Μαυριτανική Ισπανία—Μια Αξιόλογη Κληρονομιά

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ισπανία

ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ—τη χώρα του φλαμένκο, των μαυριτανικών κάστρων και των περήφανων καμπαλέρο—εισρέουν κάθε χρόνο 40 εκατομμύρια και πλέον τουρίστες. Αυτοί έρχονται απ’ όλα τα μέρη της Ευρώπης, και από πιο μακριά, όχι μονάχα για να απολαύσουν τις αμέτρητες ηλιόλουστες ακρογιαλιές αυτής της χερσονήσου, αλλά και για να γνωρίσουν από κοντά τον ισπανικό πολιτισμό.

Καθώς ακούν τη μουσική φλαμένκο που δύσκολα ξεχνιέται και θαυμάζουν τα ανδαλουσιανά άλογα στις τοπικές φιέστες ή παρατηρούν το τοπίο από κάποιο μαυριτανικό οχυρό, οι οξυδερκείς επισκέπτες διακρίνουν ότι υπάρχει κάτι το διαφορετικό στον ισπανικό πολιτισμό. Οι αισθήσεις τους δεν τους απατούν. Τους έχουν αιχμαλωτίσει αυτά που βλέπουν και ακούνε στη Μαυριτανική Ισπανία.

Οι Μαυριτανοί, όταν διώχτηκαν από την Ισπανία πριν από 500 περίπου χρόνια, άφησαν πίσω τους μια μόνιμη κληρονομιά, την οποία μπορεί κανείς να παρατηρήσει μέχρι σήμερα, στα κτίρια, στη μουσική, ακόμη και στα ζώα της Ισπανίας. Αλλά ποιοι ακριβώς ήταν οι Μαυριτανοί; Πώς έφτασαν στο σημείο να επηρεάσουν την Ισπανία σε τόσο μεγάλο βαθμό; Τι τους συνέβηκε;

Οι Μαυριτανοί—Από Πού Ήρθαν;

Στη διάρκεια του έβδομου και όγδοου αιώνα λάβαιναν χώρα τρομερές πολιτικές και θρησκευτικές αναταραχές στη Μέση Ανατολή και στην περιοχή της Μεσογείου. Στη διάρκεια του αιώνα που ακολούθησε το θάνατο του προφήτη Μωάμεθ, το 632 μ.Χ. οι πιστοί ακόλουθοί του δημιούργησαν μια Ισλαμική Αυτοκρατορία, που απλωνόταν από τον Ινδό Ποταμό στην Ανατολή ως τα Πυρηναία Όρη στη δύση. Η ίδια η Ισπανία υπέστη εισβολή το 711 μ.Χ. και κατακτήθηκε σταδιακά από τα μουσουλμανικά στρατεύματα, που αποτελούνταν από Βέρβερους, δηλαδή μέλη φυλών της Βόρειας Αφρικής, και Άραβες, οι οποίοι σχημάτισαν αργότερα την άρχουσα τάξη. Οι εισβολείς ονομάζονται γενικά «Μαυριτανοί», άσχετα με τη χώρα καταγωγής τους.a

Αυτή η αχανής Μουσουλμανική αυτοκρατορία, που είχε ίση έκταση με την αντίστοιχη Ρωμαϊκή, ήταν τόσο θρησκευτική όσο και πολιτική. Μολονότι οι Μουσουλμάνοι κατακτητές συνήθως δεν επέβαλαν τη θρησκεία τους με τη βία, σταδιακά η νέα πίστη κέρδιζε, όχι μόνο τους ειδωλολάτρες, αλλά και τους περισσότερους από εκείνους που ισχυρίζονταν ότι ήταν Χριστιανοί στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική, καθώς και πολλούς στην Ισπανία.

Ο Χρυσός Αιώνας της Κόρδοβας

Η Ισπανία, που ονομαζόταν στα αραβικά αλ-Ανταλούς, απ’ όπου και προέρχεται η ονομασία «Ανδαλουσία», κυβερνιόταν αρχικά από τη Δαμασκό, αλλά το δέκατο αιώνα έγινε ανεξάρτητη, όταν ο εμίρης της Κόρδοβας αυτοανακηρύχτηκε χαλίφης, δηλαδή αρχηγός του κράτους. Τότε ήταν που το Μαυριτανικό χαλιφάτο έφτασε στην ακμή του και η Κόρδοβα, στη νότια Ισπανία, έγινε μια ανθούσα πρωτεύουσα που ανταγωνιζόταν τη Δαμασκό ως κέντρο του Ισλαμικού πολιτισμού.

