Ορμόνες—Οι Θαυμαστοί Αγγελιαφόροι του Σώματος

ΔΙΑΣΧΙΖΕΤΕ ένα δρόμο. «Πρόσεξε!» φωνάζει κάποιος. Γυρνάτε το κεφάλι σας και βλέπετε ότι ένα φορτηγό που έχει περάσει με κόκκινο έρχεται θορυβωδώς και με μεγάλη ταχύτητα καταπάνω σας.

Στη στιγμή, το σώμα σας σάς εξοπλίζει για επείγουσα δράση. Ο εγκέφαλός σας στέλνει αστραπιαία ένα επείγον μήνυμα στα επινεφρίδιά σας, τα οποία ανταποκρίνονται εκχέοντας αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη στην κυκλοφορία του αίματός σας. Αυτές οι ορμόνες σταματούν την παροχή αίματος σε μέλη του σώματός σας των οποίων οι υπηρεσίες δεν είναι άμεσα απαραίτητες για τη διαφυγή σας, και το στέλνουν εσπευσμένα προς ενίσχυση του εγκεφάλου, της καρδιάς και των μυών σας.

Η αδρεναλίνη και η νοραδρεναλίνη αναγκάζουν την καρδιά σας να χτυπάει δυνατά και γρήγορα. Ανοίγουν τις αεραγωγούς οδούς των πνευμόνων σας· η αναπνοή σας επιταχύνεται. Ανεβάζουν το επίπεδο του σάκχαρου στο αίμα σας για να έχετε τη μέγιστη δυνατή ενέργεια. Σε κλάσματα δευτερολέπτου, οι ορμόνες σάς έχουν βοηθήσει να εξοπλιστείτε για να επιτελέσετε άθλους δύναμης και αντοχής που ξεπερνούν κατά πολύ τις φυσιολογικές σας ικανότητες.

Το φορτηγό πλησιάζει απειλητικά, το έδαφος τραντάζεται. Δεν υπάρχει ούτε δευτερόλεπτο για χάσιμο! Μ’ ένα γερό άλμα φτάνετε στο πεζοδρόμιο όπου είστε ασφαλής. Σας έχει κοπεί η αναπνοή, η καρδιά σας πάει να σπάσει, το στομάχι σας έχει δεθεί κόμπος, τα χέρια σας τρέμουν—αλλά είστε ζωντανός!

Σε τέτοιες περιπτώσεις η βοήθεια που δίνουν οι ορμόνες σώζει ζωές. Αλλά οι ορμόνες κάνουν πολύ περισσότερα απ’ αυτό. Μας βοηθούν να μεγαλώσουμε και να αναπτυχθούμε σε υγιείς άντρες και γυναίκες. Μας καθιστούν ικανούς για σεξουαλική ζωή και αναπαραγωγή. Όταν κρυώνουμε, ζεσταινόμαστε, πεινάμε, διψάμε, αιμορραγούμε ή είμαστε άρρωστοι, αυτές μας βοηθούν. Μάλιστα εργάζονται 24 ώρες το εικοσιτετράωρο!

Αλλά πώς οργανώνεται όλη αυτή η εργασία στο σώμα μας; Για να βοηθηθούμε να το καταλάβουμε αυτό, ας δούμε τι είναι οι ορμόνες και πώς λειτουργούν.

Σύστημα Ενδοεπικοινωνίας

Οι ορμόνες είναι χημικές ουσίες οι οποίες παρασκευάζονται από τους ενδοκρινείς αδένες μας. Η λέξη «ενδοκρινής», η οποία σημαίνει «αυτός που εκκρίνει μέσα απευθείας», περιγράφει πολύ καλά αυτούς τους αδένες, εφόσον αυτοί εκκρίνουν ορμόνες απευθείας στην κυκλοφορία του αίματος. Καθώς η καρδιά στέλνει αίμα σε όλο το σώμα, οι ορμόνες σπεύδουν προς διάφορους προορισμούς, όπου επιτελούν το έργο τους.

