ARKEOLOHIYA

Ang arkeolohiya sa Bibliya mao ang pagtuon bahin sa katawhan ug sa mga panghitabo nga natala sa Bibliya pinaagi sa makaiikag nga rekord nga nalubong sa yuta. Ang arkeologo magkalot ug mag-analisar sa bato, guba nga mga paril ug mga bilding, ug sa gun-ob nga mga siyudad ug usab mangubkob ug mga gamit nga gama sa yutang-kulonon, mga papan nga kulonon, sinulat nga mga inskripsiyon, mga lubnganan, ug uban pang mga nahibilin, o karaang mga butang, nga gikan niana siya manghagdaw ug impormasyon. Ang maong mga pagtuon sagad nga nagpauswag sa pagsabot sa mga sirkumstansiya nga niana gisulat ang Bibliya ug niana nagkinabuhi ang karaang mga tawo sa pagtuo, ingon man sa mga pinulongan nga ilang gigamit ug sa katawhan nga naglibot kanila. Kini nagpauswag sa atong kahibalo bahin sa tanang mga rehiyon nga gihisgotan sa Bibliya: Palestina, Ehipto, Persia, Asirya, Babilonya, Asia Minor, Gresya, ug Roma.

Ang arkeolohiya sa Bibliya medyo bag-o pa nga siyensiya. Niadtong 1822 lamang sa dihang nabasa ang Bato sa Rosetta nga nasabtan ang Ehiptohanong hieroglyphics. Ang Asiryanhong cuneiform nasabtan kapin sa 20 ka tuig sa ulahi. Ang sistematikong pagpangubkob nagsugod sa Asirya niadtong 1843 ug sa Ehipto niadtong 1850.

Pipila ka Pangunang mga Dapit ug mga Kaplag. Ang arkeolohiya nagpamatuod sa daghang makasaysayanhong mga bahin sa asoy sa Bibliya labot niini nga mga yuta ug nagpaluyo sa mga punto nga giduhaduhaan kanhi sa modernong mga kritiko. Ang pagduhaduha labot sa Torre sa Babel, ang dili pagtuo nga naglungtad ang usa ka Babilonyanhong hari nga ginganlag Belsazar ug ang usa ka Asiryanhong hari nga ginganlag Sargon (kansang mga ngalan, hangtod sa ika-19 nga siglo K.P., wala makaplagi diha sa mga tinubdan nga gawas sa rekord sa Bibliya), ug ang ubang grabe nga mga pagsaway bahin sa mga impormasyon sa Bibliya labot niining mga yutaa tanan nadayag ingong walay pasukaranan. Sa kasukwahi, daghang ebidensiya ang nakubkoban nga bug-os nahiuyon sa asoy sa Kasulatan.

Babilonya. Tungod sa mga pagpangubkob sa sulod ug sa palibot sa karaang siyudad sa Babilonya nakaplagan ang nahimutangan sa ubay-ubayng mga ziggurat, o samag-piramide ug hugnahugna nga mga templo nga torre, lakip sa guba na nga templo sa Etemenanki sulod sa mga paril sa Babilonya. Ang mga rekord ug mga inskripsiyon nga nakaplagan labot sa maong mga templo sagad nga naundan sa mga pulong, “Ang tumoy niini moabot sa langit,” ug gitala nga si Haring Nabucodonosor nag-ingon: “Gipatas-an ko ang tumoy sa naghugnahugna nga Torre didto sa Etemenanki aron nga ang tumoy niini mosangko sa langit.” Ang usa ka tipik nga yutang kulonon nga nakita sa A sa templo ni Marduk sa Babilonya posibleng nagtumong sa pagkahugno sa ingon niana nga torre ug sa paglibog sa mga pinulongan, bisag wala ni espesipikong maghisgot ug ziggurat. (The Chaldean Account of Genesis, nga gisulat ni George Adam Smith, ug girebisar ug gikoreksiyonan [ug gidugangan] ni A. H. Sayce, 1880, p. 164) Ang ziggurat nga nahimutang sa Uruk (Erek sa Bibliya) nakaplagan nga gitukod pinaagig yutang-kulonon, mga tisa, ug aspalto.​—Itandi ang Gen 11:1-9.

Duol sa Ganghaan ni Ishtar sa Babilonya, mga 300 ka papan nga sinulatag cuneiform ang nakaplagan nga nalangkit sa yugto sa paghari ni Haring Nabucodonosor. Lakip diha sa mga listahan sa mga ngalan sa mga trabahador ug mga binihag nga nagpuyo niadtong tungora sa Babilonya nga gihatagan sa mga abiyo mao ang kang “Yaukin, nga hari sa yuta sa Yahud,” buot ingnon, si “Jehoiakin, ang hari sa yuta sa Juda,” nga gidala ngadto sa Babilonya sa panahon sa pagsakop ni Nabucodonosor sa Jerusalem niadtong 617 W.K.P. Gibuhian siya gikan sa bilanggoan ni Awil-Marduk (Evil-merodak), ang manununod ni Nabucodonosor, ug gihatagan ug adlaw-adlaw nga rasyon sa pagkaon. (2Ha 25:27-30) Lima sa mga anak nga lalaki ni Jehoiakin gihisgotan usab niini nga mga papan.​—1Cr 3:​17, 18.

Daghang ebidensiya ang nakaplagan bahin sa daghang diyos sa Babilonya lakip ang pangunang diyos nga si Marduk, nga sagad gitawag sa ulahi nga Bel, ug ang diyos nga si Nebo nga parehong gihisgotan sa Isaias 46:​1, 2. Ang kadaghanan sa impormasyon mahitungod sa mga inskripsiyon ni Nabucodonosor naghisgot bahin sa iyang dakong programa sa pagpanukod nga naghimo sa Babilonya nga halangdon kaayong siyudad. (Itandi ang Dan 4:30.) Ang ngalan sa iyang manununod nga si Awil-Marduk (gitawag nga Evil-merodak sa 2Ha 25:27) makita diha sa usa ka plorera nga nakaplagan didto sa Susa (Elam).

Nakaplagan sab sa Babilonya, sa lugar diin anaa ang templo ni Marduk, ang usa ka silindro nga kulonon bahin kang Haring Ciro nga mananakop sa Babilonya. Kini nga silindro naghisgot nga sayon ra nga nabihag ni Ciro ang siyudad ug usab kini naghisgot sa iyang polisa sa pagpasig-uli sa mga binihag nga katawhan nga nagpuyo sa Babilonya ngadto sa ilang yutang natawhan, sa ingon nahiuyon sa asoy sa Bibliya bahin kang Ciro ingong ang gitagna nga mananakop sa Babilonya ug bahin sa pagpasig-uli sa mga Hudiyo ngadto sa Palestina sa panahon sa paghari ni Ciro.​—Isa 44:28; 45:1; 2Cr 36:23.

Duol sa modernong Baghdad ang mga pagpangubkob sa ulahing katunga nga bahin sa ika-19 nga siglo nakakaplag ug daghang papan ug silindro nga kulonon, lakip na ang ilado karon nga Cronica ni Nabonido. Ang tanang pagtutol sa rekord sa Daniel kapitulo 5 bahin sa pagmando ni Belsazar sa Babilonya sa panahon sa pagkapukan niini gipapas niini nga dokumento, nga nagpamatuod nga si Belsazar, ang kinamagulangang anak nga lalaki ni Nabonido, maoy kaubang magmamando sa iyang amahan ug nga sa ulahing bahin sa iyang paghari, gitugyan ni Nabonido ang kagamhanan sa Babilonya ngadto sa iyang anak nga si Belsazar.

Ang Ur, ang karaang pinuy-anan ni Abraham (Gen 11:28-31), maoy kanhi usa usab ka prominenteng kaulohang siyudad nga may ugmad na kaayong sibilisasyon. Ingong usa ka Sumerianhong siyudad, kini nahimutang sa Euprates duol sa Gulpo sa Persia. Ang mga pagpangubkob didto ni Sir Leonard Woolley nagpaila nga kini diha sa kinatayuktokan sa gahom ug dungog niini sa dihang mibiya si Abraham paingon sa Canaan (u. 1943 W.K.P.). Sa mga nakaplagan, ang ziggurat nga templo niini mao ang labing maayong napreserbar. Sa harianong mga lubnganan sa Ur nakaplagan ang daghang bulawan nga mga butang ug artistikanhon kaayo nga mga alahas, ug usab mga tulonggon sama sa alpa. (Itandi ang Gen 4:21.) Usa ka gamayng asero (dili lamang puthaw) nga atsa ang nakaplagan usab. (Itandi ang Gen 4:22.) Dinhi usab, ang linibo ka papan nga kulonon nagbutyag ug daghang detalye labot sa pagkinabuhi sa halos 4,000 ka tuig na kanhi.​—Tan-awa ang UR Num. 2.

