Γυαλί—Οι Πρώτοι Κατασκευαστές του Έζησαν Πολύ Παλιά

ΤΑ ΔΙΑΤΟΜΑ, μικροσκοπικοί μονοκύτταροι οργανισμοί, επιπλέουν στην επιφάνεια της θάλασσας και αντιπροσωπεύουν τα έξι δέκατα του συνόλου των οργανισμών που αποτελούν το πλαγκτόν των ωκεανών. Η λέξη «πλαγκτόν» σημαίνει «αυτό που έχει φτιαχτεί για να περιπλανιέται», και το πλαγκτόν λέγεται ότι είναι «τόσο μικρό και αδύναμο ώστε απλώς παρασύρεται στο έλεος των ρευμάτων».

Μπορεί πράγματι να είναι μικρό, αλλά κάθε άλλο παρά αδύναμο είναι. Όταν οι τρικυμίες φέρνουν στην επιφάνεια θρεπτικά στοιχεία από τα βάθη των θαλασσών, αυτά τα μονοκύτταρα φύκια που είναι γνωστά ως διάτομα αρχίζουν να τρώνε μανιωδώς και σε δύο μέρες μπορεί να διπλασιαστούν σε αριθμό. Μάλιστα όταν διπλασιάζονται, διπλασιάζουν και το γυαλί που παράγουν. Το βιβλίο Ζωή—Πώς Βρέθηκε Εδώ; Από Εξέλιξη ή από Δημιουργία; μιλάει διεξοδικά για αυτό:

«Τα διάτομα, που είναι μονοκύτταροι οργανισμοί, παίρνουν σιλικόνη και οξυγόνο από το νερό της θάλασσας και παράγουν γυαλί, με το οποίο κατασκευάζουν μικρά ‘κουτάκια’ που περιέχουν την πράσινη χλωροφύλλη τους. Ένας επιστήμονας τα εκθειάζει τόσο για τη σπουδαιότητά τους όσο και για την ομορφιά τους: ‘Αυτά τα πράσινα φύλλα που είναι κλεισμένα μέσα σε κοσμηματοθήκες αποτελούν λιβάδια που παρέχουν τα εννέα δέκατα της τροφής όλων των οργανισμών που ζουν στις θάλασσες’. Ένα μεγάλο μέρος της αξίας τους ως τροφή βρίσκεται στο λάδι που παράγουν τα διάτομα, το οποίο επίσης τα βοηθά να ωθούνται προς την επιφάνεια όπου η χλωροφύλλη τους μπορεί να απορροφήσει άφθονο ηλιακό φως.

»Τα πανέμορφα γυάλινα καλύμματά τους σε σχήμα κουτιού, μας λέει ο ίδιος επιστήμονας, έχουν ‘καταπληκτική ποικιλία σχημάτων—κύκλοι, τετράγωνα, ρόμβοι, τρίγωνα, ελλείψεις, ορθογώνια—πάντοτε εξαίσια διακοσμημένα με γεωμετρικές ανάγλυφες επιφάνειες. Αυτά είναι λεπτεπίλεπτα πλεγμένα με καθαρό γυαλί με τέτοια επιδεξιότητα που μια ανθρώπινη τρίχα θα έπρεπε να κοπεί κατά μήκος σε τετρακόσια κομμάτια για να χωρέσει ανάμεσα σε αυτά τα σχήματα’».—Σελίδες 143, 144.a

