Ανεμόμυλοι​—Μνημεία μιας Παλιάς Εποχής

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΟΛΛΑΝΔΙΑ

ΤΟΠΙΑ ζωγραφισμένα και χαραγμένα από τον Γιάκοπ βαν Ρόισνταλ, τον Μάιντερτ Χόμπεμα, τον Ρέμπραντ βαν Ρέιν και άλλους Ολλανδούς καλλιτέχνες του 17ου αιώνα συχνά περιέχουν ανεμόμυλους​—και δεν είναι παράξενο! Εκείνη την εποχή υπήρχαν περίπου 10.000 μύλοι διάσπαρτοι στην ύπαιθρο της χώρας. Αυτά τα γραφικά κτίσματα, όμως, δεν αποτελούσαν μόνο πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Από τις αρχές του 15ου ως τα τέλη του 19ου αιώνα, έκαναν ό,τι κάνουν σήμερα οι πετρελαιομηχανές και οι ηλεκτρομηχανές. Παρείχαν την ενέργεια που απαιτούνταν για την άντληση του νερού, την άλεση των σιτηρών, το πριόνισμα της ξυλείας και για αναρίθμητες άλλες βιομηχανικές εργασίες. Ωστόσο, ανόμοια με τις σημερινές μηχανές, οι ανεμόμυλοι παρήγαν ενέργεια χωρίς να προκαλούν μόλυνση.

Άπλωμα των Πανιών

Όταν επισκέπτεστε την Ολλανδία σήμερα, μπορείτε ακόμη να θαυμάσετε αυτά τα αιωνόβια κτίσματα, αν και τώρα έχουν απομείνει περίπου 1.000 μόνο. Θα θέλατε να μάθετε κάτι περισσότερο για αυτά; Ελάτε μαζί μας καθώς επισκεπτόμαστε έναν ανεμόμυλο που στέκεται επί 350 χρόνια στις όχθες του ποταμού Φέχτε στην κεντρική Ολλανδία.

Είναι ένα όμορφο ανοιξιάτικο πρωινό. Ο Γιαν φαν Μπέρεχεκ, που είναι μυλωνάς, μας καλωσορίζει με ένα αχνιστό φλιτζάνι καφέ και μας λέει ότι ο καιρός είναι ιδανικός για να λειτουργήσει ο μύλος. Πρώτα, όμως, πρέπει να στρέψει την οροφή του μύλου προς την κατεύθυνση του ανέμου. Ο Γιαν εξηγεί πώς γίνεται αυτό καθώς πιέζει με το πόδι του προς τα κάτω τις ακτίνες ενός ξύλινου τροχού που έχει ύψος διπλάσιο από το δικό του. Αυτός ο τροχός συνδέεται με το κάλυμμα, ή αλλιώς οροφή, του μύλου. Γυρίζοντας τον τροχό, ο Γιαν περιστρέφει το κάλυμμα ωσότου φτάσει στη θέση όπου καθένα από τα φτερά, μήκους 13 μέτρων, δέχεται τον περισσότερο αέρα. Τότε ο τροχός ασφαλίζεται με αλυσίδα στο έδαφος ώστε να μη μετακινηθεί. Στη συνέχεια, ο Γιαν ξετυλίγει ένα κομμάτι καραβόπανο και το στερεώνει στο δικτύωμα του κάθε φτερού. Αφού τοποθετήσει μια αλυσίδα ασφαλείας, ο Γιαν ελευθερώνει το φρένο, τα πανιά ωθούνται από τον αέρα και τα τέσσερα φτερά αρχίζουν σιγά σιγά να γυρίζουν. Παρατηρούμε για λίγη ώρα με θαυμασμό καθώς τα φτερά περιστρέφονται σφυρίζοντας. Τότε ο Γιαν μάς προσκαλεί να δούμε πώς λειτουργεί εσωτερικά ο μύλος.