Asirya. Niadtong 1843 ang palasyo sa Asiryanhon nga si Haring Sargon II nakaplagan didto sa usa ka patag nga duolag 10 ekt (25 akre) duol sa Khorsabad, sa amihanang suba nga nagaagos ngadto sa Suba sa Tigris. Ang misunod nga pagpangubkob didto naghimo niini nga hari nga gihisgotan sa Isaias 20:1 nga mailado sa sekular nga kasaysayan. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 960) Sa usa sa iyang mga talaan sa kasaysayan siya miingon nga iyang nabihag ang Samaria (740 W.K.P.). Iyang gitala usab ang pagkabihag sa Asdod, nga gihisgotan sa Isaias 20:1. Si Sargon II giisip kanhi sa daghang prominenteng mga eskolar ingong wala maglungtad apan nahimo na karon nga usa sa labing ilado nga mga hari sa Asirya.

Sa Nineve nga kaulohan sa Asirya, nakubkoban ang dakong palasyo ni Senakerib nga may mga 70 ka lawak ug may linilok nga mga tabla nga gihan-ay diha sa kapin sa 3,000 m (duolag 10,000 p) nga mga bungbong. Ang usa niana naghulagway sa Judeanhong mga binilanggo nga gibihag human mapukan ang Lakis niadtong 732 W.K.P. (2Ha 18:13-17; 2Cr 32:9; HULAGWAY, Tomo 1, p. 952) Mas makaiikag pa gayod ang mga talaan sa kasaysayan ni Senakerib nga nakaplagan sa Nineve, nga girekord diha sa mga prisma (mga silindro nga yutang kulonon). Sa pipila ka prisma gihubit ni Senakerib ang pagpakiggubat sa Asirya batok sa Palestina sa paghari ni Ezequias (732 W.K.P.), apan, mamatikdan nga ang hambogirong monarko wala mangangkon nga nasakop ang Jerusalem, sa ingon nagpamatuod sa asoy sa Bibliya. (Tan-awa ang SENAKERIB.) Ang asoy sa pagpatay kang Senakerib pinaagi sa mga kamot sa iyang mga anak nga lalaki gitala usab diha sa usa ka inskripsiyon ni Esar-hadon, ang manununod ni Senakerib, ug ang maong pagpatay gihisgotan sa usa ka inskripsiyon sa misunod nga hari. (2Ha 19:37) Dugang pa sa paghisgot ni Senakerib kang Haring Ezequias, ang mga ngalan sa mga Judeanhon nga si Haring Ahaz ug Manases, ug ang mga ngalan sa mga Israelinhon nga si Haring Omri, Jehu, Jehoas, Menahem, ug Oseas, ug usab kang Hazael sa Damasco, makita diha sa mga rekord nga cuneiform sa lainlaing mga emperador sa Asirya.

Persia. Duol sa Behistun, Iran (karaang Persia), si Haring Dario I (521-486 W.K.P.; Esd 6:1-15) may usa ka dako kaayong inskripsiyon nga gipakulit sa itaas sa usa ka pangpang nga anapog, nga naghubit sa iyang paghiusa sa Imperyo sa Persia ug nagpasidungog sa iyang kalamposan ngadto sa iyang diyos nga si Ahura Mazda. Mahinungdanon gayod ang kamatuoran nga ang inskripsiyon gitala sa tulo ka pinulongan, Babilonyanhon (Akadianhon), Elamihanon, ug karaang Persianhon, sa ingon nakatabang sa pagsabot sa Asiro-Babilonyanhon nga cuneiform, nga hangtod sa maong panahon wala pa masabti. Linibo ka papan nga kulonon ug mga inskripsiyon diha sa pinulongang Babilonyanhon mabasa na karon tungod niini.

Ang Susan, ang nahitaboan sa mga panghitabo nga gitala sa basahon ni Ester, nakubkoban sa Pranses nga mga arkeologo tali sa 1880 ug 1890. (Est 1:2) Nakubkoban ang harianong palasyo ni Jerjes, nga duolan sa 1 ekt (2.5 akre), nga nagpadayag sa kahamili ug kahalangdon sa Persianhong mga hari. Ang mga kaplag nagpamatuod sa katukma sa mga detalye nga giasoy sa magsusulat sa Ester maylabot sa pagdumala sa Persianhong gingharian ug sa pagtukod sa palasyo. Ang basahon nga The Monuments and the Old Testament, ni I. M. Price (1946, p. 408), nagkomento: “Kon bahin sa mga tinukod, walay gihubit diha sa Daang Tugon nga sama ka detalyado ug katukma sa aktuwal nga nakubkoban nga ‘Palasyo sa Susan.’”​—Tan-awa ang SUSAN.

Ang Mari ug Nuzi. Ang karaang harianong siyudad sa Mari (Tell Hariri) duol sa Suba sa Euprates, mga 11 km (7 mi) sa AAK sa Abu Kemal sa HS sa Sirya, mao ang dapit diin gihimo ang mga pagpangubkob sukad sa 1933. Ang usa ka dakong palasyo nga nagkobreg mga 6 ekt (15 akre) ug may 300 ka lawak ang nadiskobrehan, ug ang mga tipiganan sa makasaysayanhong mga dokumento niini adunay kapin sa 20,000 ka papan nga kulonon. Ang palasyo naglakip dili lamang sa harianong mga puy-anan kondili usab sa administratibong mga buhatan ug sa usa ka tunghaan alang sa mga eskriba. Ang dagkong mga dibuho sa bungbong o mga fresco gidayandayan sa daghang bungbong, ang mga banyo may mga bathtub, ug may nakaplagan nga mga hulmahan sa keyk diha sa mga kosina. Mopatim-aw nga kini nga siyudad maoy usa sa labing talagsaon ug bantog sa maong yugto sa unang bahin sa ikaduhang milenyo W.K.P. Ang mga sinulat diha sa mga papan nga kulonon naglakip sa harianong mga mando, mga pahibalo sa publiko, mga kuwenta, ug mga sugo alang sa pagtukod ug mga kanal, ali, diki, ug uban pang mga proyekto sa irigasyon, ingon man sa mga sulat labot sa mga pag-importar, pag-eksportar, ug sa langyawng mga kalihokan. Ang pagsenso kanunayng gihimo labot sa buhis ug sa pagsundalo. Prominente ang relihiyon, ilabina ang pagsimba kang Ishtar, ang diyosa sa pertilidad, kansang templo nakaplagan usab. Ang pagpanag-an gihimo didto sama sa Babilonya pinaagi sa paghiling sa mga atay, astronomiya, ug sa susamang mga metodo. Ang dakong bahin sa siyudad gilaglag sa Babilonyanhon nga si Haring Hammurabi. Ilabinang makaiikag mao ang paglutaw sa mga ngalan ni Peleg, Serug, Nahor, Tera, ug Haran, tanan gitala ingong mga siyudad sa amihanang Mesopotamia ug nagbutyag sa mga ngalan sa mga paryente ni Abraham.​—Gen 11:17-32.

Sa Nuzi, usa ka karaang siyudad sa S sa Tigris ug HS sa Nineve, nga nakubkob niadtong 1925-1931, adunay nakaplagang kinulit nga mapa nga kulonon, ang labing karaan nga nadiskobrehan. Ug usab, dihay ebidensiya nga ang pagpalit ug pagbaligya sa paaging datadata nagsugod na sukad pa sa ika-15 nga siglo W.K.P. Mga 20,000 ka papan nga kulonon nga gituohang gisulat sa Hurrianhong mga eskriba diha sa Babilonyanhong pinulongan ang nakubkoban. Kini naundan ug mahinungdanong detalye bahin sa legal nga sistema sa maong panahon, labot sa mga butang sama sa pagsagop, mga kontrata sa kaminyoon, mga katungod sa pagpanunod, ug mga tugon sa kabilin. Ang pipila ka aspekto amgid kaayo sa mga kostumbre nga gihubit diha sa asoy sa Genesis labot sa mga patriarka. Ang batasan sa usa ka magtiayong walay anak sa pagsagop ug anak, gipakatawo man nga gawasnon o ulipon, aron sa pag-atiman kanila, paglubong kanila, ug himoon nga ilang manununod, maoy kaamgid sa gisulti ni Abraham bahin sa iyang sinaligang ulipon nga si Eliezer diha sa Genesis 15:2. Ang pagbaligya sa mga katungod sa pagkapanganay gihubit, nga nagpahinumdom sa kahimtang ni Jacob ug Esau. (Gen 25:29-34) Kini nga mga sinulat nagpakita usab nga ang paghupot sa mga diyos nga iya sa pamilya, sagad gagmayng mga pigurin nga kulonon, gilantaw ingong sama sa paghupot ug titulo sa pagpanag-iya, sa ingon ang usa nga naghupot sa mga diyos giisip nga naghupot sa katungod sa kabtangan o sa pagpanunod niana. Kini mahimong magpatin-aw sa situwasyon nga nalangkit sa pagkuha ni Raquel sa terapim sa iyang amahan ug sa dakong tinguha sa iyang amahan sa pagbawi niini.​—Gen 31:14-16, 19, 25-35.