Για να εκτελούν οι ορμόνες τις λειτουργίες τους, απαιτείται καλή επικοινωνία ανάμεσα στα πολλά μέλη του σώματός μας. Όλοι μας έχουμε πολύπλοκα συστήματα επικοινωνίας τα οποία μεταδίδουν πληροφορίες με σκοπό να διατηρούμαστε στη ζωή και να λειτουργούμε ομαλά—το ενδοκρινικό σύστημα και το νευρικό σύστημα.

Για να καταλάβουμε καλύτερα πώς συνεργάζονται αυτά τα δυο συστήματα, ας πάμε για λίγο στη Βενετία της Ιταλίας, μια πόλη που φημίζεται για το δίκτυο των καναλιών της. Στη Βενετία, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν το τηλέφωνο για να στείλουν μηνύματα σε άλλα μέρη της πόλης. Παρόμοια, το σώμα στέλνει τα μηνύματά του μέσω του νευρικού συστήματος, ένα ταχύτατο δίκτυο επικοινωνίας που χρησιμοποιεί ηλεκτροχημικά σήματα. Όπως μια τηλεφωνική κλήση, έτσι και μια νευρική μεταβίβαση διαβιβάζεται κυριολεκτικά αμέσως.

Ασφαλώς, μηνύματα μπορούν να μεταβιβαστούν και με γόνδολες, οι οποίες είναι μακρόστενες βάρκες που κινούνται μέσα στο λαβύρινθο των καναλιών της πόλης. Στο σώμα, οι χημικοί αγγελιαφόροι (οι ορμόνες) κινούνται μέσα στο αίμα ή σε άλλα σωματικά υγρά.

Αν παρομοιάσουμε την κυκλοφορία του αίματος με τα κανάλια της Βενετίας, τότε οι ορμόνες είναι ο στόλος με τις γόνδολες που μεταφέρουν μηνύματα προς κάθε κατεύθυνση, από πολλές πηγές προς πολλούς προορισμούς. Αυτές οι ορμόνες πηγαίνουν σε μυς, σε διάφορα όργανα και σε αδένες που βρίσκονται μακριά από το σημείο από το οποίο ξεκίνησαν. Μόλις φτάσουν στον προορισμό τους, ενεργοποιούν μια σειρά πολύπλοκων χημικών αντιδράσεων ώστε να επιτελέσουν το σκοπό τους.

Αλλά πώς διευθύνεται και πώς συντονίζεται όλη αυτή η δραστηριότητα; Για να πάρουμε απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, ας ρίξουμε μια ματιά στο κέντρο ελέγχου του ενδοκρινικού συστήματος και ας δούμε τι εργασία επιτελείται εκεί.

Υπόφυση—Ο Διευθύνων Αδένας

Ο προϊστάμενος του ενδοκρινικού συστήματος είναι η υπόφυση, ένα μικρό, γκριζοκόκκινο όργανο που είναι συνδεδεμένο στον εγκέφαλο μ’ ένα λεπτό μίσχο και το οποίο βρίσκεται μέσα σε μια οστέινη κοιλότητα ακριβώς πίσω και επάνω από τη μύτη.

Η υπόφυση δεν είναι εντυπωσιακή στην όψη. Το μέγεθός της είναι όσο του μπιζελιού και ζυγίζει μόνο 0,6 γραμμάρια. Αλλά, παρότι η υπόφυση είναι μικρή, η ευθύνη που έχει είναι πολύ μεγάλη. Την έχουν αποκαλέσει διευθύνοντα αδένα, διευθυντή της ορχήστρας του ενδοκρινικού συστήματος. Μοιάζει με στέλεχος επιχείρησης του οποίου το γραφείο σφύζει από δραστηριότητα, καθώς μηνύματα έρχονται προς αυτό ή φεύγουν προς πολλά τμήματα.

