Ελεφαντόδοντο—Πόσο Αξίζει;

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΚΕΝΥΑ

Σε ένα διεθνές συνέδριο που διεξάχθηκε στη Χαράρε της Ζιμπάμπουε τον Ιούνιο του 1997, εκπρόσωποι από 138 χώρες ψήφισαν να χαλαρώσει η εφτάχρονη παγκόσμια απαγόρευση του εμπορίου ελεφαντόδοντου. Η απόφαση αυτή, της οποίας προηγήθηκαν έντονες αντιλογίες, επιτρέπει σε τρία νοτιοαφρικανικά κράτη—τη Ζιμπάμπουε, την Μποτσουάνα και τη Ναμίμπια—να πουλάνε ελεφαντόδοντο υπό όρους σε μία μόνο χώρα, την Ιαπωνία. Οι εκπρόσωποι των νοτιοαφρικανικών χωρών χάρηκαν τόσο με αυτή την απόφαση ώστε άρχισαν να τραγουδάνε. Άλλοι εκπρόσωποι στενοχωρήθηκαν καθώς αναλογίστηκαν τι θα μπορούσε να σημάνει αυτό για τον αφρικανικό ελέφαντα.

ΟΤΑΝ ο Αννίβας ήρθε αντιμέτωπος με το στρατό της Ρώμης τον τρίτο αιώνα Π.Κ.Χ., είχε μαζί του μια ομάδα εξημερωμένων αφρικανικών ελεφάντων. Εκείνες τις ημέρες, οι αφρικανικοί ελέφαντες πρέπει να αριθμούσαν δεκάδες εκατομμύρια και ευημερούσαν από το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας μέχρι το Κάιρο.

Αλλά τα πράγματα άλλαξαν. Ένας παρατηρητής σχολίασε: «Ενώ παλιά είχαμε νησιά ανθρώπων μέσα σε μια θάλασσα ελεφάντων, τώρα έχουμε όλο και πιο μικρά νησιά ελεφάντων μέσα σε μια θάλασσα ανθρώπων». Καθώς οι άνθρωποι αυξάνονταν και προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν εδάφη, οι ελέφαντες έχαναν τη μάχη. Ένας άλλος παράγοντας εξαιτίας του οποίου μειώθηκαν οι ελέφαντες ήταν η επέκταση της ερήμου Σαχάρας προς τα νότια.

Ωστόσο, πολύ πιο σημαντική από αυτές τις αιτίες ήταν η ζήτηση ελεφαντόδοντου. Ανόμοια με τα κόκαλα της τίγρης και τα κέρατα του ρινόκερου, για το ελεφαντόδοντο δεν επικρατεί η αστήρικτη άποψη ότι έχει φαρμακευτική αξία. Παρ’ όλα αυτά, είναι είδος πολυτελείας, είναι όμορφο, ανθεκτικό και εύκολο να το λαξεύσει κανείς. Από την αρχαιότητα, το ελεφαντόδοντο συγκαταλεγόταν στα πολύτιμα και περιζήτητα αγαθά.

Τετρακόσια χρόνια μετά τον Αννίβα, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποδεκάτισε τους ελέφαντες της βόρειας Αφρικής για να ικανοποιήσει τη δίψα της για ελεφαντόδοντο. Αυτή η δίψα εξακολουθεί να υφίσταται από τότε, κυρίως στο Δυτικό κόσμο. Στις αρχές του αιώνα μας, η ζήτηση ανέβηκε κατακόρυφα—όχι τόσο για έργα τέχνης και θρησκευτικά αντικείμενα, όπως συνέβαινε παλιότερα, αλλά για να κατασκευάζονται πλήκτρα πιάνων. Σύμφωνα με το βιβλίο Μάχη για τους Ελέφαντες (Battle for the Elephants), μόνο το έτος 1910, χρησιμοποιήθηκαν περίπου 700 τόνοι ελεφαντόδοντο (για το οποίο σφαγιάστηκαν 13.000 ελέφαντες) προκειμένου να κατασκευαστούν 350.000 κλαβιέ στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Όργιο Λαθροθηρίας

Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η ζήτηση ελεφαντόδοντου μειώθηκε, θεσπίστηκαν νέοι νόμοι για τη διατήρηση της άγριας ζωής, και έτσι οι ελέφαντες άρχισαν να αυξάνονται. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 όμως, ξανάρχισε η εκτεταμένη θανάτωσή τους. Τώρα η ζήτηση ελεφαντόδοντου προερχόταν από ορισμένες νεόπλουτες ασιατικές χώρες.