Ehipto. Ang labing detalyadong kahubitan nga gihatag sa Bibliya labot sa Ehipto makaplagan diha sa asoy bahin sa pagsulod ni Jose didto ug sa misunod nga pag-abot ug sa temporaryo nga pagpuyo sa tibuok banay ni Jacob sa maong yuta. Ang mga kaplag sa arkeolohiya nagpakita nga kini nga kahubitan maoy tukma kaayo, ug dili gayod mahimong iasoy sa usa ka magsusulat nga nabuhi sa mas ulahing panahon (ingon sa gisulti sa pipila ka kritiko nga mao kuno ang kahimtang sa nagtala niana nga bahin sa asoy sa Genesis). Sumala sa giingon sa basahon nga New Light on Hebrew Origins, ni J. G. Duncan (1936, p. 174), labot sa magsusulat sa asoy bahin kang Jose: “Iyang gigamit ang hustong titulo ug sumala gayod sa pagkagamit niini sa yugto nga gihisgotan. Kon walay Hebreohanong katumbas, siya mogamit ug Ehiptohanong pulong ug hatagan kinig katumbas nga espeling sa Hebreohanon.” Ang Ehiptohanong mga ngalan, ang posisyon ni Jose ingong tagdumala sa balay ni Potipar, ang mga bilanggoan, ang mga titulo nga “pangulo sa mga magtitiing” ug “pangulo sa mga panadero,” ang kahinungdanon sa mga damgo alang sa mga Ehiptohanon, ang batasan sa Ehiptohanong mga panadero sa paglukdo sa mga bukag nga gisudlag tinapay (Gen 40:​1, 2, 16, 17), ang posisyon nga gihatag ni Paraon kang Jose ingong primer ministro ug administrador sa pagkaon, ang paagi sa pagpalingkod kaniya sa katungdanan, ang pag-ayad sa mga Ehiptohanon sa mga tig-alima sa karnero, ang dakong impluwensiya sa mga salamangkero diha sa palasyo sa Ehipto, ang temporaryong pagpuyo sa mga Israelinhon sa yuta sa Gosen, ang Ehiptohanong mga batasan sa paglubong​—kining tanan ug ang daghan pang ubang mga butang nga gihubit diha sa rekord sa Bibliya tin-aw nga gipaluyohan sa arkeolohikanhong ebidensiya nga nakaplagan didto sa Ehipto.​—Gen 39:1–​47:27; 50:1-3.

Didto sa Karnak (karaang Thebes), sa Suba sa Nilo, ang usa ka dakong Ehiptohanong templo adunay usa ka inskripsiyon diha sa H nga bungbong niini nga nagpamatuod sa pagsulong sa Ehiptohanon nga si Haring Sisak (Sheshonk I) didto sa Palestina, nga gihubit sa 1 Hari 14:​25, 26 ug 2 Cronicas 12:1-9. Ang higanteng linilok nga naghulagway sa iyang mga kadaogan nagpakitag 156 ka pinosasan nga Palestinong mga binilanggo, nga ang matag usa naghawas sa usa ka siyudad o balangay, ug ang ngalan niini gisulat pinaagig hieroglyphic. Lakip sa mga ngalan nga mabasa mao ang Rabit (Jos 19:20), Taanak, Bet-sean ug Megido (diin ang usa ka bahin sa bantayog o kinulitang haligi ni Sisak nakubkoban) (Jos 17:11), Sunem (Jos 19:18), Rehob (Jos 19:28), Haparaim (Jos 19:19), Gabaon (Jos 18:25), Bet-horon (Jos 21:22), Aijalon (Jos 21:24), Socoh (Jos 15:35), ug Arad (Jos 12:14). Gani iyang gitala ang “Uma ni Abram” ingong usa sa iyang mga naagaw, ang kinaunahan nga paghisgot kang Abraham diha sa Ehiptohanong mga rekord. Nakaplagan usab niini nga dapit ang usa ka monyumento ni Merneptah, nga anak nga lalaki ni Ramses II, nga adunay himno nga diha niana makaplagan ang usa lang ka paghisgot sa ngalang Israel taliwala sa karaang Ehiptohanong mga sinulat.

Didto sa Tell el-Amarna, mga 270 km (170 mi) sa H sa Cairo, usa ka mamumuo nga babaye sulagmang nakadiskobre ug mga papan nga kulonon nga mitultol sa pagkakaplag sa daghang dokumento nga Akadianhon gikan sa mga tipiganan sa dokumento ni Amenhotep III ug sa iyang anak nga lalaki nga si Akhenaton. Ang 379 ka papan nga napatik naglangkob sa mga sulat ngadto kang Paraon gikan sa basalyo nga mga prinsipe sa daghang siyudad-gingharian sa Sirya ug Palestina, lakip sa pipila ka sulat gikan sa gobernador sa Urusalim (Jerusalem), ug nagpakita ug usa ka larawan sa mga panag-away ug mga intriga nga nahiuyon gayod sa paghubit sa Kasulatan labot sa maong mga panahon. Ang “mga Habiru,” nga bahin kanila daghang reklamo ang girekord diha niini nga mga sulat, gituohan sa pipila nga mao ang mga Hebreohanon, apan ang ebidensiya nagpakita nga sila, hinunoa, maoy lainlaing mga tawo nga tigbalhinbalhin pagpuyo nga ubos ug kahimtang sa katilingban sa maong panahon.​—Tan-awa ang HEBREOHANON, I (Ang “mga Habiru”).

Ang Elephantine, usa ka pulo sa Nilo dapit sa tumoy sa H sa Ehipto (duol sa Aswan) nga nagbaton niining Gregong ngalan, mao ang nahimutangan sa usa ka Hudiyohanong kolonya human sa pagkapukan sa Jerusalem niadtong 607 W.K.P. Daghang dokumento nga gisulat sa Aramaiko, sagad diha sa papiro, ang nakaplagan dinhi niadtong 1903, nga may petsang sukad pa sa ikalimang siglo W.K.P. ug sa paggahom sa Imperyo sa Medo-Persia. Ang mga dokumento naghisgot kang Sanbalat nga gobernador sa Samaria.​—Neh 4:1.

Walay duhaduha nga ang labing bililhong mga kaplag nga nadiskobrehan didto sa Ehipto mao ang mga tipaka nga papiro ug ang mga bahin sa mga basahon sa Bibliya, sa Hebreohanon ug Gregong Kasulatan, nga may petsang sukad pa gayod sa ikaduhang siglo W.K.P. Tungod sa uga nga klima ug sa balason nga yuta niini, ang Ehipto maoy ekselenteng tipiganan alang sa mga dokumentong papiro.​—Tan-awa ang MANUSKRITO SA BIBLIYA.

Palestina ug Sirya. Mga 600 ka dapit nga matino ang petsa ang nakubkoban niini nga mga lugar. Kadaghanan sa impormasyon nga nabatonan maoy pangkatibuk-an, nga nagpaluyo sa rekord sa Bibliya sa katibuk-an imbes nga sa espesipiko nalangkit sa pipila ka detalye o panghitabo. Pananglitan, sa miagi gihimo ang mga paningkamot nga isalikway ang asoy sa Bibliya bahin sa bug-os nga pagkalaglag sa Juda sa panahon sa pagkadestiyero ngadto sa Babilonya. Apan, ang mga pagpangubkob sa katibuk-an nagpaluyo sa Bibliya. Maingon sa gisaysay ni W. F. Albright: “Walay bisan usa ka pananglitan nga nahibaloan diin ang usa ka lungsod sa Juda mismo padayong gipuy-an sa panahon sa pagkadestiyero. Aron ipakita ang kalainan, ang Bethel, nga nahimutang diha lamang sa gawas sa amihanang utlanan sa Juda sa wala pa ang panahon sa pagkadestiyero, wala malaglag sa maong panahon, apan padayon nga gipuy-an hangtod sa ulahing bahin sa ikaunom nga siglo.”​—The Archaeology of Palestine, 1971, p. 142.