Με πιθανή εξαίρεση την Κωνσταντινούπολη, η Κόρδοβα του δέκατου αιώνα που είχε 500.000 κατοίκους, ήταν η πιο πολυάνθρωπη πόλη της Ευρώπης. Ως πρωτεύουσα της Ισλαμικής Ισπανίας, είχε τεράστια εισοδήματα, τα οποία προέρχονταν κατά κύριο λόγο από τη γεωργία, το εμπόριο και τη βιομηχανία—όλοι αυτοί οι τομείς όταν κυβερνούσε η δυναστεία των Ομεϋαδών.

Το πανεπιστήμιο ήταν ένα φημισμένο κέντρο μάθησης και η πόλη καυχιόταν για τη δημόσια βιβλιοθήκη, που περιείχε 400.000 τόμους. Είχαν φτιαχτεί είκοσι εφτά σχολεία που δίδασκαν δωρεάν τα φτωχά παιδιά και το ποσοστό των εγγράμματων αγοριών και κοριτσιών ήταν υψηλό. Οι νεαροί ευγενείς από τα βόρεια φεουδαρχικά βασίλεια του λεγόμενου Χριστιανικού κόσμου, έκαναν τις σπουδές τους στις μαυριτανικές αυλές και οι πλούσιες γυναίκες από τη Γαλλία έστελναν ανθρώπους στην Κόρδοβα για να αποκτήσουν τις πιο κομψές τους φορεσιές.

Η τεράστια εισροή πλούτου φαινόταν επίσης από τη γενική εμφάνιση της πόλης, η οποία περιγράφεται από μια Γερμανίδα καλόγρια εκείνης της εποχής ως «το στολίδι του κόσμου». Οι δρόμοι είχαν επίστρωση και ήταν φωτισμένοι. Η πόλη στολιζόταν με κήπους, καταρράχτες και διακοσμητικές λίμνες, ενώ υπήρχε ένα υδραγωγείο που προμήθευε άφθονο καθαρό νερό για τις δημόσιες βρύσες και τα δημόσια λουτρά, που έφταναν τα 700 σύμφωνα μ’ ένα Μουσουλμάνο χρονικογράφο. Σ’ ολόκληρη την πόλη βρίσκονταν διασκορπισμένα διάφορα μεγαλόπρεπα παλάτια· ένα απ’ αυτά, το Αλ-Ζαρά, βρισκόταν στα προάστια της Κόρδοβας και για να ολοκληρωθεί η κατασκευή του χρειάστηκε να περάσουν 25 χρόνια και να δουλέψουν 10.000 εργάτες. Τα ερείπιά του μαρτυρούν ακόμη το μεγαλείο του.

Επίσης, στη διάρκεια του δέκατου αιώνα, ολοκληρώθηκε τελικά η κατασκευή του Μεγάλου Τεμένους της Κόρδοβας. Επειδή έλεγαν ότι φυλαγόταν εκεί το χέρι του Μωάμεθ, το τέμενος αυτό έγινε σπουδαίο κέντρο για τους Μουσουλμάνους προσκυνητές. Μια πηγή λέει τα εξής: «Ερχόταν δεύτερο σε ιερότητα μονάχα σε σχέση με τη Μέκα και . . . αν το επισκεπτόταν κάποιος πιστός, τότε δεν είχε υποχρέωση να προσκυνήσει στην Αραβία». Οι επισκέπτες θαυμάζουν ακόμη και σήμερα το καταπληκτικό ‘δάσος’ από μαρμάρινες κολόνες (υπάρχουν περίπου 850) και περίκομψες αψίδες. Αυτό το τέμενος έχει περιγραφτεί ως ο «πιο όμορφος Μουσουλμανικός ναός του κόσμου».

Ωστόσο, ο χρυσός αιώνας της Κόρδοβας δεν θα διαρκούσε πολύ. Στις αρχές του ενδέκατου αιώνα, η δυναστεία των Ομεϋαδών τερματίστηκε και άρχισε μια σειρά από δολοφονίες, εξεγέρσεις και αντεκδικήσεις. Σύντομα η Μαυριτανική Ισπανία αποσυντέθηκε σε 23 πόλεις-κράτη, ταϊφά όπως ονομάζονταν, τα οποία απορροφήθηκαν σταδιακά στη διάρκεια των επόμενων αιώνων από τα φεουδαρχικά βασίλεια του ισπανικού Χριστιανισμού που βρίσκονταν στο βορρά. Η Γρανάδα, το τελευταίο μαυριτανικό βασίλειο, κατακτήθηκε το 1492 και οι Μαυριτανοί διώχτηκαν από τη χερσόνησο.

