Η Θρησκεία στην Αγγλία του 17^ου Αιώνος

ΣΑΝ τα κύματα σε μια θάλασσα ταραγμένη από θύελλες, που πάντα αλλάζουν κατεύθυνσι, και ορμούν εδώ και εκεί, έτσι είναι και η μεταβαλλόμενη σκηνή που παρουσιάζει η Αγγλία του δεκάτου εβδόμου αιώνος, ένας θρησκευτικός αγών που ουδέποτε είχε τον όμοιό του έκτοτε. Τα στροβιλιζόμενα αντιρρεύματά του στις αντιμαχόμενες σκέψεις και ενέργειες είχαν τη σφραγίδα της πικρίας, των διώξεων και του φανατισμού.

Στις αρχές της βασιλείας του Ιακώβου του Α΄ (1603-1625) η απόφασις της εκδόσεως μιας νέας μεταφράσεως της Βίβλου κατέληξε στην Εξουσιοδοτημένη Μετάφρασι του 1611, η οποία γρήγορα έγινε δημοφιλέστερη από οποιαδήποτε άλλη μετάφρασι. Αλλά, μολονότι οι άνθρωποι μπορούσαν ν’ απολαμβάνουν τη Βίβλο, η ανεξιθρησκεία των διαφόρων πίστεων έξω από τα όρια της Εκκλησίας της Αγγλίας ήταν περιωρισμένη. Μετά την ανακάλυψι της Συνωμοσίας της Πυρίτιδος, η επίβλεψις έγινε ακόμη στενότερη. Κάτω από του Κάρολο Α΄ (1625-1649) τα αυστηρά μέτρα του Αρχιεπισκόπου Λωντ, που ήσαν πυρίνης ψυχικής διαθέσεως, ωδήγησαν στον εμφύλιο πόλεμο, την υπεροχή των Πρεσβυτεριανών και των Ανεξαρτήτων, και σε μια άμεση πρόκλησι κατά του θείου δικαιώματος των βασιλέων. Περισσότερη ανεξιθρησκεία έδειξε ο Όλιβερ Κρόμβελ και η Κοινοπολιτεία (1649-1660), μολονότι ετέθη ένας φραγμός στην επισκοποκρατία. Με την παλινόρθωσι της μοναρχίας υπό τον Κάρολο Β΄ (1660-1685) έλαβε χώραν γρήγορα μια αντιστροφή των πραγμάτων, εξέσπασε δε ένα μεγάλο κύμα διωγμού κατά των πουριτανών. Ο Ιάκωβος Β΄ (1685-1688) προσεπάθησε ν’ αποκαταστήση τον Καθολικισμό, μ’ ένα τέτοιο συστηματικό τρόπο, ώστε έχασε το στέμμα του λόγω των φόβων που έκαμε ν’ αναβιώσουν, και έτσι για άλλη μια φορά κατόπιν εφάνη η ανεξιθρησκεία, αλλά τώρα σε μεγαλύτερη ακόμη κλίμακα.

Μέσα σε όλη αυτή την εναλλασσόμενη σκηνογραφία ο Πουριτανός έπαιξε έναν κύριο ρόλο. Αλλά τι πράγματι ήταν ένας Πουριτανός; Οι συγγραφείς προσδιορίζουν τη λέξι αυτή κατά διαφόρους τρόπους, άλλοι με την άποψι ότι ένας Πουριτανός είναι απλώς ένας κατηφής φανατικός, μερικοί εξαιρώντας τους Κουακέρους και τους Πρεσβυτεριανούς, αλλά στην ευρύτερη έννοια αυτή η λέξις περιλαμβάνει όλους εκείνους που ωδηγήθησαν σε ασυμφωνία, εκείνους που δεν επιθυμούσαν να συμμορφωθούν με τον Αγγλικανικό τρόπο ενεργείας. Μολονότι ο Πουριτανός για πρώτη φορά παρεδόθη στην καταφρόνησι, γρήγορα όμως έφθασε να είναι υπερήφανος για τ’ όνομά του.