Sa Bet-san (Bet-sean), usa ka karaang kuta nga siyudad nga nagpanalipod sa entrada paingon sa Walog sa Jezreel gikan sa S, gihimo ang dagkong mga pagpangubkob nga nagpadayag sa 18 ka lainlaing mga hugna sa pagsakop, nga tungod niana kinahanglang mokalot hangtod sa giladmon nga 21 m (70 p). (DAYAGRAM, Tomo 1, p. 959) Ang asoy sa Kasulatan nagpakita nga ang Bet-san dili lakip sa mga lungsod nga gisakop sa misulong nga mga Israelinhon sa sinugdan ug nga sa panahon ni Saul kini gipuy-an sa mga Filistehanon. (Jos 17:11; Huk 1:27; 1Sa 31:8-12) Ang mga pagpangubkob sa katibuk-an nagpaluyo niini nga rekord ug nagpakita nga ang Bet-san nalaglag human mailog sa mga Filistehanon ang arka sa pakigsaad. (1Sa 4:1-11) Makaiikag ilabina ang pagkadiskobre sa pipila ka Canaanhong mga templo didto sa Bet-san. Ang 1 Samuel 31:10 nag-asoy nga ang mga Filistehanon nagbutang sa armadura ni Haring Saul “sa balay sa mga larawan ni Astoret, ug ang iyang patay nga lawas ilang gigaid sa paril sa Bet-san,” samtang ang 1 Cronicas 10:10 nag-ingon nga “ilang gibutang ang iyang armadura sa balay sa ilang diyos, ug ang iyang bagolbagol ilang gisab-it sa balay ni Dagon.” Ang duha sa mga templo nga nakubkoban naglungtad sa samang yugto ug ang usa napamatud-an nga mao ang templo ni Astoret, samtang ang usa giisip nga mao ang templo ni Dagon, sa ingon nahiuyon sa gikutlo nga mga teksto labot sa paglungtad sa duha ka templo didto sa Bet-san.

Ang Ezion-geber maoy dunggoanang siyudad ni Solomon sa Gulpo sa ʽAqaba. Lagmit nga kini mao ang presenteng-adlaw nga Tell el-Kheleifeh, nga nakubkoban sa 1937-1940 ug nakapatunghag ebidensiya labot sa usa ka dapit nga tunawanan ug tumbaga, sanglit may hugaw sa tinunawng tumbaga ug mga tipik sa tumbaga nga nakaplagan sa ubos nga bungdo niana nga rehiyon. Apan, ang orihinal nga mga konklusyon sa arkeologo nga si Nelson Glueck bahin niini nga dapit iyang gihimoag dakong kausaban diha sa usa ka artikulo sa The Biblical Archaeologist (1965, p. 73). Ang iyang opinyon nga dihay tunawanang hudno nga gigamit didto gipasukad sa mga butang nga nakaplagan nga gituohang “flue-holes” o samag tubo nga mga bangag diha sa pangunang bilding nga nakubkoban. Siya karon nakapanghinapos nga kini nga mga bangag diha sa mga bungbong sa bilding maoy resulta sa “pagkadunot ug/o kaha pagkasunog sa kahoyng mga balabag nga gibabag sa mga bungbong aron sa pagpalig-on niini.” Ang bilding, nga sa una gituohan nga usa ka tunawanan, gituohan na karon nga usa ka kamalig. Bisan tuod gituohan gihapon nga may gihimong mga pagtunaw sa metal sa maong dapit, kini wala na nila isipa nga usa ka dako kaayong tunawanan sumala sa pagtuo kanhi. Kini nagpasiugda nga ang pagsabot bahin sa mga kaplag sa arkeolohiya pangunang nagdepende sa indibiduwal nga interpretasyon sa arkeologo, ug wala kini magkahulogan nga ang ilang interpretasyon dili masayop. Ang Bibliya wala maghisgot ug industriya sa tumbaga sa Ezion-geber, apan naghubit lamang sa paghulmag mga butang nga tumbaga sa usa ka dapit diha sa Walog sa Jordan.​—1Ha 7:​45, 46.

Ang Hazor sa Galilea gihubit ingong “ang pangulo sa tanan niini nga mga gingharian,” sa panahon ni Josue. (Jos 11:10) Ang mga pagpangubkob didto nagpakita nga ang maong siyudad kanhi maoy mga 60 ekt (150 akre), ug daghag pumoluyo, nga nagpamatuod nga usa kini sa dagkong mga siyudad sa maong rehiyon. Gipalig-on ni Solomon ang maong siyudad, ug ang ebidensiya sukad sa maong yugto nagpakita nga kini lagmit maoy usa ka siyudad sa mga karo.​—1Ha 9:​15, 19.

Ang Jerico gikubkob sa tulo ka nagkalainlaing grupo sa mga arkeologo (1907-1909; 1930-​1936; 1952-1958) ug ang ilang mga interpretasyon bahin sa ilang mga kaplag didto nagpamatuod pag-usab nga ang arkeolohiya, sama sa ubang mga natad sa tawhanong siyensiya, dili tinubdan sa tukma ug dili mausab nga impormasyon. Ang matag usa sa tulo ka grupo may nakuhang impormasyon, apan ang matag usa lainlain ug mga konklusyon labot sa kasaysayan sa maong siyudad ug ilabina sa petsa sa pagpukan niini sa misulong nga mga Israelinhon. Bisan pa niana, ang linangkob nga mga resulta ikaingong nakahatag sa katibuk-ang larawan nga gibatbat diha sa basahon nga Biblical Archaeology, ni G. E. Wright (1962, p. 78), nga nag-ingon: “Ang siyudad nakaagom ug makalilisang nga kalaglagan o sunodsunod nga kalaglagan sa ikaduhang milenyo W.K., ug nagpabiling wala puy-i sulod sa mga kaliwatan.” Ang pagkapukan niini naglakip sa grabeng pagsunog, ingon sa gipakita sa ebidensiya nga nakubkoban.​—Itandi ang Jos 6:20-26.

Sa Jerusalem niadtong 1867 usa ka karaang tunel sa tubig ang nadiskobrehan, nga miagos gikan sa tubod sa Gihon pabalik ngadto sa bungtod sa luyo niana. (Tan-awa ang GIHON Num. 2.) Kini magpatin-aw sa asoy bahin sa pag-ilog ni David sa siyudad diha sa 2 Samuel 5:6-10. Sa 1909-1911 ang enterong sistema sa mga tunel nga konektado sa tuboran sa Gihon nadayag. Ang usa ka tunel, nga nailhang Tunel sa Siloam, nag-aberids ug 1.8 m (6 p) ang gihabogon ug gibangag diha sa bato sa gilay-ong mga 533 m (1,749 p) gikan sa Gihon ngadto sa Linaw sa Siloam sa Walog sa Tyropoeon (sulod sa siyudad). Busa mopatim-awng kini mao ang proyekto ni Haring Ezequias nga gihubit sa 2 Hari 20:20 ug 2 Cronicas 32:30. Makaiikag kaayo ang karaang inskripsiyon nga nakaplagan sa bungbong sa tunel ginamit ang karaang Hebreohanong alpabeto nga naghubit sa pagbangag sa tunel ug sa gitas-on niini. Kini nga inskripsiyon gigamit sa pagtandi diha sa pagpetsa sa ubang Hebreohanong mga inskripsiyon nga nakaplagan.

Ang Lakis, nga 44 km (27 mi) sa KHK sa Jerusalem, maoy usa ka pangunang kuta nga nagpanalipod sa kabungtoran sa Juda. Sa Jeremias 34:7 ang manalagna nagsaysay bahin sa kasundalohan ni Nabucodonosor nga nakiggubat batok sa “Jerusalem ug batok sa tanang siyudad sa Juda nga nahibilin, batok sa Lakis ug batok sa Azeka; kay kini sila, ang kinutaang mga siyudad, mao ang nahibilin taliwala sa mga siyudad sa Juda.” Ang mga pagpangubkob didto sa Lakis nagpatunghag ebidensiya nga kini kaduha gisunog sulod sa yugto nga pipila lamang ka tuig, nga gituohang nagtumong sa duha ka pagsulong nga gihimo sa mga Babilonyanhon (618-617 ug 609-607 W.K.P.), nga human niana kini wala na puy-i sulod sa hataas nga yugto.