Μια Ματιά από Κοντά

Ανεβαίνουμε μια απότομη σκάλα και φτάνουμε στο κάλυμμα του μύλου, όπου βλέπουμε έναν οριζόντιο, ή αλλιώς άνω, ξύλινο άξονα ο οποίος είναι προσαρμοσμένος στα φτερά. Με τη βοήθεια ξύλινων τροχών που διαθέτουν δόντια και ράβδους, αυτός ο άξονας κινεί την κάθετη δοκό που ονομάζεται κάθετη κύρια άτρακτος. Εκεί κοντά βλέπουμε να κρέμεται ένα κομμάτι άσπρο λαρδί. Ο Γιαν εξηγεί ότι χρησιμοποιείται για τη λίπανση των πέτρινων εδράνων πάνω στα οποία γυρίζει ο ξύλινος άξονας. Αλλά για τη λίπανση των ξύλινων δοντιών, χρησιμοποιεί κερί μέλισσας. Εδώ βλέπουμε επίσης πώς μπορεί να επιβραδυνθεί η ταχύτητα των περιστρεφόμενων φτερών. Γύρω από έναν τροχό υπάρχει μια σειρά από τάκους. Όταν οι τάκοι πιέζονται δυνατά πάνω στον τροχό λειτουργούν σαν φρένα, ενώ όταν χαλαρώνουν, επιτρέπουν στα φτερά να γυρίσουν.

Καθώς κατεβαίνουμε προσεκτικά την απότομη σκάλα, κοιτάμε από πιο κοντά την κύρια δοκό, η οποία διαπερνά το μύλο από την κορυφή μέχρι τη βάση. Μυρίζουμε το πολυκαιρισμένο ξύλο και ακούμε το τρίξιμο των κινούμενων τροχών. Στη βάση της κύριας ατράκτου υπάρχει μια άλλη κατασκευή από ξύλινους τροχούς με δόντια και ράβδους. Αυτή η κατασκευή κινεί έναν υδροτροχό. Σταματάμε για λίγο δίπλα στον τροχό που γυρίζει και ακούμε τον ήχο του νερού και το σφύριγμα των πανιών που περιστρέφονται. Είναι σαν να ταξιδεύουμε πίσω στο χρόνο. Εντυπωσιασμένοι, απολαμβάνουμε τη στιγμή.

Η Ζωή στον Ανεμόμυλο

Μερικοί μύλοι, όπως οι αλευρόμυλοι, δεν διέθεταν δωμάτια όπου μπορούσε να μείνει κανείς. Τα μηχανικά μέρη του μύλου καταλάμβαναν όλο το χώρο. Ο μυλωνάς και η οικογένειά του συνήθως ζούσαν δίπλα στο μύλο. Ωστόσο, μύλοι σαν αυτόν στον οποίο ξεναγούμαστε μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και ως κατοικία.

Το να ζει κανείς σε μύλο ίσως φαίνεται ευχάριστο σήμερα, αλλά στο παρελθόν ήταν κάθε άλλο παρά βολικό. Το ισόγειο χρησίμευε ως καθιστικό και κρεβατοκάμαρα. Εκεί υπήρχε μια ντιβανοκασέλα για δύο άτομα, μια κουζινίτσα και κάποιος αποθηκευτικός χώρος. Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, ο μύλος είχε μια μικρή υπαίθρια τουαλέτα πάνω από ένα χαντάκι. Ο Γιαν εξηγεί ότι οι μυλωνάδες που είχαν μεγάλες οικογένειες, μερικές με πάνω από δέκα παιδιά, έπρεπε να δημιουργήσουν χώρους για ύπνο παντού. Κάποιες φορές, το μικρότερο παιδί κοιμόταν κάτω από το κρεβάτι των γονέων, ενώ τα άλλα παιδιά κοιμούνταν είτε στο καθιστικό είτε στο δεύτερο όροφο είτε στον τρίτο​—κάτω ακριβώς από τους θορυβώδεις οδοντωτούς τροχούς!

Μερικοί μύλοι έπαιζαν το ρόλο αντλίας για την αποξήρανση τμημάτων γης τα οποία ίσως προηγουμένως αποτελούσαν τον πυθμένα λίμνης ή θάλασσας. Ο μύλος έπρεπε να αντλεί νερό μέρα νύχτα. Εφόσον βρισκόταν στο ανοιχτό λιβάδι, τον «έπιανε» πολύ ο αέρας​—και έτσι το εσωτερικό του ήταν εκτεθειμένο στα ρεύματα και στο κρύο. Αν προσθέσουμε και τους κινδύνους από τις θύελλες και τις καταιγίδες, καταλαβαίνουμε ότι η ζωή στον ανεμόμυλο ήταν σκληρή. Σήμερα, κατοικούνται ακόμη περίπου 150 ανεμόμυλοι στην Ολλανδία, ως επί το πλείστον από έμπειρους μυλωνάδες.