ΔΙΩΓΜΟΣ ΚΑΙ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑ

Θα μπορούσαμε να συναντήσωμε δυσκολία σήμερα στο να κατανοήσωμε τη ζωή στον δέκατο έβδομο αιώνα και για το πώς θα μπορούσε να ήταν δυνατό για κείνους που ωνομάζοντο Χριστιανοί, να δείχνουν τέτοιον φανατισμό και μισαλλοδοξία. Αλλά η θρησκεία έτσι ήταν τότε, επειδή αυτοί δεν ήσαν πράγματι Χριστιανοί. «Η φιλανθρωπία δεν απετέλει μέρος των ειδικών διδασκαλιών της. Πράγματι πρέπει να γίνη παραδεκτό ότι η θρησκεία τότε ήταν συνταυτισμένη με τα βασανιστήρια, τις εκτελέσεις με θάνατο δια πασσάλου, τις πυρπολήσεις πόλεων, τη σφαγή γυναικοπαίδων, με μίσος που ποτέ δεν σβήνει και με αδικήματα που ποτέ δεν μπορούν να τύχουν εκδικήσεως.»¹

Ένα τυπικό παράδειγμα τούτου ήταν η θανατική εκτέλεσις στην πυρά του Βαρθολομαίου Λεγκαίητ, στο Σμίθφηλντ του Λονδίνου, απλώς γιατί είχε απορρίψει τη διδασκαλία περί τριάδος και μιλούσε σε άλλους για τις απόψεις του. Ο Έντουαρντ Ουάιτμαν ήταν ο τελευταίος που εκάη επί του πασσάλου στην Αγγλία το 1612, πράγμα που προεκάλεσε τόση δυσαρέσκεια, ώστε ο βασιλεύς απεφάσισε ότι στο μέλλον θα ήταν καλύτερο ν’ αφήνουν τους αιρετικούς να φθίνουν ήσυχα στη φυλακή. Μεταξύ άλλων μηχανών βασανισμού ήταν μία που θα μπορούσε να ονομασθή «κύφων», ξύλινο μηχάνημα στο οποίον το κεφάλι και τα χέρια του ενόχου προσεδένοντο. Κυρίως με την υποκίνησι του Λωντ, τρεις άνδρες, οι Πράυν, Μπέρτον και Μπάστγουικ, κατεδικάσθησαν σε πρόστιμο 5.000 Λ.Α. (14.000 δολλ.) ο καθένας και ισόβια δεσμά, διότι έθεσαν σε κυκλοφορία προσβλητικά έντυπα κατά των επισκόπων. Με εισήγησι του αρχιδικαστού, ο Πράυν έπρεπε, επίσης, να στιγματισθή με μόνιμα στίγματα στις παρειές του των γραμμάτων «SL», πού είναι αρχικά των λέξεων «στασιαστικός λιβελλογράφος». Ενώπιον ενός πλήθους που εψιθύριζε, οι ατυχείς τρεις ετέθησαν στον «κύφωνα», όπου τ’ αυτιά των εκόπησαν με πριόνι. Αυτή ήταν μόνο μια από τις σκληρές καταδίκες που επεβλήθησαν από το Δικαστήριο του Σταρ Τσάμπερ.a Σε άμιλλα προς το δικαστήριο αυτό, το εκκλησιαστικό Δικαστήριο της Υψηλής Επιτροπής υπήρξε, επίσης, ένοχο δεσποτικής σκληρότητος, διότι έδωσε επανειλημμένως διαταγές, όπως ρίπτωνται άνθρωποι στη φυλακή χωρίς δικαστικό ένταλμα ή χωρίς δίκη. Μέσα στην εκστρατεία εκείνη οι δίκες συχνά αποτελούσαν υποθέσεις εμπαιγμού· εκαλούντο ψευδομάρτυρες, στο δε άτομο που κατηγορείτο δεν επετρέπετο συνήθως ν’ απαντήση στις εναντίον του κατηγορίες, ενώ λίγοι δικηγόροι ερριψοκινδύνευαν ν’ αναλάβουν την υπεράσπισί του.