Αυτή τη φορά, δύο ήταν οι παράγοντες που θα έφερναν την καταστροφή για τους ελέφαντες της Αφρικής. Πρώτον, ελαφριά, σύγχρονα όπλα άρχισαν να είναι ευρέως διαθέσιμα. Ξαφνικά είχε γίνει εύκολο να σκοτώσει κανείς, όχι μόνο μερικούς ελέφαντες έναν-έναν, αλλά και ολόκληρες αγέλες. Δεύτερον, η ύπαρξη ηλεκτρικών εργαλείων για τη λάξευση σήμαινε ότι μπορούσε κανείς να μεταμορφώσει ταχύτατα το ελεφαντόδοντο σε αντικείμενα έτοιμα για την αγορά. Στο παρελθόν, κάποιος Ιάπωνας λαξευτής ίσως να δαπανούσε ένα χρόνο για να λαξεύσει ένα μόνο χαυλιόδοντα. Αλλά με τα ηλεκτρικά εργαλεία, μέσα σε μία εβδομάδα μόνο, ένα εργαστήριο με οχτώ άτομα που κατασκευάζουν κοσμήματα και χάνκο (σφραγίδες με ονόματα, ιδιαίτερα δημοφιλείς στην Ιαπωνία) μπορεί να καταναλώσει τους χαυλιόδοντες 300 ελεφάντων. Η αυξημένη ζήτηση ελεφαντόδοντου εξακόντισε τις τιμές στα ύψη. Φυσικά, το πολύ χρήμα δεν κατέληγε στους λαθροκυνηγούς, αλλά στους μεσάζοντες και στους εμπόρους, πολλοί από τους οποίους έγιναν πάμπλουτοι.

Το κόστος σε ζωές ελεφάντων ήταν τρομακτικό. Μέσα σε δύο περίπου δεκαετίες, η Τανζανία έχασε το 80 τοις εκατό των ελεφάντων της, κυρίως εξαιτίας των λαθροκυνηγών. Η Κένυα έχασε το 85 τοις εκατό των ελεφάντων της. Η Ουγκάντα έχασε το 95 τοις εκατό. Αρχικά, οι λαθροκυνηγοί πυροβολούσαν κυρίως τους ενήλικους αρσενικούς ελέφαντες, επειδή αυτοί είχαν τους μεγαλύτερους χαυλιόδοντες. Αλλά όταν λιγόστεψαν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ελέφαντες, οι λαθροκυνηγοί άρχισαν να πυροβολούν ακόμη και τα μικρά τους για να πάρουν τους μικροσκοπικούς χαυλιόδοντές τους. Εκείνη την περίοδο, πρέπει να σφαγιάστηκαν πάνω από ένα εκατομμύριο ελέφαντες για το ελεφαντόδοντό τους, και έτσι απέμειναν στην Αφρική 625.000 ελέφαντες.

Παγκόσμια Απαγόρευση

Οι προσπάθειες που έγιναν για να τεθεί υπό έλεγχο το εμπόριο ελεφαντόδοντου και να σταματήσει η σφαγή απέτυχαν οικτρά. Τελικά, τον Οκτώβριο του 1989, σε ένα συνέδριο στην Ελβετία, η Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο Απειλούμενων Ειδών Πανίδας και Χλωρίδας (CITES) απαγόρευσε εντελώς το εμπόριο ελεφαντόδοντου σε όλα τα κράτη-μέλη της. Η απαγόρευση ενισχύθηκε με μαζικές επιχορηγήσεις για την προστασία των ελεφάντων στο φυσικό τους περιβάλλον.