Μερικές εργασίες η υπόφυση τις αναθέτει σε άλλους ενδοκρινείς αδένες. Για παράδειγμα, η υπόφυση εξαποστέλλει ένα ορμονικό μήνυμα μέσω της κυκλοφορίας του αίματος δίνοντας εντολή στο θυρεοειδή αδένα να παραγάγει και να θέσει στην κυκλοφορία τρεις άλλες ορμόνες. Αυτές ελέγχουν το μεταβολισμό, τη θερμοκρασία του σώματος και τη συντήρηση των οστών. Με τον ίδιο τρόπο, η υπόφυση δίνει εντολή στους γεννητικούς αδένες να παράγουν τις ορμόνες οι οποίες θα προκαλέσουν τις σωματικές αλλαγές που λαβαίνουν χώρα στη διάρκεια της εφηβείας. Ο διευθύνων αδένας μπορεί επίσης να δώσει οδηγίες στα επινεφρίδια για να παρασκευάσουν ορμόνες οι οποίες διατηρούν την πίεση του αίματος και την ισορροπία αλάτων στο σώμα.

Ωστόσο, κατά καιρούς η υπόφυση φροντίζει για μερικά ζητήματα απευθείας, αποστέλλοντας ορμονικά μηνύματα που επηρεάζουν την ανάπτυξη των οστών και των μυών μας. Οι ορμόνες της καθορίζουν ακόμη και το πόσο ψηλοί θα γίνουμε.

Επιπλέον, η υπόφυση παίζει σημαντικό ρόλο κατά τον τοκετό. Για να βοηθήσει τη γυναίκα που γεννάει, η υπόφυση αποστέλλει οξυτοκίνη, μια ορμόνη η οποία προκαλεί συσπάσεις στη μήτρα. Όταν το κεφάλι του μωρού φτάσει στο δίαυλο του τοκετού, ο εγκέφαλος στέλνει μήνυμα στην υπόφυση ζητώντας επιπλέον ποσότητα οξυτοκίνης που θα βοηθήσει στο τελικό στάδιο του τοκετού. Εν τω μεταξύ, οι ορμόνες της υπόφυσης έχουν προκαλέσει την παραγωγή γάλακτος στους μαστούς της μητέρας. Όταν γεννηθεί το μωρό, η μητέρα είναι έτοιμη να το ταΐσει.

Ο Διευθυντής του Διευθύνοντος Αδένα

Ενώ η υπόφυση είναι ο προϊστάμενος των άλλων αδένων, έχει κι αυτή το δικό της προϊστάμενο—τον υποθάλαμο. Ο υποθάλαμος είναι μια ομάδα νευρικών κυττάρων, όχι μεγαλύτερη από την άκρη του αντίχειρά σας. Βρίσκεται στη βάση του εγκεφάλου σας και είναι συνδεδεμένος με την υπόφυση. Η εργασία του δεν είναι μόνο να επιβλέπει το έργο του ενδοκρινικού συστήματος, αλλά επίσης να συντονίζει την εργασία του αυτόνομου νευρικού συστήματος.

Μέρος της εργασίας του είναι να ελέγχει τη σύσταση και τη θερμοκρασία του αίματος. Από τον υποθάλαμο περνάει περισσότερο αίμα απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του εγκεφάλου. Καθώς το αίμα ρέει, ο υποθάλαμος βυθίζει μέσα σ’ αυτό πτυχωτούς, όμοιους με δάχτυλα αισθητήρες, όπως κάποιος που θέλει να κάνει μπάνιο χρησιμοποιεί το δάχτυλό του για να ελέγξει τη θερμοκρασία του νερού στην μπανιέρα του. Αν το αίμα είναι υπερβολικά κρύο, ο υποθάλαμος στέλνει οδηγίες (μέσω της υπόφυσης και του θυρεοειδούς) ζητώντας περισσότερη θυροξίνη, μια ορμόνη που επιταχύνει το μεταβολισμό, ώστε να παραχθεί θερμότητα για να ζεσταθεί το αίμα.