Οι νόμοι εχρησιμοποιούντο ως όργανα διωγμού. Ο Νόμος περί Σωματείων του 1661 εχρησιμοποιήθη για την εκκαθάρισι των Πουριτανών δημοσίων υπαλλήλων οι Νόμοι περί Μυστικών Συγκεντρώσεων απηγόρευαν τις μη παραδεδεγμένες θρησκευτικές συναθροίσεις. Ο Νόμος των Πέντε Μιλίων εμπόδιζε τους διακόνους που είχαν στερηθή των πόρων ζωής των να διαμένουν εντός αποστάσεως πέντε μιλίων από οποιαδήποτε πόλι, απομακρύνοντάς τους έτσι από τα κύρια ακροατήριά των. Ακόμη και η απουσία ενός ατόμου από την επίσημη εκκλησία θα μπορούσε να επισύρη βαριά πρόστιμα, ενώ τα πρόστιμα εκείνων που δεν μπορούσαν να πληρώσουν επεβάρυναν τους πλουσιωτέρους Πουριτανούς. Ένα παράδειγμα των συγκλονιστικών αυτών προστίμων έχει αναγραφή το 1673. Ο Σερ Τζωρτζ Μάξουελ Νιούαρκ, στο Ρένφριουσαϊρ, κατεδικάσθη στα επόμενα πρόστιμα:

Για κάθε απουσία από την εκκλησία

της ενορίας κατά τα σάββατα

επί 3 έτη Λ.Α. 31.200 ήτοι Δολλ. 87.360

Για κάθε παρακολούθησι σαββάτου

μυστικής συγκεντρώσεως Λ.Α. 62.400 ήτοι Δολλ. 174.720

Για τρία «άτακτα»

βαπτίσματα Λ.Α. 1.200 ήτοι Δολλ. 2.360

Σύνολο Λ.Α. 94.800 ήτοι Δολλ. 264.440²

Παρά τούτο, πολλοί συνηθροίζοντο σε τόπους μυστικούς, σε σταύλους ή αποθήκες γεωργών, σε μεγάλα βαρέλια ζυθοποιίας ή οικήματα που εχρησιμοποιούντο ως ξηραντικοί κλίβανοι κριθής, ή στα δάση. Πολλές ήσαν οι επιδρομές εναντίον των μυστικών αυτών συναθροίσεων, ο θάνατος δε επί τόπου για τους ενόχους εθεωρείτο δικαιολογημένος. Οι πληροφοριοδόται, που ήσαν υπεύθυνοι για την ανακάλυψι, ήσαν συχνά άνθρωποι, που προήρχοντο από τα χαμηλότερα στρώματα της κοινωνίας, εγκληματίαι και αλήται, των οποίων τα παραμύθια μετά προθυμίας εγίνοντο δεκτά. Τα σχόλια του Αρχιεπισκόπου Σάνκροφτ προσπαθούν να δικαιολογήσουν τη χρησιμοποίησι τέτοιων ανθρώπων: Εν πάση περιπτώσει, δεν μπορείτε να φτιάξετε ένα πλοίο, χωρίς να χρησιμοποιήσετε και ξυλεία στραβή».³