Αλλά η επίδραση του μαυριτανικού πολιτισμού επρόκειτο να παραμείνει. Μέχρι και στη γλώσσα της Ισπανίας φαίνεται ακόμη μια χαρακτηριστική μαυριτανική επιρροή· οι λόγιοι υπολογίζουν ότι το 8 τοις εκατό περίπου των σύγχρονων ισπανικών λέξεων προέρχονται από την αραβική. Οι επισκέπτες μπορούν να ακούσουν τους Ισπανούς να επικαλούνται τον Αλάχ, χωρίς καν να το καταλαβαίνουν, χρησιμοποιώντας την ιδιωματική έκφραση οχαλά, η οποία ήταν αρχικά γουά-σα Αλάχ, «να δώσει ο Αλάχ».

Ισλαμισμός—‘Γέφυρα Μέσω της Οποίας Μεταδόθηκε η Τεχνολογία’

Η μαυριτανική κατάκτηση της Ισπανίας επρόκειτο να έχει συνέπειες ακόμη και στην υπόλοιπη Ευρώπη, συνέπειες που δεν θα χάνονταν. Ειδικά στη διάρκεια της περιόδου κατά την οποία τα βασίλεια του λεγόμενου Χριστιανικού κόσμου που βρίσκονταν στη βόρεια Ισπανία ενσωμάτωναν σταδιακά τα Μουσουλμανικά κράτη του νότου, η μαυριτανική Ισπανία έπαιξε το ρόλο του μεσολαβητή μεταξύ Ανατολής και Δύσης, διευκολύνοντας έτσι την εξάπλωση του πολιτισμού, της επιστήμης και της τεχνολογίας της Ανατολής, σ’ ολόκληρη την Ευρώπη και πέρα απ’ αυτήν. (Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 27.)

Εξηγώντας αυτή τη διαδικασία, η Encyclopædia Britannica δηλώνει τα εξής: «Η σπουδαιότητα του Ισλαμισμού έγκειται στο ότι οι Άραβες αφομοίωσαν τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του ελληνικού πολιτισμού, στα οποία έκαναν σημαντικές προσθήκες, και τα οποία σαν σύνολο έγιναν προσιτά στη Δύση μέσω των Μαυριτανών της Ισπανίας.

»Ο Ισλαμισμός αποτέλεσε επίσης γέφυρα μέσω της οποίας μεταδόθηκε μέρος της τεχνολογίας των αρχαίων πολιτισμών της Ανατολικής και Νότιας Ασίας, και ειδικά της Ινδίας και της Κίνας».

Η σημαντική επίδραση που είχε ο μαυριτανικός πολιτισμός στη Δυτική Ευρώπη μπορεί να φανεί εύκολα από τις πολλές λέξεις των διαφόρων τομέων της αγγλικής (και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών), οι οποίες προέρχονται από την αραβική: algebra (άλγεβρα), zero (μηδέν), alcohol (αλκοόλ), alkali (άλκαλι), lemon (λεμόνι), orange (πορτοκάλι), sugar (ζάχαρη), adobe (πλίνθος), alcove (εξοχικό σπίτι), tariff (ταρίφα), magazine (περιοδικό), jar (κανάτα), mattress (στρώμα), sofa (καναπές).

Οι Μουσουλμάνοι λόγιοι ακολουθούσαν κατά γράμμα την προτροπή του προφήτη τους, «Ψάχνε για σοφία, έστω κι αν αυτή βρίσκεται στην Κίνα». Ένα μέρος της καινούριας τεχνολογίας προήλθε πράγματι από την Κίνα.

Η Σχολή Μεταφραστών του Τολέδο

Αρχικά όλη αυτή η γνώση κυκλοφορούσε στην αραβική, γλώσσα άγνωστη στους περισσότερους Ευρωπαίους λόγιους. Ωστόσο, αυτός ο γλωσσικός φραγμός σύντομα ξεπεράστηκε. Το γεγονός ότι το 1085 ο Καθολικός Βασιλιάς Αλφόνσος ΣΤ΄ της Λεόν, ξαναπήρε το Τολέδο από τους Μαυριτανούς, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο σ’ αυτό.

Τον επόμενο αιώνα, ιδρύθηκε στο Τολέδο μια σχολή μεταφραστών, και σταδιακά το μεγαλύτερο μέρος των Ισλαμικών έργων μεταφράστηκε στα Λατινικά και αργότερα σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Χάρη στον κόπο που κατέβαλαν εκείνοι οι μεταφραστές, ορισμένα αραβικά έργα, όπως ο Κανόνας της Ιατρικής του Αβικένα, έγιναν βασικά βιβλία διδασκαλίας σε πολλά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια—σε μερικές περιπτώσεις για αιώνες.