Μια άλλη ομάδα μικροσκοπικών έργων τέχνης που αναπτύσσονται στο πλαγκτόν των ωκεανών είναι τα ακτινόζωα. Αυτά τα μικροσκοπικά πρωτόζωα—20 ή και περισσότερα θα μπορούσαν να καθήσουν στο κεφάλι μιας καρφίτσας χωρίς να ακουμπούν το ένα το άλλο—παράγουν επίσης γυαλί από το πυρίτιο και το οξυγόνο που υπάρχει στους ωκεανούς. Η πολύπλοκη ομορφιά και τα καταπληκτικά σχέδια των έργων τα οποία παράγουν αυτά τα δημιουργήματα είναι αδύνατον να περιγραφούν, επειδή ξεπερνούν ακόμα και τα διάτομα. Κοιτάξτε προσεκτικά τη συνοδευτική φωτογραφία που δείχνει ένα ακτινόζωο με τρία σφαιρίδια τοποθετημένα το ένα μέσα στο άλλο όπως οι ρωσικές κούκλες, με βελόνες πρωτοπλάσματος να βγαίνουν από τις οπές του γυάλινου σκελετού του για να συλλάβουν και να χωνέψουν τη λεία του. Ένας επιστήμονας έκανε το εξής σχόλιο: «Ένας γεωδαιτικός θόλος δεν αρκεί γι’ αυτόν τον υπεραρχιτέκτονα· χρειάζονται τρεις δαντελωτοί γυάλινοι θόλοι, ο ένας μέσα στον άλλον».

Υπάρχουν σφουγγάρια που κατασκευάζουν σκελετούς από γυαλί—το πιο καταπληκτικό είναι η Ευπλεκτέλλη (πανέρι λουλουδιών της Αφροδίτης). Όταν έφεραν αυτά τα σφουγγάρια για πρώτη φορά στην Ευρώπη στις αρχές του 19ου αιώνα, τα σχέδιά τους ήταν τόσο φανταχτερά ώστε έγιναν πανάκριβοι θησαυροί και τοποθετήθηκαν σε ζωολογικές συλλογές—μέχρις ότου ανακαλύφτηκε ότι δεν ήταν σπάνια αλλά «σχημάτιζαν ένα χαλί στο θαλάσσιο βυθό κοντά στο Σεμπού στις Φιλιππίνες, και κατά μήκος των ιαπωνικών ακτών σε βάθος 200-300 μέτρων».

Σε κάποιον επιστήμονα έκαναν τόση εντύπωση και αίσθηση, ώστε είπε: «Όταν κοιτάζετε έναν πολύπλοκο σφουγγάρινο σκελετό σαν και αυτόν που είναι φτιαγμένος από κρύσταλλο πυριτίου και που είναι γνωστός ως [Ευπλεκτέλλη], η φαντασία σαστίζει. Πώς θα μπορούσαν κατά τα φαινόμενα ανεξάρτητα μικροσκοπικά κύτταρα να συνεργάζονται για να εκκρίνουν ένα εκατομμύριο γυάλινες ίνες και να κατασκευάζουν ένα τέτοιο περίτεχνο και όμορφο πλέγμα; Δεν γνωρίζουμε».

Ούτε και το σφουγγάρι γνωρίζει. Δεν έχει εγκέφαλο. Το κάνει επειδή ήταν προγραμματισμένο να το κάνει. Ποιος ήταν ο προγραμματιστής; Όχι κάποιος άνθρωπος. Ο άνθρωπος δεν ήταν εκεί.

Ο Ρόλος του Ανθρώπου στην Ιστορία του Γυαλιού

Αλλά ο άνθρωπος είναι εδώ τώρα, και προφανώς κατέχει τη σημαντικότερη θέση στην κατασκευή και τη χρήση του γυαλιού. Το γυαλί βρίσκεται παντού· μας περιστοιχίζει. Το έχετε στα παράθυρά σας, στα γυαλιά σας, στην οθόνη του κομπιούτερ σας, στα επιτραπέζια σκεύη σας και σε χιλιάδες άλλα προϊόντα.

Η πολλαπλή χρησιμότητα και η ομορφιά του γυαλιού το βοήθησαν να διατηρήσει τη φήμη του. Αν και μπορεί να σπάει αρκετά εύκολα, έχει άλλα πλεονεκτήματα. Εξακολουθούν να το προτιμούν για την αποθήκευση τροφίμων. Για παράδειγμα, σε αντίθεση με το μέταλλο, το γυαλί δεν επηρεάζει τη γεύση του φαγητού. Μερικά γυάλινα δοχεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μαγείρεμα. Ασφαλώς δεν μπορείτε να φανταστείτε το αγαπημένο σας εστιατόριο να σερβίρει κρασί εκλεκτής ποιότητας σε πλαστικά ποτήρια.