Εφόσον ο υποθάλαμος εκτελεί την εργασία του αυτόματα, συνήθως δεν συνειδητοποιούμε τους κόπους του. Εντούτοις, επηρεάζει καθημερινά τη ζωή μας. Μήπως πεινάτε; Ο υποθάλαμός σας έχει βρει πολύ χαμηλό το επίπεδο της γλυκόζης στο αίμα σας· έτσι σας λέει να φάτε. Μήπως διψάτε; Ο υποθάλαμός σας έχει αποφασίσει ότι το επίπεδο των αλάτων στο αίμα σας είναι λίγο πιο υψηλό απ’ όσο πρέπει. «Πιες λίγο νερό», σας λέει.

Ο υποθάλαμος παρακολουθεί επίσης το επίπεδο του ασβεστίου που υπάρχει στο αίμα. Ο εγκέφαλός μας, οι μύες μας και τα νεύρα μας δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σωστά χωρίς ασβέστιο. Όταν το επίπεδο του ασβεστίου στο αίμα είναι πολύ χαμηλό, ο υποθάλαμος παίρνει ασβέστιο από τα οστά, όπως ένα άτομο κάνει ανάληψη χρημάτων από την τράπεζα. Πώς γίνεται η «ανάληψη» του ασβεστίου; Ο υποθάλαμος στέλνει ένα ορμονικό μήνυμα στην υπόφυση. Η υπόφυση εξαποστέλλει τη δική της εντολή στους παραθυρεοειδείς, οι οποίοι βρίσκονται στον αυχένα. Οι παραθυρεοειδείς, με τη σειρά τους, εκκρίνουν παραθορμόνη, η οποία πηγαίνει στα οστά και ζητάει ασβέστιο για την κυκλοφορία του αίματος. Μόλις ο υποθάλαμος δει ότι το επίπεδο του ασβεστίου είναι κανονικό, ακυρώνει τις εντολές για περαιτέρω «αναλήψεις».

Αλλά τι γίνεται αν ο υποθάλαμος διαπιστώσει ότι υπάρχει πάρα πολύ ασβέστιο στο αίμα; Και πάλι στέλνονται αγγελιαφόροι στην «οστεοτράπεζα», αλλά κάνουν «κατάθεση» αντί να κάνουν «ανάληψη». Να ποια είναι η διαδικασία: Ο υποθάλαμος στέλνει μήνυμα στο κυρίως εκτελεστικό του όργανο, την υπόφυση. Η υπόφυση τώρα δίνει εντολή στο θυρεοειδή. Ο θυρεοειδής, με τη σειρά του, αποστέλλει την ορμόνη καλσιτονίνη, η οποία δρα έτσι ώστε το πλεονάζον ασβέστιο να μεταφερθεί από το αίμα στα οστά.

Νοήμον Σχέδιο

Τι αριστοτεχνική οργάνωση! Ο υποθάλαμος ελέγχει την υπόφυση, η υπόφυση διευθύνει τους αδένες και οι αδένες ρυθμίζουν λειτουργίες του σώματος. Και όλα αυτά επιτελούνται από 30 και πλέον διαφορετικά είδη ορμονών που ταξιδεύουν αθόρυβα μέσα στο σώμα μας φροντίζοντας για τις βασικότερες φυσικές ανάγκες μας. Κι όμως, παρά την πολυπλοκότητα όλων αυτών, το ενδοκρινικό σύστημα λειτουργεί με καταπληκτική αποδοτικότητα.

Η Αγία Γραφή δηλώνει ότι «ο Θεός έθεσε τα μέλη έν έκαστον αυτών εις το σώμα καθώς ηθέλησεν». Πόσο κατάλληλα είναι τα λόγια του ψαλμωδού προς τον Θεό: «Θέλω σε υμνεί, διότι φοβερώς και θαυμασίως επλάσθην· θαυμάσια είναι τα έργα σου· και η ψυχή μου κάλλιστα γνωρίζει τούτο»!—1 Κορινθίους 12:18· Ψαλμός 139:14.