Diha sa mga abo sa ikaduhang pagsunog, may nakaplagang 21 ka ostracon (mga bika nga gisulatan ug inskripsiyon) nga gituohang maoy mga sulat sa hapit na malaglag ang siyudad sa kataposang pag-atake ni Nabucodonosor. Nailhan ingong Mga Sulat sa Lakis, kini nagpabanaag sa usa ka yugto sa krisis ug kabalaka ug lagmit nga gisulat gikan sa nahibiling mga kampo sa Judeanhong mga sundalo ngadto kang Yaosh, nga usa ka komandante sa kasundalohan sa Lakis. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 325) Ang Sulat numero IV naundan sa mga pulong: “Hinaot si YHWH [nga mao, si Jehova] magtugot sa akong ginoo nga makadungog ug maayong mga balita karon. . . . among gibantayan ang mga senyas nga kalayo sa Lakis, sumala sa tanang timailhan nga gihatag sa akong ginoo, kay dili namo makita ang Azeka.” Kining mga pulonga dayag nga nagpahayag sa kahimtang nga gihubit sa Jeremias 34:​7, nga gikutlo sa itaas, ug lagmit nga nagpaila nga ang Azeka napukan na o kaha wala makapautbo sa gidahom nga mga senyas nga kalayo o aso.

Ang Sulat numero III, nga gisulat ni “Hosaia,” naglakip sa mosunod: “Hinaot si YHWH [nga mao, si Jehova] magpahinabo sa akong ginoo nga makadungog ug mga balita sa kalinaw! . . . Ug gitaho ngadto sa imong alagad nga nag-ingon, ‘Ang komandante sa kasundalohan, si Conias nga anak nga lalaki ni Elnatan, milugsong aron moadto sa Ehipto ug ngadto kang Hodavias nga anak nga lalaki ni Ahias ug ang iyang mga tawo iyang gipadala aron magkuha [ug mga suplay] gikan kaniya.’” Kini nga bahin nagpamatuod nga ang Juda nagpakitabang sa Ehipto, usa ka buhat nga gikondenar sa mga manalagna. (Jer 46:​25, 26; Eze 17:​15, 16) Ang mga ngalan nga Elnatan ug Hosaia, nga makaplagan sa kompletong teksto niini nga sulat, makaplagan usab sa Jeremias 36:12 ug Jeremias 42:1. Ang ubang mga ngalan nga makita diha sa mga sulat makaplagan usab diha sa basahon ni Jeremias: Gemarias (36:10), Nerias (32:12), ug Jaazanias (35:3). Dili matino kon sila ba nagtumong sa mao ra nga indibiduwal o dili, apan makaiikag ang pagkapareho niini tungod kay si Jeremias nabuhi usab sa maong yugto.

Makaiikag ilabina mao ang kanunayng paggamit sa Tetragrammaton niini nga mga sulat, sa ingon nagpakita nga sa maong panahon ang mga Hudiyo wala molikay sa paggamit sa ngalan sa Diyos. Makaiikag usab ang nakaplagang marka sa timbre nga kulonon nga naghisgot kang “Gedalias, ang tagdumala sa balay.” Gedalias ang ngalan sa gobernador nga gitudlo ni Nabucodonosor ibabaw sa Juda human mapukan ang Jerusalem, ug daghan ang naghunahuna nga lagmit ang marka sa timbre nagtumong kaniya.​—2Ha 25:22; itandi ang Isa 22:15; 36:3.

Ang Megido maoy usa ka estratehikong kuta nga nagsilbing mahinungdanong agianan paingon sa Walog sa Jezreel. Kini gitukod pag-usab ni Solomon ug gihisgotan uban sa mga siyudad nga tipiganan ug sa mga siyudad sa karo sa iyang paghari. (1Ha 9:15-19) Ang mga pagpangubkob sa maong dapit (Tell el-Mutesellim), nga usa ka bungdo nga 5.3-ekt (13 akre), nagpadayag sa gituohan sa pipila ka eskolar (apan dili tanan) ingong mga kuwadra nga arang maatiman ang mga 450 ka kabayo. Sa sinugdan kini nga mga tinukod gituohang masubay sa panahon ni Solomon, apan sa ulahi giusab sa mga eskolar ang petsa niini ngadto sa mas ulahing yugto, nga tingali sukad pa sa panahon ni Ahab.

Ang Bato sa Moab mao ang usa sa kinaunahan ug mahinungdanong mga kaplag diha sa dapit sa S sa Jordan. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 325) Nakaplagan niadtong 1868 didto sa Dhiban, sa A sa Walog sa Arnon, kini nag-asoy sa bersiyon sa Moabihanon nga si Haring Mesa bahin sa iyang pag-alsa batok sa Israel. (Itandi ang 2Ha 1:1; 3:​4, 5.) Sa usa ka bahin niini, ang inskripsiyon nag-ingon: “Ako (si) Mesa, anak nga lalaki ni Kemos-[. . . ], hari sa Moab, ang Dibonhon . . . Bahin kang Omri, nga hari sa Israel, iyang gipaubos ang Moab sa daghang katuigan (sa lit., mga adlaw), kay si Kemos [ang diyos sa Moab] nasuko sa iyang yuta. Ug ang iyang anak nga lalaki misunod kaniya ug siya usab miingon, ‘Ipaubos ko ang Moab.’ Sa akong panahon siya namulong (sa ingon), apan ako nagmadaogon batok kaniya ug batok sa iyang balay, samtang ang Israel nahanaw hangtod sa hangtod! . . . Ug si Kemos miingon kanako, ‘Lakaw, kuhaa si Nebo gikan sa Israel!’ Busa ako milakaw sa kagabhion ug nakiggubat batok niini sukad sa kaadlawon hangtod sa udto, nga nag-ilog niini ug nagpatay sa tanan . . . Ug gikuha ko gikan didto ang [mga sudlanan] ni Yahweh, naghakot niini ngadto sa atubangan ni Kemos.” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. B. Pritchard, 1974, p. 320) Busa ang maong bato wala lamang maghisgot sa ngalan ni Haring Omri sa Israel apan sa ika-18 nga linya niini, makita usab ang ngalan sa Diyos sa pormang Tetragrammaton.

Ang Bato sa Moab naghisgot usab sa daghang dapit nga gihisgotan sa Bibliya: ang Atarot ug Nebo (Num 32:​34, 38); ang Arnon, Aroer, Medeba, ug Dibon (Jos 13:9); Bamot-baal, Bet-baal-meon, Jahaz, ug Kiriataim (Jos 13:17-19); Bezer (Jos 20:8); Horonaim (Isa 15:5); Bet-diblataim ug Keriot. (Jer 48:​22, 24) Busa kini nagpaluyo sa pagkamakasaysayanhon sa tanan niini nga mga dapit.

Ang Ras Shamra (ang karaang Ugarit), diha sa A nga baybayon sa Sirya atbang sa pulo sa Cipro, nagtaganag impormasyon bahin sa pagsimba nga susama nianang sa Canaan, lakip na ang mga diyos ug mga diyosa, mga templo, “sagrado” nga mga pampam, mga rituwal, mga halad, ug mga pag-ampo niini. Taliwala sa templo ni Baal ug sa templo nga gipahinungod kang Dagon nakaplagan ang usa ka lawak nga may librarya sa ginatos ka relihiyosong mga sinulat nga gituohang sukad pa sa ika-15 ug sa unang bahin sa ika-14 nga mga siglo W.K.P. Ang mitolohikanhong balaknon nga mga sinulat nagpadayag ug dako bahin sa Canaanhong mga diyos nga si El ug Baal ug sa diyosa nga si Asera ug sa dunot nga matang sa idolatriya nga nalangkit sa pagsimba kanila. Si Merrill F. Unger diha sa iyang basahon nga Archaeology and the Old Testament (1964, p. 175) nagkomento: “Ang Ugaritikong literatura nga balak nakatabang aron madayag ang kagrabe sa kahiwian sa Canaanhong relihiyon. Sanglit usa ka pagsimba sa daghang diyos nga hilabihan ka salawayon, ang Canaanhong buhat sa kulto maoy mananapon ug mahilayon gayod.” Ang mga imahen ni Baal ug sa ubang mga diyos nakaplagan usab. (Tan-awa ang DIYOS UG MGA DIYOSA, MGA [Canaanhong mga Bathala].) Ang usa ka kanhi wala mailhi nga matang sa alpabetikong sinulat nga cuneiform (lahi sa Akadianhong cuneiform) nagpalahi niini nga mga sinulat. Gisunod niini ang samang pagkahan-ay sa Hebreohanon apan nagdugang ug uban pang mga letra nga naghimo niining 30. Sama didto sa Ur, usa ka asero nga atsang iggugubat ang nakubkoban usab.