Η Μαυριτανική Κληρονομιά Παραμένει

Η μαυριτανική κληρονομιά εξακολουθεί να είναι φανερή στη σύγχρονη Ισπανία. Η μαυριτανική αρχιτεκτονική, επιστήμη και τεχνολογία, περνώντας από γενιά σε γενιά, επηρέασαν εξίσου τους Ισπανούς οικοδόμους, αγρότες και επιστήμονες. Η μαυριτανική μουσική ενσωματώθηκε αργότερα στο φλαμένκο και η μαυριτανική τέχνη επέζησε κι αυτή, και μπορεί να τη διακρίνει κανείς εύκολα στα πολλά αναμνηστικά που μαγεύουν τους σημερινούς τουρίστες. Στο μεταξύ, πολλά από τα επιβλητικά μαυριτανικά κάστρα εξακολουθούν να στέκονται, βουβοί μάρτυρες ενός μεγαλείου που δεν υπάρχει πια.

Οπουδήποτε κι αν περιπλανιούνται οι τουρίστες, όσα βλέπουν και ακούνε στη σύγχρονη Ισπανία μπορεί να αποτελούν απόηχους εκείνου του περασμένου πολιτισμού, ο οποίος έχασε τη δόξα του, αλλά άφησε μια αξιόλογη κληρονομιά στην Ισπανία και, στην πραγματικότητα, σ’ όλο τον κόσμο.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 27]

Οι Άραβες—Γέφυρα Μεταξύ Ανατολής και Δύσης

Μετάξι και Χαρτί. Όταν οι Άραβες κατέκτησαν μεγάλο μέρος της Μικράς Ασίας, ανακάλυψαν ότι η μέθοδος κατασκευής μεταξιού είχε ήδη αναπτυχθεί εκεί σε περιορισμένη κλίμακα, επειδή οι κάτοικοι είχαν έρθει προηγουμένως σε επαφή με την Κίνα. Στη συνέχεια αυτή η μέθοδος εξαπλώθηκε σ’ ολόκληρο τον Ισλαμικό κόσμο, φτάνοντας προφανώς τον ένατο αιώνα στην Ισπανία, η οποία έγινε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που κατασκεύασε μετάξι.

Κάτι ακόμη πιο σπουδαίο ήταν η ανακάλυψη του τρόπου παραγωγής χαρτιού. Αναφέρεται ότι ένας Κινέζος αιχμάλωτος, που είχαν πιάσει οι Άραβες, τους δίδαξε πώς να κατασκευάζουν χαρτί από κουρέλια. Το χαρτί που κατασκευαζόταν στη Δαμασκό στα τέλη του όγδοου αιώνα αντικατέστησε γρήγορα τον πάπυρο, σ’ ολόκληρη την Ισλαμική αυτοκρατορία. Σε λίγο καιρό, είχε αρχίσει να παράγεται στην Ισπανία και, χάρη σ’ αυτή τη νέα μέθοδο, σημειώθηκε μεγάλη αύξηση στην παραγωγή βιβλίων στην Κόρδοβα και σε άλλες ισπανικές πόλεις.

Αυτή η τεχνολογία εξαπλώθηκε από την Ισπανία σε άλλα μέρη της Ευρώπης και η χρήση του χαρτιού διευκόλυνε πράγματι την ανάπτυξη του πιεστηρίου, τον 15ο αιώνα.

Κι άλλες πάλι καινοτομίες που ξεκίνησαν στην Ανατολή, όπως ο ανεμόμυλος και η χρήση της πυρίτιδας, πέρασαν στην Ευρώπη, προφανώς μέσω αυτής της ισλαμικής ‘γέφυρας’.

Γεωργία. Το αποτελεσματικό σύστημα αρδευτικών καναλιών που είχαν οι Μαυριτανοί χρησιμοποιείται ακόμη σε πολλά μέρη της Ισπανίας, για το πότισμα εκτάσεων με πορτοκάλια και λεμόνια, τα οποία είχαν φυτέψει αρχικά Άραβες φυτολόγοι. Κάτω από την κατεύθυνση των Μαυριτανών, υπήρχαν καλλιέργειες από ρύζι, ζαχαροκάλαμο, ρόδια, βαμβάκι, μπανάνες, πορτοκάλια, λεμόνια, χουρμάδες και σύκα. Αργότερα, Ισπανοί και Πορτογάλοι άποικοι θα έπαιρναν πολλές απ’ αυτές τις σοδειές στην Αμερική.