Άλλες τιμωρίες περιελάμβαναν την πώλησι των ενόχων στις αποικίες του εξωτερικού. Όταν ένα πλοίο που μετέφερε πλέον των 200 οπαδών της ομολογίας πίστεως του 1633» για πώλησι στις νήσους Μπαρμπάντος συνήντησε θύελλα και εναυάγησε ανοιχτά της Βορείου Σκωτίας, συνέβη τραγωδία. Το πλήρωμα εκάρφωσε τα στόμια των κυτών από πάνω τους, ώστε να μη μπορούν να διαφύγουν κολυμβώντας προς την ακτή, και οι περισσότεροι από αυτούς επνίγησαν. Η φυλάκισις, όμως, ήταν η συνηθέστερη μέθοδος, μια δε φορά 12.000 Κουάκεροι και άλλοι σχισματικοί εγέμισαν τους ακάθαρτους και μολυσμένους από ασθένειες χώρους, καθ’ όλη την έκτασι της Αγγλίας. Δεν είναι παράδοξο ότι πολλοί το εθεώρησαν ως κατάκρισι του Θεού, όταν πρώτα επήλθε η πανώλης και έπειτα η Μεγάλη Πυρκαϊά του Λονδίνου που εσάρωσε όλη τη μητρόπολι κατά το 1665 και 1666. Οι «μη κονφορμισταί» κήρυκες δεν άργησαν να γεμίσουν τους άμβωνες, που εκενούντο από κληρικούς οι οποίοι έφευγαν με φόβο από το Λονδίνο.

ΑΓΩΝ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑΣ

Οι αυστηροί περιορισμοί, που ετέθησαν επί των θρησκευτικών απόψεων του λαού, ωδηγησαν σ’ ένα μακρό και σκληρόν αγώνα για ελευθερία. Τόσον ο τύπος όσο και ο άμβων ετέθησαν υπό λογοκρισίαν. Το στέμμα ασκούσε έλεγχο σε όλα τα έντυπα μέσω του αρχιεπισκόπου της Κανταβρυγίας και του επισκόπου του Λονδίνου και έθετε σε ισχύ νόμους περί τύπου δια του δικαστηρίου «της Αιθούσης των Αστέρων». Κάθε μέσον με το οποίο τα Πουριτανικά αισθήματα θα μπορούσαν να βρουν διέξοδο εξουδετερώνετο. Εχρειάζετο άδεια για να κηρύξη κανείς, ο δε Λωντ κατήρτισε έναν κατάλογο όλων των κληρικών, σημειώνοντας εκείνους που είχαν την προτίμησί του με το γράμμα «Ο» (ορθής δοξασίας) και εκείνους που έπρεπε να παρακολουθούνται με προσεκτική επαγρύπνησι με το γράμμα «Ρ» (Πουριτανός). Ο Λωντ εφάνη να εκάμφθη στη διεκπεραίωσι της απειλής του Βασιλέως Ιακώβου εναντίον των Πουριτανών ότι «θα τους κατεδίωκε μέχρις εξορίας». Η εισαγωγή Καλβινιστικών βιβλίων από την Ηπειρωτική Ευρώπη απηγορεύθη, κατά δε το 1628 απηγορεύθη στους ανθρώπους ακόμη και να συζητούν περί ελευθέρας θελήσεως και προκαθωρισμένου ανθρωπίνου προορισμού, μιας από τις πρώτιστες συζητήσεις της εποχής. Σχολιάζοντας τις συνθήκες των χρόνων εκείνων, ένας επιφανής ιστορικός της εκκλησίας γράφει τα εξής: «Η πειθαρχία της Εκκλησίας αντιμετώπισε κάθε εκδήλωσι της ζωής μιας γενεάς, που δεν ήταν ετοιμασμένη να την δεχθή. Επενέβαινε στη διαχείρισι του νοικοκυριού, στο εμπόριο, στους τρόπους αναψυχής, καθώς επίσης και στη θρησκευτική ζωή των ανθρώπων και στα θρησκευτικά των καθήκοντα. Τι το παράδοξο, αν κατήντησε εξίσου μισητή στους ανηθίκους, στους αφελείς και στους ευσυνειδήτους;»⁴

Στον αγώνα των για ελευθερία πολλοί άνθρωποι έφθασαν να επικρίνουν την εξουσία των επισκόπων. Μέσω μιας αιτήσεως, που έφερε 15.000 υπογραφές, κατεβλήθη προσπάθεια να καταργηθή, τόσο πλήρως η επισκοποκρατία ώστε έγινε αυτή γνωστή ως η Αίτησις Ρίζης και Κλάδου. Με την εκκλησία από τη μια πλευρά και τους Πρεσβυτεριανούς που ήσαν αρχηγοί των άλλων, η βουλή προσεπάθησε να φέρη συνδιαλλαγή, και τέλος απέτυχε να αποτρέψη τον εμφύλιο πόλεμο.