Μερικοί πρόβλεψαν ότι η απαγόρευση του ελεφαντόδοντου θα ανέβαζε τις τιμές στη μαύρη αγορά και ότι η λαθροθηρία θα αυξανόταν. Αλλά συνέβη το αντίθετο. Οι τιμές έπεσαν κατακόρυφα, και στις άλλοτε προσοδοφόρες αγορές η ζήτηση χάθηκε. Στην Ινδία, παραδείγματος χάρη, οι λιανικές πωλήσεις ελεφαντόδοντου έπεσαν κατά 85 τοις εκατό και οι περισσότεροι τεχνίτες ελεφαντόδοντου στη χώρα χρειάστηκε να βρουν άλλη εργασία. Η λαθροθηρία ελαττώθηκε θεαματικά. Πριν από την απαγόρευση, οι λαθροκυνηγοί στην Κένυα σκότωναν τουλάχιστον 2.000 ελέφαντες το χρόνο. Το 1995, αυτός ο αριθμός είχε μειωθεί σε 35. Επιπλέον, οι ελέφαντες στην Κένυα έχουν αυξηθεί σήμερα σε 26.000 περίπου, από 19.000 που ήταν το 1989.

Για τους λόγους αυτούς, η Υπηρεσία Περιβαλλοντικών Ερευνών, που εδρεύει στο Λονδίνο, χαιρέτισε την απαγόρευση του εμπορίου ελεφαντόδοντου ως «μια από τις μεγάλες επιτυχίες στην πρόσφατη ιστορία των προσπαθειών για τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος». Αλλά δεν είναι όλοι το ίδιο ενθουσιασμένοι, κυρίως στις νοτιοαφρικανικές χώρες.

Οι Ελέφαντες στις Νοτιοαφρικανικές Χώρες

Οι νοτιοαφρικανικές χώρες έχουν πάνω από 200.000 ελέφαντες, δηλαδή περίπου το ένα τρίτο όλων των ελεφάντων της Αφρικής. Αυτό οφείλεται αφενός στις αποτελεσματικές μεθόδους προστασίας τους, και αφετέρου στο γεγονός ότι αυτές οι χώρες δεν είχαν στο έδαφός τους βαριά οπλισμένες στρατιωτικές ομάδες σαν και αυτές που κατέσφαζαν τις αγέλες στην ανατολική και στην κεντρική Αφρική.

Αλλά η αύξηση των ελεφάντων συχνά έρχεται σε σύγκρουση με τα συμφέροντα των ανθρώπων που ζουν στην ύπαιθρο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ενήλικος ελέφαντας έχει ακόρεστη όρεξη και μπορεί να καταβροχθίσει μέχρι και 300 κιλά βλάστηση την ημέρα. Αν ζει στη γειτονιά σας ένας ελέφαντας, σίγουρα θα το καταλάβετε.

Ο Σύνδεσμος για τους Αφρικανικούς Πόρους, που εδρεύει στη Ζιμπάμπουε, δηλώνει: «Οι περισσότεροι κάτοικοι της αφρικανικής υπαίθρου βλέπουν τους ελέφαντες με φόβο, καχυποψία και εχθρότητα. Σε λίγες μόνο ώρες, οι ελέφαντες μπορούν να καταστρέψουν το βιος των ανθρώπων, τρώγοντας τις σοδειές τους ή ποδοπατώντας τα ζώα τους μέχρι θανάτου. Ακόμη, προξενούν ζημιές σε σπίτια, σχολεία, στάβλους, καρποφόρα δέντρα, φράγματα, καθώς και στα οργωμένα χωράφια. Κάθε μέρα, οι τοπικές εφημερίδες δημοσιεύουν άρθρα για τις ζημιές που προκαλούν οι ελέφαντες».