Ανεμόμυλοι Πολλαπλών Χρήσεων

Ενώ ο ανεμόμυλος αντλεί νερό, εμείς βγαίνουμε έξω και καθόμαστε σε ένα παγκάκι. Ο Γιαν μάς μιλάει για τους διαφορετικούς σκοπούς που εξυπηρετούσαν οι ανεμόμυλοι​—αλευρόμυλοι για την άλεση σιτηρών, μύλοι αποστράγγισης για την άντληση νερού και τη διοχέτευσή του σε ποτάμι ή σε υδροταμιευτήρα, ελαιοτριβεία για εξαγωγή λαδιού από σπόρους, μύλοι για παραγωγή χαρτιού, πριονιστήρια για κοπή ξυλείας, και ούτω καθεξής. Εξηγεί επίσης ότι ο πρώτος ανεμόμυλος για αποξήρανση κατασκευάστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα. Αργότερα, τέτοιοι μύλοι χρησιμοποιήθηκαν για την αποξήρανση αρκετών λιμνών, όπως η Σκέρμερ, η Μπίμστερ και η Βόρμερ, κοντά στο Άμστερνταμ.

Σήμερα, εκατοντάδες χιλιάδες Ολλανδοί ζουν και εργάζονται σε έδαφος που αποτελούσε κάποτε τον πυθμένα αυτών καθώς και άλλων λιμνών. Μάλιστα ο κύριος αερολιμένας της Ολλανδίας κοντά στο Άμστερνταμ είναι κατασκευασμένος στον πυθμένα μιας αποστραγγισμένης λίμνης. Οι επιβάτες που περιφέρονται στο αεροδρόμιο βαδίζουν 4 μέτρα κάτω από το επίπεδο της θάλασσας! Αλλά δεν χρειάζεται να ανησυχείτε μήπως το εναέριο ταξίδι σας μετατραπεί σε θαλάσσιο. Αντλίες που τροφοδοτούνται από πετρελαιομηχανές ή ηλεκτρομηχανές (οι διάδοχοι των ανεμόμυλων) εργάζονται μέρα νύχτα για να παραμένει το έδαφος στεγνό.

Ανεμόμυλοι που Μιλούν;

Καθώς τα φτερά σφυρίζουν δίπλα μας, ο Γιαν ρωτάει αν έχουμε ακούσει για τους ανεμόμυλους που μιλούν. «Ανεμόμυλοι που μιλούν; Όχι», λέμε. Εκείνος μας εξηγεί ότι στο επίπεδο έδαφος της Ολλανδίας, οι ανεμόμυλοι μπορούσαν συχνά να φαίνονται από χιλιόμετρα μακριά, και έτσι ο μυλωνάς είχε τη δυνατότητα να στείλει κάποιο μήνυμα σε μακρινούς γείτονες ακινητοποιώντας τα φτερά σε συγκεκριμένες θέσεις. Παραδείγματος χάρη, όταν ο μυλωνάς έκανε σύντομο διάλειμμα, τα φτερά βρίσκονταν σε οριζόντια και κάθετη θέση (Α). Αν τα φτερά ήταν σε διαγώνια θέση, αυτό σήμαινε ότι δεν εργαζόταν (Β). Η ίδια θέση επιλεγόταν και στη διάρκεια κακοκαιρίας ώστε να βρίσκονται τα φτερά όσο το δυνατόν πιο χαμηλά, πράγμα που μείωνε τον κίνδυνο να χτυπηθούν από κεραυνό. Ακινητοποιώντας το φτερό μόλις προτού φτάσει στο ψηλότερο σημείο του, ο μυλωνάς εξέφραζε χαρά και προσμονή (Γ). Η λύπη και το πένθος εκφράζονταν ακινητοποιώντας το φτερό μόλις αυτό περνούσε το ψηλότερο σημείο του (Δ).