Τέτοιες περιοριστικές ενέργειες και μισαλλόδοξη δράσις εξώθησαν σε μια σθεναρή ανάπτυξι της σκέψεως και της βιβλιογραφίας. Στα κελλιά της φυλακής των και πίσω από τις κλεισμένες με μοχλό θύρες των σπιτιών των οι άνθρωποι ανεμόχλευαν στις διάνοιές των τα προβλήματα που ατομικώς αντιμετώπιζαν. Μιλούσαν με φίλους και γείτονες ήσυχα και απορούσαν. Όταν ένας θαρραλέος κήρυξ εξέφραζε τις σκέψεις των, τον επευφημούσαν σαν πρωταγωνιστή των. Έτσι ο Γεώργιος Φοξ έφθασε να γίνη γνωστός ευρύτατα, και γρήγορα το σώμα των Κουακέρων που τον ακολουθούσε εκέρδισε τον σεβασμό για τη διδασκαλία των περί ελευθέρας συνειδήσεως, το καθοδηγητικό «ενδότερο φως». Ο Κουάκερος αντέστη σε όλα τα είδη της γελοιοποιήσεως, ενώ εστέκετο ακίνητος σε δικαστήριο, ενώ το καπέλλο του είχε πληρωθή με νερό​—κατά διαταγήν του δικαστού—​και του το έθεταν στο κεφάλι του, προς μεγίστην ευθυμίαν όλων των παρισταμένων. Χάριν της συνειδήσεως ο Κουάκερος δεν το αφαιρούσε, μολονότι ρεύματα νερού έτρεχαν κάτω στον τράχηλό του και γαργάλιζαν τη σπονδυλική του στήλη.

Ο Τζων Μίλτων, αν και τώρα τον ενθυμούνται κυρίως για την ποίησί του, ωδήγησε τις γραμμές των συγγραφέων, που εξαπέλυσαν φυλλάδια και βιβλιάρια για το ζήτημα των Πουριτανών. «Ας παλαίουν η αλήθεια και το ψεύδος. Ποιος άκουσε ποτέ ότι η αλήθεια κατενικήθη σε μια ελεύθερη και απροκάλυπτη σύκρουσι;» ήταν το απόφθεγμα του Μίλτων. Αλλά το σπουδαιότερο από όλα τα Πουριτανικά βιβλία ήταν αναμφιβόλως η «Πρόοδος του Προσκυνητού» του Τζων Μπάνγιαν. Η ιστορία του Προσκυνητού γραμμένη στη φυλακή του Μπέντφορντ, όπου είχε περάσει δώδεκα έτη για την άρνησί του να συμμορφώση το κήρυγμά του προς τους ορθοδόξους κανόνες, ήταν η δική του ιστορία, μια πείρα της εποχής εκείνης. Ο μέγιστος θησαυρός του Μπάνγιαν ήταν η Βίβλος, αυτό δε ήταν το βιβλίο που συνέβαλε τόσο πολύ στη δύναμι του αγώνος υπέρ της ελευθερίας. Αυτό απεδείχθη όταν, το 1960, μια Βίβλος που εξεδόθη προ τριακοσίων ετών ανεκαλύφθη κρυμμένη στον τοίχο μιας μικρής εξοχικής οικίας στο Ρόδαμ του Κεντ. Εφάνη σαν ένα σθεναρό υπόμνημα του πώς οι άνθρωποι εκτιμούσαν την Γραφή, όταν αντιμετώπιζαν δριμεία θρησκευτική καταδίωξι.