Τα νοτιοαφρικανικά κράτη υπερηφανεύονται επειδή έχουν πετύχει να διατηρήσουν υγιείς πληθυσμούς ελεφάντων. Αλλά η προστασία τους κοστίζει, και αυτά τα κράτη δεν είναι διατεθειμένα να υποστούν τις συνέπειες των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν άλλες αφρικανικές χώρες. Το σκεπτικό τους είναι πως το ελεγχόμενο εμπόριο ελεφαντόδοντου μπορεί να αποφέρει χρήματα τα οποία θα επαναδιοχετευτούν στις προσπάθειες για την προστασία των ελεφάντων και θα βοηθήσουν στην αποζημίωση των αγροτών που υφίστανται απώλειες.

Αποθέματα Ελεφαντόδοντου

Στις χώρες όπου τριγυρνούν ανενόχλητοι οι ελέφαντες, το ελεφαντόδοντο συσσωρεύεται. Προέρχεται από ελέφαντες που θανατώνονται νόμιμα ως πλεονάζοντες, από ελέφαντες που πεθαίνουν φυσιολογικά και από παράνομες ποσότητες που κατάσχονται. Τι γίνεται αυτό το ελεφαντόδοντο;

Στην Κένυα, το ελεφαντόδοντο το καίνε. Από τον Ιούλιο του 1989, η Κένυα έχει αποτεφρώσει δημοσίως ακατέργαστο ελεφαντόδοντο αξίας εκατομμυρίων δολαρίων, χωρίς να λάβει καμιά άμεση αποζημίωση από πηγές του εξωτερικού. Το 1992, η Ζάμπια έκαψε και αυτή τα αποθέματα ελεφαντόδοντου που είχε. Το μήνυμα ήταν σαφές: Η Κένυα και η Ζάμπια δεν ήθελαν να έχουν καμιά συμμετοχή στο εμπόριο ελεφαντόδοντου.

Άλλες χώρες έχουν φυλάξει τα αποθέματά τους ως μελλοντική επένδυση. Η Τράφικ (TRAFFIC), ο μεγαλύτερος οργανισμός παρακολούθησης της άγριας ζωής σε όλο τον κόσμο, υπολογίζει ότι η συνολική ποσότητα ελεφαντόδοντου που έχουν αποθηκευμένο σήμερα οι αφρικανικές χώρες είναι τουλάχιστον 462 τόνοι, ποσότητα που αξίζει 46 εκατομμύρια δολάρια (περ. 12,4 δισ. δρχ.). Η Ζιμπάμπουε, η Μποτσουάνα και η Ναμίμπια, οι τρεις χώρες που επιτρέπεται τώρα να πουλάνε ελεφαντόδοντο στην Ιαπωνία, έχουν 120 τόνους. Πολλοί, λοιπόν, αναρωτιούνται: “Σε μια περιοχή όπου οι άνθρωποι αγωνίζονται για να τα βγάλουν πέρα, γιατί να αφήνουν το ελεφαντόδοντο να μαζεύει σκόνη μέσα στις αποθήκες; Γιατί να μην το πουλάνε και να επαναδιοχετεύουν τα κεφάλαια στις προσπάθειες για την προστασία των ελεφάντων;”

Οι Φόβοι Παραμένουν

Ενώ μερικά αφρικανικά κράτη υποστηρίζουν ότι η χαλάρωση της απαγόρευσης του ελεφαντόδοντου θα βοηθήσει στην προστασία των ελεφάντων, άλλοι υποστηρίζουν με πάθος ότι η ολική απαγόρευση του εμπορίου αποτελεί το μοναδικό μέτρο που θα αποτρέψει την αναζωπύρωση του οργίου λαθροθηρίας. Οι φόβοι επικεντρώνονται στο πόσο αυστηρά μπορεί να ελεγχθεί το εμπόριο. Μήπως θα μπορούσαν τα συστήματα εμπορίας να δημιουργήσουν «παραθυράκια», μέσω των οποίων να πουλιέται λαθραίο ελεφαντόδοντο ως νόμιμο; Επίσης, τι θα μπορούσε να λεχθεί για πιθανούς κερδοσκόπους λαθροκυνηγούς; Μήπως, με τη χαλάρωση της απαγόρευσης, κάποιοι θα άρχιζαν να σκοτώνουν ελέφαντες και να αποθηκεύουν το ελεφαντόδοντο με την ελπίδα ότι στο μέλλον θα υπάρξει περαιτέρω χαλάρωση της απαγόρευσης;