Υπήρχαν επίσης πολλά τοπικά έθιμα. Στις περιοχές βόρεια του Άμστερνταμ, στόλιζαν μερικές φορές τους μύλους για ευχάριστες περιστάσεις, όπως ήταν οι γάμοι. Τότε ακινητοποιούσαν τα φτερά σε διαγώνια θέση, δείχνοντας ότι ο μυλωνάς δεν εργάζεται, και πρόσθεταν ανάμεσά τους στολίδια και διακοσμητικά. Στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν η χώρα βρισκόταν υπό γερμανική κατοχή, οι ντόπιοι χρησιμοποιούσαν τις θέσεις των φτερών για να προειδοποιήσουν όσους κρύβονταν ότι επίκειτο στρατιωτική επιδρομή. Όλα αυτά καθώς και άλλες συναρπαστικές πληροφορίες που ακούσαμε σχετικά με τους μύλους έκαναν την επίσκεψή μας στον Γιαν το μυλωνά αξέχαστη εμπειρία.

Πριν από λίγα χρόνια, οι προσπάθειες για τη διατήρηση των ανεμόμυλων δικαιώθηκαν όταν μια ομάδα 19 ανεμόμυλων στο Κίντερντεκ, κοντά στο λιμάνι του Ρότερνταμ συμπεριλήφθηκε στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Εκπαιδευτικής, Επιστημονικής και Πολιτιστικής Οργάνωσης των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO). Ως αποτέλεσμα, αυτά τα κτίσματα που ήταν κάποτε κάτι παραπάνω από απλά εργοστάσια έχουν γίνει τώρα πολιτιστικά μνημεία. Επιπλέον, πολλοί αφοσιωμένοι εθελοντές συντηρούν και προστατεύουν τους μύλους σε όλη τη χώρα. Χάρη στις προσπάθειές τους, τουρίστες από όλο τον κόσμο είναι σε θέση να απολαμβάνουν σήμερα μερικούς από τους ίδιους εκείνους ανεμόμυλους που ενέπνευσαν διάσημους ζωγράφους του παρελθόντος.

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 23]

Απαγόρευση Εξαγωγών στους Ανεμόμυλους

Πριν από 300 χρόνια περίπου, η τεχνολογία των ανεμόμυλων παρουσίαζε ζήτηση. Ολόκληρα φορτία από εξαρτήματα μύλων έφευγαν από την Ολλανδία με πλοίο. Εκτός αυτού, ξένοι κατασκόπευαν τη χώρα αναζητώντας μυλωνάδες και τους δελέαζαν προσφέροντάς τους εργασίες στο εξωτερικό. Σύντομα, η ολλανδική τεχνολογία των ανεμόμυλων έκανε την παρουσία της αισθητή στην Αγγλία, στις χώρες της Βαλτικής, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία και στην Πορτογαλία. Μάλιστα, στα μέσα του 18ου αιώνα, η έλλειψη ατόμων που ειδικεύονταν στην τεχνολογία των ανεμόμυλων είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε η κυβέρνηση της Ολλανδίας αποφάσισε να πάρει μέτρα. Το Φεβρουάριο του 1752, οι αρχές επέβαλαν απαγόρευση στην εξαγωγή ανεμόμυλων. Έκτοτε, σύμφωνα με τον Ολλανδό ιστορικό Κάρελ Ντάβιντς, δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να βοηθήσει κάποιον ξένο να αγοράσει, να κατασκευάσει ή να μεταφέρει «οποιοδήποτε τμήμα ολλανδικού ανεμόμυλου» ή «να εξαγάγει οποιοδήποτε εργαλείο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του». Ποιος είπε ότι οι εμπορικοί φραγμοί και η βιομηχανική κατασκοπεία είναι φαινόμενα της εποχής μας;

[Εικόνες]

Κάτω: Ο Γιαν στρέφει το κάλυμμα του μύλου προς την κατεύθυνση του ανέμου· ξύλινα δόντια και οδοντωτοί τροχοί· καθιστικό

[Ευχαριστίες]

Όλες οι φωτογραφίες: Stichting De Utrechtse Molens

[Διάγραμμα/Εικόνες στη σελίδα 22]

(Βλέπε έντυπο)

Α

Β

Γ

Δ

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 21]

De Saen πίνακας του Peter Sterkenburg, 1850: Kooijman Souvenirs & Gifts (Zaanse Schans Holland)