Η ΕΝΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΘΕΣΕΩΝ

Ο ΙΖ΄ αιών υπήρξε αξιοσημείωτος για του αριθμό των μεταβολών που συνέβησαν κατ’ αυτόν. Τα πράγματα μετεβάλλοντο από το ένα άκρο στο άλλο. Υπό τον Αρχιεπίσκοπο Λωντ μόνο το Βιβλίο των Προσευχών μπορούσε να χρησιμοποιηθή, αλλά υπό τον Όλιβερ Κρόμβελ το Βιβλίο των Προσευχών απηγορεύθη. Και οι δύο θρησκευτικές παρατάξεις εξετόπιζαν κληρικούς από τους πόρους των προς το ζην, όταν κρατούσαν τα ηνία της εξουσίας. Το 1604 ο βασιλεύς Ιάκωβος επέταξε στον δρόμο 300 περίπου κληρικούς, οι οποίοι έγιναν γνωστοί ως «Οι κατασιγασμένοι αδελφοί». Κατά το 1643, έλαβε χώραν σημείο στροφής για τον Αγγλικανικό κλήρο, όταν 2.000 από αυτούς έχασαν τα προς το ζην, πράγμα που ήταν σοβαρό ζήτημα για οικογένειες την εποχή εκείνη. Το 1662 η Αγγλικανική εκκλησία ήταν πάλι στην εξουσία και 2.000 σχισματικοί καθηρέθησαν σύμφωνα με τον Νόμο περί Ενιαίας Λατρείας.

Η διακήρυξις, που ωνομάσθη «Βιβλίο των Σπορ», μας βοηθεί να εννοήσωμε τις θρησκευτικές αντιλήψεις, επίσης. Αυτό επέτρεπε τα Κυριακάτικα παιχνίδια αν οι άθρωποι είχαν παρακολουθήσει τη λειτουργία της εκκλησίας. Οι Πουριτανοί αντετέθησαν σθεναρά κατά του μέτρου παρά το πρόστιμο των 12 πεννών που επεβλήθη για κάθε απουσία από την εκκλησία. Ακόμη και οι υπηρέτριες αρνήθηκαν να πλύνουν πιάτα την Κυριακή.

Έπειτα οι όροι αντεστράφησαν και ο έλεγχος περιήλθε στους Πουριτανούς. Η Βουλή το 1647 κατήργησε τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, την Πεντηκοστή και τις εορτές των αγίων. Η δικαιολογία γι’ αυτό δείχνει πόσο ισχυρή ήταν η επιθυμία της επιστροφής στις αληθείς Χριστιανικές διδασκαλίες. Ο Χιου Μάρτιν το εκθέτει αυτό στα επόμενα: «Θα έπρεπε να μη αγνοήσωμε την αλήθεια του Πουριτανικού ισχυρισμού ότι πολλές από τις παραδόσεις των εορτών τούτων ήσαν ειδωλολατρικές μάλλον παρά Χριστιανικές, έστω κι αν το θεωρούμε δυνατόν κατά καιρούς να μανθάνωμε ακόμη από τους ειδωλολάτρες. Καμμιά εγγύησις δεν υπάρχει στη Γραφή γι’ αυτές τις ημέρες· αυτές δεν αναφέρονται στους αποστολικούς Πατέρας, πολλοί δε από τους πρώτους Χριστιανούς συγγραφείς, όπως ο Χρυσόστομος, ο Σωκράτης ο ιστορικός και ο Ωριγένης, είναι πολύ αυστηροί για την τήρησί των. Υπάρχουν ισχυρές αποδείξεις ότι πολλές από τις Χριστιανικές εορτές σκοπίμως επεβλήθησαν με βάσι τις ειδωλολατρικές εορτές.»⁵