Εκτός από αυτούς τους φόβους, πρέπει να ληφθούν υπόψη και τα όπλα που είναι τώρα πιο άφθονα παρά ποτέ στην Αφρική. Με τους εμφύλιους πολέμους που μαίνονται εδώ, αυτόματα τουφέκια ήρθαν στα χέρια ανθρώπων οι οποίοι, εξαιτίας των αντίξοων οικονομικών συνθηκών, είναι πρόθυμοι να τα χρησιμοποιήσουν για να κερδίσουν χρήματα. Ο Νεεμάια Ρότις, διευθυντής της Εταιρίας Προστασίας της Άγριας Ζωής στην Ανατολική Αφρική, έγραψε: «Τώρα που το ελεφαντόδοντο απέκτησε αξία [λόγω της επαναφοράς του εμπορίου], δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτά τα όπλα θα στραφούν εναντίον των ελεφάντων—στο κάτω-κάτω είναι πολύ πιο εύκολο να σκοτώσεις έναν ελέφαντα σε ένα αχανές πάρκο παρά να ληστέψεις μια τράπεζα στην πόλη».

Ένα επιπρόσθετο πρόβλημα είναι πως τα μέτρα κατά της λαθροθηρίας, όχι μόνο κοστίζουν, αλλά είναι και δύσκολο να εφαρμοστούν. Οι περιπολίες στις αχανείς εκτάσεις στις οποίες περιπλανιούνται οι ελέφαντες απαιτούν τεράστιους οικονομικούς πόρους. Και στην ανατολική Αφρική, οι οικονομικοί πόροι είναι δυσεύρετοι.

Τι Επιφυλάσσει το Μέλλον για τον Ελέφαντα;

Το ποιες θα είναι οι συνέπειες της απόφασης για χαλάρωση της απαγόρευσης του εμπορίου ελεφαντόδοντου θα φανεί στο μέλλον. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και αν τα πράγματα πάνε καλά, η απειλή για τον ελέφαντα δεν θα εξαλειφθεί. Ο ελέφαντας απειλείται και από το γεγονός ότι αυξάνονται οι άνθρωποι που χρειάζονται εδάφη για καλλιέργειες και για άλλους σκοπούς. Στις νοτιοαφρικανικές χώρες μόνο, οι άνθρωποι αποψιλώνουν, με κύριο σκοπό την καλλιέργεια, περίπου 8.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα εδάφους το χρόνο—περιοχή που ισούται με το μισό της έκτασης του Ισραήλ. Καθώς η θάλασσα των ανθρώπων επεκτείνεται, τα νησιά των ελεφάντων είναι βέβαιο πως θα συρρικνώνονται.

Το περιοδικό Παγκόσμια Επιφυλακή (World Watch) δηλώνει: «Υπάρχει ένα σημείο στο οποίο συμφωνούν όλοι όσοι έχουν μελετήσει το πρόβλημα: το μέλλον είναι δυσοίωνο για τον αφρικανικό ελέφαντα. Εξαιτίας της κρίσης που μαστίζει το φυσικό τους περιβάλλον [επειδή αυξάνεται ο πληθυσμός των ανθρώπων], πολλοί ελέφαντες οπωσδήποτε θα πεθάνουν πρόωρα με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Αν οι ελέφαντες δεν θανατωθούν από νόμιμους κυνηγούς ή αν δεν ενταχθούν σε προγράμματα θανάτωσης ως πλεονάζοντες—ή αν δεν σφαγιαστούν από λαθροκυνηγούς—ο αριθμός τους θα μειωθεί κατακόρυφα εξαιτίας της πείνας».