[Πλαίσιο/Διάγραμμα στη σελίδα 18]

ΟΙ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΕΚΚΡΙΝΟΥΝ ΟΡΜΟΝΕΣ ΣΤΗΝ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ

ΟΙ ΟΡΜΟΝΕΣ ΚΙΝΟΥΝΤΑΙ ΠΡΟΣ ΑΛΛΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΝΑ ΕΠΙΤΕΛΕΣΟΥΝ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Επίφυση

Αυτός ο μικρός αδένας που βρίσκεται στη βάση του εγκεφάλου εκκρίνει μελατονίνη, η οποία επηρεάζει, όπως πιστεύεται, τον κύκλο του ύπνου και διάφορους βιορυθμούς στο σώμα. Η ακριβής λειτουργία της μελατονίνης δεν είναι ακόμα γνωστή.

Γονάδες ή Γεννητικοί Αδένες

Οι δυο ωοθήκες (στις γυναίκες) βρίσκονται στην πυελική ζώνη, μια σε κάθε πλευρά της μήτρας. Εκεί παράγονται οι ορμόνες οιστρογόνο και προγεστερόνη. Αυτές οι ορμόνες ελέγχουν τον εμμηνορροϊκό κύκλο και επηρεάζουν την ανάπτυξη των φυσικών γνωρισμάτων που χαρακτηρίζουν τις ενήλικες γυναίκες.

Οι όρχεις (στους άντρες), οι οποίοι βρίσκονται στο όσχεο, παράγουν ορμόνες που κατά την εφηβεία ελέγχουν την ανάπτυξη των σωματικών γνωρισμάτων τα οποία χαρακτηρίζουν τους ενήλικους άντρες και προκαλούν την παραγωγή σπέρματος.

Υπόφυση

Αυτό το όργανο που έχει μέγεθος μπιζελιού είναι συνδεδεμένο στον εγκέφαλο μ’ ένα λεπτό μίσχο και βρίσκεται ακριβώς επάνω και πίσω από τη μύτη. Η υπόφυση έχει την επίβλεψη των άλλων αδένων, στέλνοντας χημικά μηνύματα στο θυρεοειδή, στα επινεφρίδια και στους γεννητικούς αδένες, καθώς και σε άλλους αδένες οι οποίοι εκτελούν ενδοκρινικές λειτουργίες. Είναι ο κύριος ρυθμιστής του ύψους και επηρεάζει την ανάπτυξη των οστών και των μυών. Προκαλεί επίσης την παραγωγή γάλακτος στους μαστούς της θηλάζουσας μητέρας.

Θυρεοειδής και Παραθυρεοειδής Αδένας

Αυτοί οι αδένες βρίσκονται στον αυχένα. Ο παραθυρεοειδής εκκρίνει ορμόνες οι οποίες ρυθμίζουν τα επίπεδα του ασβεστίου ώστε να διατηρούνται υγιή τα οστά. Ο θυρεοειδής παράγει άλλες ορμόνες οι οποίες ελέγχουν την ταχύτητα με την οποία χρησιμοποιείται το οξυγόνο και η τροφή για να παραχθεί ενέργεια.

Επινεφρίδια

Τα δυο επινεφρίδια, που βρίσκονται ακριβώς πάνω από κάθε νεφρό, παράγουν αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη, οι οποίες εξοπλίζουν το σώμα για μάχη ή για διαφυγή σε περίπτωση κινδύνου. Επιπρόσθετες ορμόνες που παράγονται εκεί επηρεάζουν το μεταβολισμό των υδρογονανθράκων και των πρωτεϊνών, ρυθμίζουν την ποσότητα του νερού που επεξεργάζονται τα νεφρά και ενεργοποιούν τα αποθέματα τροφής του σώματος όταν του παρέχεται λίγο φαγητό.

Πάγκρεας

Αυτός ο αδένας, που βρίσκεται κάτω από το στομάχι, παράγει γλυκαγόνη και ινσουλίνη οι οποίες ρυθμίζουν το επίπεδο του σάκχαρου στο αίμα.

[Διαγράμματα]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Επίφυση

Υπόφυση

Θυρεοειδής

Επινεφρίδια

Πάγκρεας

Όρχεις

[Διάγραμμα]

Μήτρα

Ωοθήκες