Η αλλαγή των παρατάξεων αντηνακλάτο επίσης στη θέσι της τραπέζης κοινωνίας. Έπρεπε η μακρά της πλευρά να ετίθετο από βορά προς νότον ή από ανατολή προς δύσι; Ο Λωντ επέμενε επί της πρώτης θέσεως ή «κατά το θυσιαστήριον». Αλλά με την πτώσι του Λωντ οι τράπεζες επαναφέρθησαν στην προηγούμενη θέσι με μεγάλη αγαλλίασι. Ανταπόδοσις για τις ενέργειες του Λωντ εξεδηλώθη με την ερήμωσι πολλών εκκλησιών, ή «σπιτιών με κωδωνοστάσια», καθώς αυτές είχαν ονομασθή. Στο Νόργουιτς η καθεδρική εκκλησία είχε μεταβληθή σε ερείπιο εσωτερικώς, οι δε αυλοί των εκκλησιαστικών οργάνων, τα άμφια, τα καλύμματα των κληρικών, τα ωράρια και τα βιβλία της λειτουργίας μετεφέρθησαν στην αγορά για να τεθούν επί της πυράς, ενώ τα πλήθη μετέβαλαν τον καθεδρικό ναό σε ζυθοπωλείο.

Στη σύντομη διάρκεια της εξουσίας των Πρεσβυτεριανών έγινε η εισαγωγή της ιεροπρεπούς Συμφωνίας και Διαθήκης μεταξύ των Κοινοβουλίων Αγγλίας και Σκωτίας για τη μεταρρύθμισι και υπεράσπισι της θρησκείας. Σε αντάλλαγμα για τη στρατιωτική βοήθεια που ελήφθη από τη Σκωτία, η βουλή συνεφώνησε ν’ αναμορφώση τη θρησκεία στην Αγγλία και ίδρυσε μια Πρεσβυτεριανή μορφή εκκλησιαστικής κυβερνήσεως. Η περίφημη Σύνοδος του Ουεστμίνστερ συνήλθε για να ρυθμίση όλες τις λεπτομέρειες, αλλά στην πραγματικότητα ολίγα έγιναν, ο δε Πρεσβυτεριανισμός ουδέποτε απέκτησε μεγάλη ισχύ στην Αγγλία. Αντί αυτού οι Ανεξάρτητοι και οι Σχισματικοί ήσαν εκείνοι που, κατά την εποχή του Κρόμβελ ειδικώς, ανήγειραν ένα ίδρυμα που επρόκειτο να διαμείνη επί αιώνες και να διασφαλίση την επιβίωσί των.

Ο Όλιβερ Κρόμβελ είναι ακόμη μια από τις μορφές της Αγγλικής ιστορίας για την οποία πολλές αντίθετες γνώμες έχουν διατυπωθή. Στη διάρκεια της κυριαρχίας του επικρατούσε μία ανεκτικώτερη στάσις σχετικά με τις θρησκευτικές διαφορές. Ο Κρόμβελ ησθάνετο ότι όλες του οι ενέργειες εκυβερνώντο από τον Θεό, μια άποψις που συνεμερίζοντο και πολλοί άνθρωποι τις ημέρες εκείνες. Αυτό είχε ως συνέπειαν ατυχείς δηλώσεις κατά καιρούς. Κατά την κατάληψι της Ντρογκέντα στην Ιρλανδία, ο Κρόμβελ διέταξε μια εξαιρετικώς ειδεχθή σφαγή, που την δικαιολόγησε με τη δήλωσι, «Είμαι πεπεισμένος ότι αυτό ήταν μια δίκαιη κρίσις του Θεού επί των ελεεινών αυτών βαρβάρων».⁶ Ο Ουίνστων Τσώρτσιλ, στην περιγραφή της μάχης του Ντάνμπαρ, όπου ο Κρόμβελ συνήντησε τους θρησκευομένους Σκώτους, παρατηρεί με ενόρασι: «Και οι δύο παρατάξεις με εμπιστοσύνη επεκαλέσθησαν τον Ιεχωβά· και ο Ύψιστος, βρίσκοντας πολύ μικρή τη διαφορά σε πίστι και ζήλο ώστε να εκλέξη τους νικητάς, πρέπει να επέτρεψε ν’ αποφασίσουν το ζήτημα οι καθαρώς στρατιωτικοί συντελεσταί.»⁷