Αυτή η ζοφερή προοπτική, όμως, δεν βρίσκεται σε αρμονία με τις απόψεις και το σκοπό Εκείνου που δημιούργησε τον ελέφαντα, του Ιεχωβά Θεού. Το ενδιαφέρον του Θεού για τα πλάσματα που έχει δημιουργήσει φαίνεται από τα λόγια του Ιησού Χριστού ο οποίος είπε: «Δεν πουλιούνται πέντε σπουργίτια για δύο νομίσματα μικρής αξίας; Εντούτοις, ούτε ένα από αυτά δεν είναι ξεχασμένο ενώπιον του Θεού». (Λουκάς 12:6) Αν ο Θεός δεν ξεχνάει ούτε ένα μικροσκοπικό σπουργίτι, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι δεν αγνοεί τη δυσχερή θέση στην οποία βρίσκεται ο τεράστιος ελέφαντας.

[Πλαίσιο στη σελίδα 16]

Το Ελεφαντόδοντο

«Το ελεφαντόδοντο είναι αναμφίβολα όμορφο υλικό. Έχει μια λαμπρότητα και μια ζεστασιά που το κάνουν διαφορετικό από κάθε άλλο υλικό το οποίο χρησιμοποιείται για κοσμήματα ή γλυπτά. Αλλά πάντοτε νιώθω πως οι άνθρωποι ξεχνούν ότι το ελεφαντόδοντο είναι ο χαυλιόδοντας ενός ελέφαντα. Τείνουμε να το συγκαταλέγουμε με το νεφρίτη, το ξύλο τικ, τον έβενο, το κεχριμπάρι, ακόμη και με το χρυσάφι και το ασήμι, αλλά υπάρχει μια σημαντική διαφορά: Αυτά τα άλλα υλικά δεν προέρχονται από κάποιο ζώο· ο χαυλιόδοντας, όμως, είναι ένα τροποποιημένο δόντι-κοπτήρας. Όταν κάποιος κρατάει στα χέρια του ένα όμορφο βραχιόλι ή ένα λεπτοδουλεμένο γλυπτό από ελεφαντόδοντο, χρειάζεται να βάλει το μυαλό του να δουλέψει προκειμένου να κατανοήσει ότι αυτό το κομμάτι ελεφαντόδοντου προήλθε από έναν ελέφαντα ο οποίος κάποτε τριγύριζε εδώ και εκεί χρησιμοποιώντας το χαυλιόδοντά του για να τρώει, να σκάβει, να σπρώχνει, να παίζει και να μαλώνει, και επιπλέον να συνειδητοποιήσει ότι χρειάστηκε να θανατωθεί ο ελέφαντας για να καταλήξει τούτο το ελεφαντόδοντο στα χέρια του».—Αναμνήσεις από τους Ελέφαντες (Elephant Memories), της Σύνθια Μος.

[Πλαίσιο στη σελίδα 19]

Οι Ελέφαντες

Οι ελέφαντες έχουν τρομακτική δύναμη και, όταν αγριεύουν, τρέμει η γη. Ο ελέφαντας μπορεί να σε αρπάξει με την προβοσκίδα του και να σε εκσφενδονίσει στον αέρα σαν πέτρα. Μπορεί, όμως, και να σε χαϊδέψει με την προβοσκίδα του ή να πάρει απαλά την τροφή από το χέρι σου. Οι ελέφαντες έχουν εξυπνάδα, περίπλοκη συμπεριφορά και είναι αστείοι. Είναι πολύ πιστοί στην οικογένειά τους και φροντίζουν ο ένας τις πληγές του άλλου, φυλάνε τους άρρωστους ελέφαντες και αντιδρούν όταν πεθάνει κάποιο μέλος της οικογένειάς τους. Αν και αγνοούν τα απομεινάρια άλλων ζώων, αναγνωρίζουν τα κόκαλα των άλλων ελεφάντων και αντιδρούν σκορπίζοντάς τα ή θάβοντάς τα.

[Εικόνες στη σελίδα 18]

Δύο χώρες έχουν κάψει τα αποθέματα ελεφαντόδοντου που είχαν· άλλες τα έχουν φυλάξει ως επένδυση