Ang Samaria, ang lig-ong kinutaan nga kaulohan sa amihanang gingharian sa Israel, gitukod ibabaw sa usa ka bungtod nga may gihabogon nga mga 90 m (295 p) gikan sa salog sa walog. Ang kalig-on niini sa pagsustenir sa dugayng mga paglikos, maingon sa gihubit sa 2 Hari 6:24-30 labot sa Sirya, ug sa 2 Hari 17:5 labot sa gamhanang kasundalohan sa Asirya, napamatud-an pinaagi sa mga nahibilin sa lig-ong doble nga mga paril, nga sa pipila ka bahin nahimong salipdanang paril nga 10 m (33 p) ang gilapdon. Ang pagpamanday sa bato nga nakaplagan niining dapita, nga gituohang sa panahon ni Haring Omri, Ahab, ug Jehu, maoy talagsaon ang pagkagama. Ang daw plataporma sa palasyo may sukod nga mga 90 m (295 p) por 180 m (590 p). Daghang mga piraso, plake, ug mga palid nga garing ang nakaplagan sa dapit sa palasyo ug lagmit nalangkit sa balay nga garing ni Ahab nga gihisgotan sa 1 Hari 22:39. (Itandi ang Am 6:4.) Sa AK nga eskina sa tumoy, usa ka dakong sementado nga linaw ang nakaplagan, nga may sukod nga 10 m (33 p) ang gitas-on ug mga 5 m (17 p) ang gilapdon. Lagmit kini mao “ang linaw sa Samaria,” nga diha niana gihugasan ang karo ni Ahab nga nagkadugo sa iyang dugo.​—1Ha 22:38.

Nakaplagan usab didto ang 63 ka bika (mga ostracon) nga may mga inskripsiyon nga gisulat pinaagig tinta ug gituohang sukad pa sa ikawalong siglo W.K.P. Ang mga resibo sa mga gihatod nga bino ug lana ngadto sa Samaria gikan sa lainlaing mga lungsod nagpakita sa usa ka Israelinhong sistema sa pagsulat ug mga numero pinaagi sa paggamit ug patindog, pababag, ug pahandag nga mga pagsulat. Ang usa ka pananglitan niini nga resibo mabasa ingon sa mosunod:

Sa ikanapulo nga tuig.

Ngadto kang Gaddiyau [lagmit ang piniyalan sa tipiganan sa bahandi].

Gikan sa Azah [tingali ang balangay o distrito nga nagpadala sa bino o lana].

Abi-ba‛al 2

Ahaz 2

Sheba 1

Meriba‛al 1

Kini nga mga resibo nagpadayag usab nga kanunayng gigamit ang ngalang Baal ingong bahin sa mga ngalan sa tawo, mga 7 niini nga ngalan ang makita sa matag 11 ka ngalan nga may usa ka porma sa ngalang Jehova, nga lagmit nagpaila sa pagyuhot sa pagsimba kang Baal ingon sa gihubit sa asoy sa Bibliya.

Ang paglaglag sa Sodoma ug Gomora pinaagig kalayo ug ang pagkakaplag ug mga kagahongan sa aspalto niana nga rehiyon gihubit sa Bibliya. (Gen 14:​3, 10; 19:12-28) Daghang eskolar nagtuo nga ang katubigan sa Patayng Dagat lagmit nga midako sa miagi ug misaylo sa habagatang tumoy sa dagat sa igoigong gilay-on, sa ingon nagtabon sa posibleng nahimutangan niining duha ka siyudad. Ang mga pagsuhid nagpakita niana nga dapit ingong usa ka nasunog nga rehiyon nga puno sa aseite ug aspalto. Mahitungod niining butanga, ang basahon nga Light From the Ancient Past, ni Jack Finegan (1959, p. 147), nag-ingon: “Usa ka makutihong surbi maylabot sa ebidensiya sa literatura, geolohiya, ug arkeolohiya nagpunting sa konklusyon nga ang daotang ‘mga siyudad sa walog’ (Genesis 19:29) diha kanhi sa dapit nga karon naunlod na . . . ug nga ang kagun-oban niini maoy tungod sa dakong linog, nga lagmit inubanan sa mga pag-ulbo, kilat, pagdilaab sa kinaiyanhong gas, ug dakong sunog.”​—Tan-awa usab ang SODOMA.

Maylabot sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang paggamit ni Jesus sa sensilyong denario nga may gikulit nga ulo ni Tiberio Cesar (Mar 12:15-17) napamatud-an pinaagi sa pagkakaplag ug platang sensilyo nga denario nga may gikulit nga ulo ni Tiberio ug gigamit sa mga tuig 15 K.P. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 544) (Itandi ang Luc 3:​1, 2.) Ang kamatuoran nga si Poncio Pilato mao ang Romanong gobernador sa Judea niadtong panahona gipamatud-an usab pinaagi sa usa ka tinabas nga bato nga nakaplagan sa Cesarea nga may Latin nga mga ngalang Pontius Pilatus ug Tiberieum.​—Tan-awa ang PILATO; HULAGWAY, Tomo 2, p. 741.

Ang Mga Buhat sa mga Apostoles, nga naghatag ug tatawng ebidensiya nga gisulat ni Lucas, naundan sa daghang paghisgot sa mga siyudad ug sa mga probinsiya niini ug sa nagkalainlaing mga opisyales nga may lainlaing titulo, nga nangatungdanan sa usa ka tinong panahon​—usa ka asoy nga posibleng masayop ang magsusulat. (Matikdi usab ang Luc 3:​1, 2.) Hinunoa ang nabatonan nga arkeolohikanhong ebidensiya nagpakita sa pagkatukma gayod sa asoy ni Lucas. Sa ingon, sa Buhat 14:1-6, gibutang ni Lucas ang Listra ug Derbe sulod sa teritoryo sa Licaonia apan ang Iconio sa laing teritoryo. Ang Romanong mga magsusulat, lakip na si Cicero, naghisgot sa Iconio ingong sakop sa Licaonia. Apan, ang usa ka monyumento nga nadiskobrehan sa 1910 nagpakita nga ang Iconio giisip nga mao gayoy usa ka siyudad sa Frigia imbes nga sa Licaonia.

Sa susama, usa ka inskripsiyon nga nadiskobrehan didto sa Delphi nagpamatuod nga si Galio maoy prokonsul sa Acaya, lagmit sa 51-52 K.P. (Buh 18:12) Ang mga 19 ka inskripsiyon nga sukad pa sa ikaduhang siglo W.K.P. hangtod sa ikatulong siglo K.P. nagpamatuod sa katukma sa paggamit ni Lucas sa titulo nga mga magmamando sa siyudad (sa singular, po·li·tarʹkhes) sa pagtumong niini ngadto sa mga opisyales sa Tesalonica (Buh 17:​6, 8), ang lima niini nga mga inskripsiyon espesipiko nga naghisgot niana nga siyudad. (Tan-awa ang MAGMAMANDO SA SIYUDAD.) Ingon man usab, ang paghisgot kang Publio ingong “ang punoan” (proʹtos) sa Malta (Buh 28:7) naggamit sa eksaktong titulo nga angayng gamiton, ingon sa gipakita sa pagkakaplag niini nga titulo diha sa duha ka inskripsiyon sa Malta, ang usa sa Latin ug ang usa sa Grego. Ang mga sinulat nga gigamit sa salamangka ug ingon man ang templo ni Artemis nakaplagan sa Efeso (Buh 19:​19, 27); ang pagpangubkob didto nakadiskobre usab ug usa ka teatro nga masudlan ug mga 25,000 ka tawo, ug may mga inskripsiyon nga naghisgot sa “mga komisyonado sa mga pista ug mga dula,” sama niadtong nangilabot alang kang Pablo, ug usab sa usa ka “kalihim,” sama niadtong usa nga nagpahilom sa magubtanong panon niadto nga okasyon.​—Buh 19:29-31, 35, 41.

Ang pipila sa maong mga kaplag nagpalihok kang Charles Gore sa pagsulat bahin sa pagkatukma ni Lucas diha sa A New Commentary on Holy Scripture: “Angay gayong ilhon nga tungod sa modernong arkeolohiya halos napugos ang mga kritiko ni San Lucas nga dawaton ang tanan niyang mga paghisgot bahin sa sekular nga mga impormasyon ug mga panghitabo ingong tukma gayod.”​—Giedit ni Gore, Goudge, ug Guillaume, 1929, p. 210.