Με την παλινόρθωσι της μοναρχίας η Αγγλικανική εκκλησία κυριάρχησε πάλι και ο διωγμός των Πουριτανών ανενεώθη με έντασι σε πολλά μέρη. Αλλά οι Σχισματικοί ήσαν ισχυρότεροι τώρα, βεβαιότεροι για τις ιδέες των και τους σκοπούς των. Με τον θάνατο του Καρόλου 2 το εκκρεμές της αλλαγής εστράφη γρήγορα προς την άλλη διεύθυνσι, επειδή ο Ιάκωβος ετοποθέτησε σε αξιώματα Ρωμαιοκαθολικούς εδώ, εκεί και πανταχού. Στην προσπάθειά του να κερδίση τους σχισματικούς για τους σκοπός του τους εξώθησε προς το Αγγλικανικό στρατόπεδο. Τα σχέδιά του, όμως, έγιναν πολύ φανερά, όταν δε ο Γουλιέλμος της Οράγγης προσεκλήθη ν’ αποβιβασθή στην Αγγλία, εκείνος έφυγε στη Γαλλία.

Ο Γουλιέλμος δεν θα συμφωνούσε να βασιλεύση χωρίς ελευθερία λατρείας. Στο 1689 ο Νόμος της Ανεξιθρησκείας εσταμάτησε τη μεγάλη ταλαιπωρία που επεβλήθη για λόγους συνειδήσεως σε θρησκευτικά ζητήματα, μολονότι μεμονωμένα παραδείγματα, όπως η σφαγή του Γκλένκοου μετά τρία έτη, ακόμη ανεκάλυπτε πολύ μίσος και πικρία.

Όχι μια φορά στον ΙΖ΄ αιώνα το εκκρεμές της αλλαγής υπέδειξε τον δρόμο προς μία πράγματι Χριστιανική πορεία ενεργείας για την κυβέρνησι και την λαό. Ήταν μια εποχή που εχαρακτηρίζετο από φόβο, φανατισμό, διωγμό, διαφθορά και ευνοιοκρατία. Η ανάμιξις εκκλησίας και κράτους ωδήγησε σε μεγάλο περιορισμό της ελευθερίας πολλών, η δε επινόησις αλλεπαλλήλων νόμων επαγίδευαν τους διαφωνούντας. Μια παρόμοια σελίδα της ιστορίας μπορεί ν’ αποτελή μια προειδοποίησι για σήμερα· το ν’ ακολουθή κανείς μια τέτοια πορεία θα εσήμαινε ότι απορρίπτει την υγιά συμβουλή του αποστόλου, που εδόθη προ δεκαεννέα αιώνων: «Ο δε καρπός του πνεύματος είναι αγάπη, χαρά, ειρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, αγαθωσύνη, πίστις, πραότης, εγκράτεια· κατά των τοιούτων δεν υπάρχει νόμος».​—Γαλ. 5:22, 23.

[Υποσημειώσεις]

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

 ¹ Η Αγγλία υπό τους Στούαρτ, υπό Γ. Μ. Τρεβέλυαν, σελ. 28.

 ² Δη Σκότις Κοβενάντερς, υπό Ι. Μπαρ, σελ. 98.

 ³ Μια Συλλογή Παθημάτων των Ονομαζομένων Κουακέρων, υπό Ι. Μπέσσε, 1753, Τόμος Α΄, σελ. 460.

 ⁴ Η Εκκλησία και οι Πουριτανοί, υπό Χ. Ο. Ουέκεμαν, σελ. 133.

 ⁵ Ο Πουριτανισμός και ο Ριχάρδος Μπάξτερ, υπό Χιου Μάρτιν, σελ. 111.

 ⁶ Επιστολές και Ομιλίες του Κρόμβελ, υπό Τ. Καρλάυλ, 98η Επιστολή, 17 Σεπτεμβρίου 1649.

 ⁷ Μια Ιστορία των Αγγλοφώνων Λαών, υπό Ου. Τσώρτσιλ, Τόμος 2ος, σελ. 235.