Ο Ιώβ σύγκρινε την αξία του γυαλιού με εκείνη του χρυσού. (Ιώβ 28:17) Βέβαια δεν ήταν τόσο κοινό στην εποχή του όσο είναι σήμερα, αλλά πιθανώς χρησιμοποιούνταν ήδη επί χίλια και πλέον χρόνια.

Η τέχνη της υαλουργίας τελικά έφτασε στην Αίγυπτο. Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν μια μέθοδο που ονομαζόταν κατασκευή με πυρήνες. Κατασκεύαζαν από πηλό και κοπριά έναν πυρήνα με το επιθυμητό σχήμα, και έχυναν γύρω του λιωμένο γυαλί στο οποίο έδιναν το επιθυμητό σχήμα κυλώντας το πάνω σε μια λεία επιφάνεια. Στη συνέχεια άπλωναν στην επιφάνεια ίνες γυαλιού με έντονα χρώματα για να κάνουν διάφορα σχέδια. Όταν κρύωνε το γυαλί, έβγαζαν τον πήλινο πυρήνα με κάποιο αιχμηρό αντικείμενο. Αν λάβουμε υπόψη την πρωτόγονη μέθοδο που χρησιμοποιούσαν, παρήγαγαν μερικά εξαιρετικά όμορφα γυάλινα αντικείμενα.

Πολύ αργότερα, μια καινούρια μέθοδος, η εμφύσηση, επρόκειτο να φέρει επανάσταση στο χώρο της υαλουργίας. Αυτή η τέχνη ανακαλύφτηκε πιθανώς κατά μήκος των ακτών της ανατολικής Μεσογείου, και αποτελεί ακόμα τον κύριο τρόπο κατασκευής χειροποίητου γυαλιού σήμερα. Φυσώντας μέσα από έναν κοίλο σωλήνα, ο έμπειρος φυσητής μπορεί γρήγορα να παραγάγει περίπλοκα και συμμετρικά σχήματα από τη μάζα του λιωμένου γυαλιού που βρίσκεται στην άκρη του σωλήνα του. Μια εναλλακτική μέθοδος είναι να φυσήξει το λιωμένο γυαλί μέσα σε καλούπια. Όταν ο Ιησούς περπάτησε στη γη, η εμφύσηση ήταν ακόμα σε εμβρυϊκό στάδιο.

Η καινοτομία της εμφύσησης, σε συνδυασμό με την υποστήριξη της ισχυρής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, έκανε τα γυάλινα προϊόντα πιο προσιτά στον κοινό λαό, και έτσι η αποκλειστικότητα των γυάλινων αντικειμένων δεν ανήκε πλέον μόνο στους ευγενείς και στους πλούσιους. Καθώς αυξανόταν η ρωμαϊκή επιρροή, η τέχνη της υαλουργίας εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες.

Το 15ο αιώνα, η Βενετία, η οποία αποτελούσε σπουδαίο κέντρο εμπορίου για την Ευρώπη, είχε γίνει ο μεγαλύτερος παραγωγός γυαλικών στην Ευρώπη. Η βενετική βιομηχανία παραγωγής γυαλιού συγκεντρώθηκε στο Μουράνο. Οι Βενετοί υαλουργοί έχαιραν μεγάλης εκτίμησης, αλλά απαγορευόταν να φύγουν από το νησί του Μουράνο, για να μην αποκαλύψουν σε άλλους τα πολύτιμα μυστικά της τέχνης τους.

