang ABUBILYA.) Kini nga pagdili giwagtang sa dihang gihimo ang bag-ong pakigsaad, ingon sa gipadayag sa Diyos ngadto kang Pedro pinaagi sa usa ka panan-awon.​—Buh 10:9-15.

Ang pag-ila sa mga langgam nga espesipikong ginganlan sa Bibliya naghatag ug malisod nga suliran sa pipila ka kahimtang. Ang mga leksikograpo sagad gigiyahan lamang sa lintunganayng kahulogan sa ngalan, tungod kay ang kadaghanan maoy kahubitan lamang, sumala sa kon unsay gipaila diha sa konteksto labot sa mga kinaiya ug pinuy-anan sa mga langgam, ug sa pag-obserbar sa mga langgam nga nailhang makaplagan diha sa kayutaan sa Bibliya. Sa daghang kahimtang ang mga ngalan gituohan nga onomatopoeic, nga mao, ang ngalan sa langgam gisundog sumala sa tingog niini.

Ang lainlaing topograpiya sa Palestina, gikan sa bugnaw nga tayuktok sa kabukiran ngadto sa lalom, init kaayo nga mga walog ug gikan sa umaw nga mga desyerto ngadto sa kapatagan daplin sa kabaybayonan, nga pulos duol sa HS nga kiliran sa Dagat Mediteranyo, naghimo niini nga usa ka sentro sa daghang nagkalainlaing matang sa mga langgam. Ang Bukid sa Hermon, dapit sa A, naputos sa niyebe sa halos tibuok tuig, samtang mainit ug tropikanhon ang rehiyon nga mga 200 km (125 mi) dapit sa H ubay sa ubos nga Walog sa Jordan ug duol sa Patayng Dagat. Ang matag usa niini nga mga dapit adunay mga langgam nga diha lamang makita sa kalikopan niini, alpino o kaha tropikanhon, maingon man usab sa mga dapit nga kasarangan ang klima ug sa mga rehiyon sa desyerto. (Sal 102:6; 104:​16, 17) Dugang pa, ang Palestina maoy usa sa pangunang mga ruta sa tinuig nga paglalin sa mga langgam (ang mga cigueña, tukmo, buntog, sayaw, gitgit, tagbaya, kakok, ug uban pa) nga mopanaw paingon sa A gikan sa Aprika sa panahon sa tingpamulak o paingon sa H gikan sa Uropa ug Asia panahon sa tinghunlak. (Aw 2:​11, 12; Jer 8:7) Busa gibanabana nga mga 470 ka lainlaing matang sa langgam ang lagmit makaplagan sa Palestina sa usa ka panahon sulod sa usa ka tuig. Tungod sa pagkadaot sa kalasangan ug sa mga tanom sa Palestina latas sa kasiglohan, lagmit mas daghan pa gayod ang mga langgam nianang dapita sa kapanahonan sa Bibliya.

Ilabinang talagsaon ang daghan kaayong langgam nga mandadagit (Heb., ʽaʹyit) nga makaplagan sa Palestina, lakip sa mga agila, banog, ug mga buwitre. Balik sa panahon ni Abraham, ang mga langgam nga mandadagit buot modagit sa gihalad ni Abraham nga mga hayop ug mga langgam, nga tungod niana kinahanglang iya kining abogon hangtod sa pagsalop sa adlaw. (Gen 15:9-12; itandi ang 2Sa 21:10.) Sa pagpangita niini ug pagkaon, kini nga mga langgam nga mandadagit nagsalig sa ilang gamhanang panan-aw nga samag teleskopyo, inay sa ilang dili kaayo sensitibong sentido sa panimhot.

Ang iladong talan-awon sa nagpanon nga mga langgam nga mga tigkaon ug hugaw nga nagtapok palibot sa usa ka patayng lawas sa hayop sagad nagsilbing pasikaranan sa makahahadlok nga pasidaan alang sa kaaway (1Sa 17:​44, 46), ug subsob nga nahimong bahin sa matagnaong mga pasidaan sa Diyos ngadto sa nasod sa Israel ug sa mga magmamando niini (Deu 28:26; 1Ha 14:11; 21:24; Jer 7:33; 15:3) ingon man usab sa langyawng mga nasod. (Isa 18:​1, 6; Eze 29:5; 32:4) Busa, ang usa nga gigamit ni Jehova sa pagpahamtang ug paghukom sa mahulagwayong paagi gihawasan pinaagi sa “usa ka langgam nga mandadagit.” (Isa 46:11) Ang kalaglagan sa usa ka siyudad o yuta gihulagway sa pagkahimo niining pinuy-anan sa pipila ka langgam nga tig-inusara (Isa 13:19-21; itandi ang Pin 18:2) o pinaagi sa pagkahanaw sa tanang langgam. (Jer 4:25-27; 9:10; 12:4; Os 4:3; Sof 1:3) Ang pahibalo sa pagtawag sa tanang langgam aron sa pagtapok nganha sa pista sa mga patayng lawas ni Gog sa Magog ug sa iyang panon (Eze 39:1-4, 17-21) maoy susama sa girekord diha sa Pinadayag nga niana ang mga patayng lawas sa mga magmamando sa nasod ug sa ilang mga kasundalohan mahimong pagkaon alang sa “tanang langgam nga nanaglupad sa kinatung-an sa langit” ingong sangpotanan sa pagpanghukom ni Kristo Jesus ingong Hari.​—Pin 19:11-21; itandi kini sa makapalipayng mga pulong sa Diyos ngadto sa iyang katawhan diha sa Os 2:18-20.

Ang pagsimba sa mga langgam ingon nga naghawas sa matuod nga Diyos gidili ngadto sa nasod sa Israel (Deu 4:15-17) apan ilado taliwala sa paganong mga nasod, ilabina sa Ehipto. (Rom 1:23) Ang gatosan ka patayng mga lawas sa mga langgam nga gipreserbar nakaplagan sa Ehiptohanong mga lubnganan, ilabina ang mga langgam nga sama sa banog, buwitre, ug ibis, nga pulos sagrado taliwala sa mga Ehiptohanon. Ang Ehiptohanong mga hieroglyphic o sistema sa pagsulat ginamit ang mga hulagway adunay mga 22 ka lainlaing mga simbolo sa langgam.