Ang Limitadong Bili sa Arkeolohiya. Ang arkeolohiya nakapatunghag mapuslanong impormasyon nga nakatabang sa pag-ila (sagad dili tino) sa Biblikanhong mga dapit, nakakalot ug mga sinulat nga mga dokumento nga nakaamot sa mas maayong pagsabot sa orihinal nga mga pinulongan nga gigamit sa pagsulat sa Kasulatan, ug nakahatag ug kalamdagan sa mga kahimtang sa pagkinabuhi ug sa mga kalihokan sa karaang mga tawo ug mga magmamando nga gihisgotan sa Bibliya. Bisan pa niana, kon ang arkeolohiya maghisgot labot sa pagkatinuod ug pagkakasaligan sa Bibliya, maingon man sa pagtuo niini, mga pagtulon-an niini, ug sa mga gipadayag niini labot sa mga katuyoan ug mga saad sa Diyos, ikasulti gayod nga kini dili kinahanglanon ug dili mahinungdanon sa pagpamatuod sa kamatuoran sa Pulong sa Diyos. Sama sa gipahayag ni apostol Pablo labot niini: “Ang pagtuo mao ang masaligan nga pagpaabot sa mga butang nga gilaoman, ang dayag nga pagpasundayag sa mga katinuoran bisan tuod wala makita. Tungod sa pagtuo atong masabtan nga ang mga sistema sa mga butang gihan-ay pinaagi sa pulong sa Diyos, mao nga ang mga butang nga makita mitungha gikan sa mga butang nga dili-makita.” (Heb 11:​1, 3) “Kita nagalakaw pinaagi sa pagtuo, dili pinaagi sa makita.”​—2Co 5:7.

Kini wala magpasabot nga ang Kristohanong pagtuo walay bisan unsang makitang pasukaranan o nga kini naghisgot lamang sa mga butang nga dili makita. Apan tinuod nga sa matag yugto ug panahon adunay daghang ebidensiya sa palibot sa mga tawo, maingon man bahin sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga kasinatian, nga mahimong magkombinsir kanila nga ang Bibliya mao ang tinuod nga tinubdan sa kapahayagan sa Diyos ug nga kini walay gihisgotan nga dili kaharmonya sa mapamatud-ang mga kamatuoran. (Rom 1:18-23) Ang kahibalo bahin sa nangaging panahon pinasukad sa arkeolohikanhong mga pagdiskobre maoy makaiikag ug gipabilhan, apan dili hinungdanon. Ang kahibalo bahin sa nangaging panahon pinasukad sa Bibliya mao lamang ang gikinahanglan ug kini kasaligan gayod. Ang Bibliya, may arkeolohiya man o wala, mohatag ug tinuod nga kahulogan sa presenteng panahon ug maglamdag sa umaabot. (Sal 119:105; 2Pe 1:19-21) Sa pagkatinuod, huyang ang pagtuo kon kini magdepende lamang gayod sa dugmok nga mga tisa, buak nga mga plorera, ug sa nahugno nga mga paril aron palig-onon kini ug magsilbing tukod niini.

Ang pagkadili-tino sa mga konklusyon niini. Bisan tuod ang arkeolohikanhong mga diskobre usahay nagtaganag dali nga tubag alang kanilang misaway sa mga asoy sa Bibliya o misaway sa pagkamakasaysayanhon sa pipila ka hitabo, ug bisan pag ang maong mga kaplag nakatabang nga mawala ang mga pagduhaduha sa sinserong mga tawo nga naapektohan pag-ayo sa mga argumento sa maong mga kritiko, ang arkeolohiya wala makapahilom sa mga kritiko sa Bibliya ni kini naghatag ug malig-ong patukoranan aron ipasukad sa usa ka tawo ang iyang pagtuo diha sa rekord sa Bibliya. Ang mga konklusyon nga nakab-ot pinasukad sa kadaghanan sa mga pagpangalot nga gihimo sa panguna maoy mga pangagpas lamang sa mga tigdukiduki, nga samag mga detektib, nga mihimog kaso nga ilang pamatud-an. Bisan sa modernong mga panahon, bisan pag kini nga mga detektib mahimong makadiskobre ug makakuhag daghang sirkumstansiyal ug materyal nga ebidensiya, ang bisan unsang kaso nga ipasukad lamang sa maong ebidensiya nga walay pamatuod sa kasaligang mga testigo nga direktang nasayod sa maong kaso, kon isang-at sa husgado, mahimong isipon nga huyang kaayo. Ang mga desisyon nga ipasukad lamang sa maong ebidensiya moresultag dakong kasaypanan ug inhustisya. Kini ilabina gayod kon 2,000 o 3,000 na ka tuig ang gidugayon tali sa mga tigdukiduki ug sa panahon sa hitabo.

Susama niana ang konklusyon sa arkeologong si R. J. C. Atkinson, kinsa nag-ingon: “Palandonga lamang kon unsa gayod kalisod ang buluhaton sa umaabot nga mga arkeologo kon ilang tagikon pag-usab ang rituwal, tinuohan, ug ang doktrina sa Kristohanong mga Simbahan pinasukad lamang sa mga nagun-ob nga mga tinukod sa simbahan, nga walay tabang gikan sa bisan unsang sinulat nga rekord o inskripsiyon. Busa ikasubo gayod nga ang arkeolohiya, ang bugtong paagi nga masusi ang kagahapon sa tawo nga walay sinulat nga mga rekord, nahimong mas dili epektibong paagi sa dihang susihon niini ang mga aspekto sa tawhanong kinabuhi nga sa mas espesipiko nalangkit sa tawhanong kinaiyahan.”​—Stonehenge, London, 1956, p. 167.

Mas labaw pang nakapakomplikado mao nga, dugang pa sa ilang kawalay katakos sa pagdiskobre sa nangagi nga mas tukma, ug bisan pa sa ilang paningkamot nga dili magmapihigon sa ilang panglantaw sa ebidensiya nga ilang nakubkoban, ang mga arkeologo, sama sa ubang mga siyentipiko, nailalom sa tawhanong mga kahuyangan ug personal nga mga kiling ug mga ambisyon, nga makaaghat sa paghimog sayop nga pangatarongan. Nagpasiugda sa maong suliran, si Propesor W. F. Albright nagkomento: “Sa laing bahin, adunay kapeligrohan sa pagpangitag bag-ong mga diskobre ug bag-ong mga panglantaw puli sa mas malig-on nga naunang ebidensiya. Kini ilabinang tinuod sa mga natad sama sa Biblikanhong arkeolohiya ug geograpiya, diin ang batid nga paggamit sa mga himan ug sa mga paagi sa pagtuki makuti kaayo nga anaa kanunay ang tentasyon nga ibalewala ang kasaligang pamaagi, nga pulihan ug inantigong pagkonektar sa mga detalye ug maalamong mga pangagpas ang mas hinay ug sistematikong pagtuki.”​—The Westminster Historical Atlas to the Bible, giedit ni G. E. Wright, 1956, p. 9.

Mga kalainan sa pagpetsa. Hinungdanon nga masabtan kini sa dihang tagdon ang mga petsa nga gihatag sa mga arkeologo labot sa ilang mga nadiskobrehan. Nag-ilustrar niini, si Merrill F. Unger nag-ingon: “Pananglitan, gipetsahan ni Garstang ang pagkapukan sa Jerico sa mga 1400 W.K. . . . ; si Albright nagtuo nga kini maoy sa petsa nga mga 1290 W.K. . . . ; si Hugues Vincent, ang iladong arkeologo nga Palestino nagtuo sa petsa nga 1250 W.K. . . . ; samtang si H. H. Rowley nag-isip kang Rameses II ingong ang Malupigong Paraon, ug ang Pagpanggula nahitabo sa panahon sa iyang manununod nga si Marniptah [Merneptah] sa mga 1225 W.K.” (Archaeology and the Old Testament, p. 164, ftn. 15) Samtang naglalisay sa pagkakasaligan sa modernong arkeolohikanhong proseso ug pag-analisar, si Propesor Albright miadmitir nga “lisod kaayo gihapon sa dili batid ang pagpili sa nagkasumpaki nga mga petsa ug mga konklusyon sa mga arkeologo.”​—The Archaeology of Palestine, p. 253.