Τα όμορφα βενετικά γυαλικά συνέβαλαν πολύ στο να γίνει το γυαλί δημοφιλές, αλλά η υαλουργία ήταν κάθε άλλο παρά εύκολη τέχνη. Το βιβλίο Σύντομη Ιστορία του Γυαλιού (A Short History of Glass) αναφέρεται σε ένα έντυπο του 1713 που περιγράφει την υαλουργία. «Οι άντρες στέκονται συνεχώς ημίγυμνοι στον παγωμένο χειμωνιάτικο καιρό κοντά σε πολύ ζεστά καμίνια . . . Ρυτιδιάζουν επειδή το σώμα τους . . . καίγεται και καταστρέφεται από την υπερβολική θερμότητα». Σε μετέπειτα χρόνια, οι υαλοτέχνες στίλβωναν το γυαλί χρησιμοποιώντας έναν περιστρεφόμενο τροχό και λειαντικές σκόνες.

Μεταγενέστερες Καινοτομίες

Η Αγγλία έχει κερδίσει μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του γυαλιού. Το 1676, κάποιος Άγγλος υαλουργός τελειοποίησε μια μέθοδο για να παράγει μολυβδύαλο. Η προσθήκη οξειδίου του μολύβδου είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα βαρύ γυαλί που ήταν ανθεκτικό, διαυγές και λαμπερό.

Η Βρετανική Αυτοκρατορία βρισκόταν στο απόγειό της στη διάρκεια της βικτωριανής εποχής, και ήδη τότε η Βρετανία ήταν επίσης κύρια υαλοπαραγωγός χώρα. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη ήταν η μεγάλη έκθεση που έγινε στο Κρίσταλ Πάλας το 1851, η πρώτη εμπορική έκθεση στον κόσμο, η οποία προσήλκυσε εκθέτες βιομηχανικής τέχνης και χειροτεχνήματα από σχεδόν 90 χώρες. Ενώ υπήρχαν πάρα πολλά εκθέματα από γυαλί, το ίδιο το Κρίσταλ Πάλας ήταν εκείνο που έκλεψε την παράσταση, με το κεντρικό γυάλινο σιντριβάνι του που είχε ύψος 8,2 μέτρα. Χρησιμοποιήθηκαν περίπου 400 τόνοι φύλλα γυαλιού για αυτό το τεράστιο έργο, το οποίο αποτελούνταν από 300.000 χειροποίητους φυσητούς υαλοπίνακες.

Εντούτοις, η επόμενη μεγάλη αλλαγή στην υαλουργία έλαβε χώρα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Επρόκειτο για την τελειοποίηση μιας μηχανικής πρέσας στη δεκαετία του 1820. Το βιβλίο Σύντομη Ιστορία του Γυαλιού σχολιάζει σχετικά με αυτό: «Σε μια πρέσα, δύο άντρες με ελάχιστη εμπειρία μπορούσαν να παράγουν τέσσερις φορές περισσότερο γυαλί από ό,τι μια ομάδα τριών ή τεσσάρων εκπαιδευμένων υαλοφυσητών».

Στις αρχές του 20ού αιώνα, τελειοποιήθηκε μια μηχανή αυτόματης εμφύσησης φιαλών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1926, κάποιο εργοστάσιο στην Πενσυλβανία χρησιμοποίησε ένα αυτόματο μηχάνημα που μπορούσε να παράγει 2.000 λάμπες το λεπτό.

Πολλοί καλλιτέχνες και σχεδιαστές έχουν γοητευτεί από τις καλλιτεχνικές δυνατότητες του γυαλιού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν γυάλινα αντικείμενα σε πρωτοποριακά σχέδια καθώς και περισσότερα έργα τέχνης από γυαλί.

Το γυαλί είναι σίγουρα ένα θαύμα. Εκτός από όλες τις οικιακές του χρήσεις, σκεφτείτε μερικές από τις πολλές άλλες εφαρμογές του—στο Διαστημικό Τηλεσκόπιο Χαμπλ, στους φωτογραφικούς φακούς, στα συστήματα επικοινωνίας οπτικών ινών και στα χημικά εργαστήρια. Μπορεί όντως να είναι εύθραυστο, αλλά ταυτόχρονα είναι εξαιρετικά εύχρηστο και όμορφο.

[Υποσημειώσεις]

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 25]

Top and Bottom: The Corning Museum of Glass

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 26]

The Corning Museum of Glass