Το τεμπέλικο βόδι αντικαταστάθηκε από το μουλάρι, το γάιδαρο και το άλογο. Τα άλογα της Βόρειας Αφρικής διασταυρώθηκαν με τα Ιβηρικά, και παρήγαγαν την πιο παλιά ράτσα που έχει καταγραφεί, το υπέροχο ανδαλουσιανό άλογο.

Ιατρική. Το νοσοκομείο της Κόρδοβας ήταν μια φημισμένη ιατρική σχολή, η πρώτη στο είδος της στην Ευρώπη, και οι χειρουργοί της ήταν παγκόσμιας φήμης. Τα χειρουργικά εργαλεία ήταν εκπληκτικά όμοια μ’ εκείνα που χρησιμοποιούνται σήμερα. Αναφέρεται δε ότι χρησιμοποιούνταν ως αναισθητικά κρασί, χασίς και άλλα ναρκωτικά.

Δινόταν μεγάλη έμφαση στη θεραπευτική ιατρική και στη χρήση βοτάνων για θεραπεία. Στον Κανόνα της Ιατρικής του Αβικένα, που ήταν μια ιατρική εγκυκλοπαίδεια του 11ου αιώνα, βρίσκουμε την εξής σωστή συμβουλή: «Η εμπειρία δείχνει ότι ο θηλασμός από το στήθος της μητέρας, αποτελεί σπουδαίο παράγοντα προστασίας από τις ασθένειες».

Αστρονομία, Γεωγραφία και Μαθηματικά. Το 12ο αιώνα, έκανε την εμφάνισή του ένα αξιοσημείωτο γεωγραφικό και αστρονομικό έργο, που γράφτηκε από τον αλ-Ιντριζί, ο οποίος σπούδασε στην Κόρδοβα. Είχε τίτλο «Το Βιβλίο του Ρότζερ», χώριζε το γνωστό κόσμο σε ζώνες ανάλογα με το κλίμα και περιλάμβανε περίπου 70 λεπτομερείς χάρτες, οι οποίοι έχουν ονομαστεί «το κορυφαίο επίτευγμα της μεσαιωνικής χαρτογραφίας». Όπως και οι περισσότεροι Μουσουλμάνοι λόγιοι, ο αλ-Ιντριζί θεωρούσε δεδομένο ότι η γη ήταν σφαιρική.

Ένας άλλος Μαυριτανός, που ήταν πολίτης του Τολέδο, εξέδωσε αστρονομικούς πίνακες και εφεύρε το όργανο που είναι γνωστό ως αστρολάβος (μια συσκευή που καθορίζει το γεωγραφικό πλάτος) και το οποίο υπήρξε πρόδρομος του εξάντα. Αυτές οι ανακαλύψεις, καθώς και η χρήση του τριγωνικού πανιού που χρησιμοποιήθηκαν γενιές ολόκληρες από τα αραβικά πλεούμενα, επρόκειτο να αποτελέσουν μεγάλες συνεισφορές στα μεγάλα εξερευνητικά ταξίδια που έγιναν το 15ο αιώνα.

Επίσης, το σύστημα αρίθμησης που χρησιμοποιούμε εμείς οφείλει πολλά στους Μουσουλμάνους μαθηματικούς, οι οποίοι—τον όγδοο αιώνα—χρησιμοποιούσαν τους αριθμούς που είναι σήμερα γνωστοί ως αραβικοί, μαζί με το μηδέν και το δεκαδικό σημάδι· και όλα αυτά αποτελούσαν σημαντική βελτίωση του προηγούμενου ρωμαϊκού συστήματος αρίθμησης με γράμματα (I=1, V=5, X=10, L=50, C=100, M=1.000). Για παράδειγμα, συγκρίνετε τον αριθμό MCMLXXXVIII με τον αντίστοιχο που βασίζεται στο αραβικό σύστημα—1988!

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Πάσιο ντε λος Λεόνες, παλάτι της Αλάμπρα, Γρανάδα

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Περίτεχνη μαυριτανική διακόσμηση στο παλάτι της Αλάμπρα, στη Γρανάδα

[Εικόνες στη σελίδα 25]

Μια διακοσμημένη οροφή σε σχήμα τρούλου, στο Τέμενος (Μεσκουίτα) της Κόρδοβας

Μερικές από τις 800 και πλέον μαρμάρινες κολόνες του Τεμένους της Κόρδοβας