Tinuod nga gigamit ang radiocarbon nga orasan, duyog sa ubang modernong mga paagi, sa pagpetsa sa karaang mga butang nga nakaplagan. Bisan pa niana, ang pamatuod nga kining paagiha dili gayod tukma gipakita sa mosunod nga pahayag ni G. Ernest Wright diha sa The Biblical Archaeologist (1955, p. 46): “Mamatikdan nga ang bag-ong Carbon 14 nga paagi sa pagpetsa sa karaang mga butang dili kay dili masayop ingon sa gilaoman. . . . Ang pipila ka pagpetsa nagpatunghag tatawng mga sayop, lagmit tungod sa ubay-ubayng mga katarongan. Sa pagkakaron, ang usa makasalig lamang sa mga resulta nga walay pagduhaduha kon ang ubay-ubayng mga pagpetsa mohatag ug halos susamang mga resulta ug kon ang pagpetsa daw husto pinasukad sa ubang mga paagi sa pagkuwenta [italiko amoa].” Dili pa dugay, ang The New Encyclopædia Britannica (Macropædia, 1976, Tomo 5, p. 508) nag-ingon: “Bisan unsa pay hinungdan, . . . tin-aw nga ang carbon-14 nga pagpetsa dili tukma kay sa buot unta sa tradisyonal nga mga historyador.”​—Tan-awa ang KRONOLOHIYA (Arkeolohikanhong Pagpetsa).

Ang limitadong bili sa mga inskripsiyon. Libolibo sa karaang mga inskripsiyon ang nakaplagan ug gihubad. Si Albright nag-ingon: “Ang sinulat nga mga dokumento mao lamang ang labing hinungdanong hugpong sa materyal nga nadiskobrehan sa mga arkeologo. Busa hinungdanon kaayo nga mabatonan ang tin-awng ideya sa kinaiyahan niini ug sa atong katakos sa paghubad niini.” (The Westminster Historical Atlas to the Bible, p. 11) Lagmit gisulat kini diha sa mga bika, sa mga papan nga yutang-kulonon, papiro, o gikulit diha sa batong granito. Bisan unsa pa ang materyales, ang impormasyon nga ihatag niini kinahanglang timbangtimbangon ug susihon gihapon ang pagkakasaligan ug ang bili niini. Ang sayop o tataw nga kabakakan mahimo ug kasagarang gisulat diha sa bato maingon man sa papel.​—Tan-awa ang KRONOLOHIYA (Ang Kronolohiya sa Bibliya ug ang Sekular nga Kasaysayan); SARGON.

Ingong usa ka pananglitan, ang rekord sa Bibliya nag-ingon nga si Haring Senakerib sa Asirya gipatay sa iyang duha ka anak nga lalaki nga si Adramelek ug Sarezer, ug gipulihan sa trono sa laing anak nga lalaki nga si Esar-hadon. (2Ha 19:​36, 37) Apan, ang Babilonyanhong cronica nag-ingon nga, sa ika-20 sa Tebet, si Senakerib gipatay sa iyang anak nga lalaki diha sa usa ka pag-alsa. Si Berossus, ang Babilonyanhong saserdote sa ikatulong siglo W.K.P., ug si Nabonido, ang Babilonyanhong hari sa ikaunom nga siglo W.K.P., naghatag sa samang asoy, nga mopatim-awng si Senakerib gipatay lamang sa usa sa iyang mga anak nga lalaki. Hinunoa, diha sa mas bag-ong nadiskobrehang tipak sa Prisma ni Esar-hadon, ang anak nga lalaki nga mipuli kang Senakerib, tin-awng giingon ni Esar-hadon nga ang iyang mga igsoong lalaki (plural) mialsa ug mipatay sa ilang amahan ug dayon mikalagiw. Nagkomento bahin niini, si Philip Biberfeld, diha sa Universal Jewish History (1948, Tomo I, p. 27), nag-ingon: “Ang asoy sa Babilonyanhong Cronica, ni Nabonido, ug ni Berossus maoy sayop; ang asoy lamang sa Bibliya ang napamatud-ang husto. Kini gikompirmar diha sa tanang gagmayng mga detalye pinaagi sa inskripsiyon ni Esarhadon ug napamatud-ang mas tukma labot niini nga hitabo bahin sa Babilonyanhon-Asiryanhong kasaysayan kay sa Babilonyanhong mga tinubdan. Kini maoy usa ka pamatuod nga hinungdanon kaayo ang pagtimbangtimbang bisan sa mga kontemporaryong tinubdan nga dili uyon sa Biblikanhong tradisyon.”

Mga suliran sa pagsabot ug sa paghubad. Kinahanglang mag-amping usab ang Kristohanon sa pagdawat dayon sa hubad sa daghang inskripsiyon nga makaplagan diha sa nagkalainlain nga karaang mga pinulongan. Ingong pananglitan niini, sama sa Bato sa Rosetta ug sa Behistun nga Inskripsiyon, ang mga tighubad nakabaton ug igong pagsabot bahin sa kanhing wala mahibaloi nga pinulongan pinaagi sa pagtandi niini uban sa laing nahibaloan nga pinulongan. Bisan pa niana, dili dahomon nga ang maong mga tabang mosulbad sa tanang suliran o pinaagi niana bug-os nga masabtan ang pinulongan lakip ang tanang kahulogan ug mga idiom o masambingayong mga pulong niini. Bisan ang pagsabot sa pangunang mga pinulongan sa Bibliya, ang Hebreohanon, Aramaiko, ug Grego, nag-uswag pag-ayo sa dili pa dugayng kapanahonan, ug kini nga mga pinulongan gitun-an pa gihapon. Mahitungod sa inspirado nga Pulong sa Diyos, kita hustong makadahom nga ang Awtor sa Bibliya magpaarang kanato nga makabaton sa hustong pagsabot sa mensahe niini pinaagi sa mabatonang mga hubad sa modernong mga pinulongan. Apan, dili ingon niini ang kahimtang sa dili inspiradong mga sinulat sa paganong mga nasod.

Aron iilustrar nga gikinahanglan ang pag-amping ug aron ipakita usab nga ang dili-mapihigong pagsulbad sa mga suliran sa pagsabot sa karaang mga inskripsiyon sagad dili mao ang mas hinungdanon ingon sa gihunahuna sa uban, ang basahon nga The Secret of the Hittites, ni C. W. Ceram, naundan sa mosunod nga impormasyon labot sa iladong Asiryologo nga naningkamot sa pagsabot sa “Hitihanon” nga pinulongan (1956, pp. 106-109): “Ang iyang hubad talagsaon kaayo​—usa ka inantigong pagkonektar sa grabeng mga sayop uban ang talagsaong mga ideya . . . Ang pipila sa iyang mga sayop gipaluyohan sa mga argumento nga makapakombinsir gayod nga gikinahanglan ang mga dekada sa pagtuon aron kini mapamatud-ang sayop. Ang iyang talagsaong pangatarongan gipaluyohan sa daghang kahibalo sa pinulongan nga sa ingon ang pagpinig sa sayop gikan sa husto dili sayon nga buhaton.” Dayon ang magsusulat naghubit sa pagkatig-a niini nga eskolar bahin sa bisan unsang kausaban sa iyang mga kaplag; human sa daghang tuig siya sa kataposan miuyon ra sa paghimog pipila ka kausaban​—aron lamang sa pag-usab sa mismong pagsabot nga sa ulahi nahimong mao ang tukma! Sa pag-asoy sa mainit nga panaglalis, nga puno sa personal nga mga pag-akusar, nga mibangon tali niini nga eskolar ug sa ubang mga tighubad sa “Hitihanon” nga hieroglyphic, ang awtor nag-ingon: “Hinunoa ang pagkapanatiko nga nakaingon niini nga mga panaglalis mao ang gikinahanglan nga motibo kon buot sa mga eskolar nga mohimog mga pagdiskobre.” Busa, bisan tuod ang panahon ug ang pagtuon nakawala sa daghang sayop nga pagsabot sa karaang mga inskripsiyon, maayong atong hinumdoman nga ang dugang pagsusi lagmit makahimog dugang pa nga mga pagtul-id.

Kini nga mga kamatuoran nakatabang sa pagtuboy sa pagkailado sa Bibliya ingong tinubdan sa tukmang kahibalo, tinuod nga impormasyon, ug kasaligang giya. Ingong hugpong sa sinulat nga mga dokumento, ang Bibliya naghatag kanato ug labing tin-aw nga larawan sa kagahapon sa tawo, ug kini nakaabot kanato, dili tungod sa pagpangubkob kondili tungod kay gitipigan kini sa Awtor niini, si Jehova nga Diyos. Kini maoy “buhi ug gamhanan” (Heb 4:12) ug mao ang “pulong sa buhi ug malungtarong Diyos.” “Ang tanang unod sama sa balili, ug ang tanang himaya niini sama sa bulak sa balili; ang balili malaya, ug ang bulak mapulak, apan ang pulong ni Jehova magpadayon hangtod sa kahangtoran.”​—1Pe 1:23-25.