Ο Κόκκος που Ταξίδεψε σε Όλο τον Κόσμο

Η ιστορία σχετικά με την αφοσίωση που επέδειξε ένας άντρας σε κάποιο δενδρύλλιο καφέ έχει περιγραφτεί ως «το πιο ρομαντικό κεφάλαιο στο χρονικό της διάδοσης του καφεόδεντρου», λέει το βιβλίο «Τα Πάντα Σχετικά με τον Καφέ» (“All About Coffee”). Εκείνο το μικρό φυτό ήταν ο καθοριστικός «σπόρος» για την ανάπτυξη της σύγχρονης βιομηχανίας καφέ η οποία αποφέρει ετησίως 55 δισεκατομμύρια ευρώ και βρίσκεται στη δεύτερη θέση, μόλις πίσω από το πετρέλαιο, όσον αφορά τα ποσά που διακινούνται παγκοσμίως, σύμφωνα με το περιοδικό «Σαϊεντίφικ Αμέρικαν» (“Scientific American”).

Η ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΗ ιστορία του καφέ αρχίζει στα υψίπεδα της Αιθιοπίας, της πατρίδας του άγριου καφεόδεντρου. Οι απόγονοί του, τα φυτά του είδους κοφφέα η αραβική, ή αλλιώς αράμπικα, παρέχουν τα δύο τρίτα της παγκόσμιας παραγωγής. Δεν γνωρίζουμε, όμως, πότε ακριβώς ανακαλύφτηκαν οι ιδιότητες του καβουρντισμένου κόκκου. Ωστόσο, καφές αράμπικα καλλιεργούνταν στην Αραβική Χερσόνησο το 15ο αιώνα Κ.Χ. Παρ’ όλο που απαγορευόταν η εξαγωγή γόνιμων κόκκων, οι Ολλανδοί απέκτησαν είτε δέντρα είτε σπόρους με βλαστική ικανότητα το έτος 1616. Σύντομα δημιούργησαν φυτείες στην Κεϋλάνη, τη σημερινή Σρι Λάνκα, και στην Ιάβα, που σήμερα ανήκει στην Ινδονησία.

Το 1706 οι Ολλανδοί μετέφεραν ένα δενδρύλλιο από τις φυτείες που είχαν στην Ιάβα στους βοτανικούς κήπους του Άμστερνταμ. Το δέντρο ευδοκίμησε. Στη συνέχεια οι απόγονοί του στάλθηκαν στις ολλανδικές αποικίες στο Σουρινάμ και στην Καραϊβική. Το 1714 ο δήμαρχος του Άμστερνταμ έδωσε στον Βασιλιά Λουδοβίκο ΙΔ΄ της Γαλλίας έναν απόγονο αυτών των δέντρων. Ο βασιλιάς το φύτεψε σε ένα θερμοκήπιο στο Βοτανικό Κήπο, το Βασιλικό Κήπο του Παρισιού.

Οι Γάλλοι επιθυμούσαν διακαώς να ασχοληθούν με το εμπόριο του καφέ. Αγόρασαν σπόρους και δέντρα και τα έστειλαν στο νησί Ρεϊνιόν. Οι σπόροι δεν φύτρωσαν και, σύμφωνα με μερικές πηγές, όλα τα δέντρα, εκτός από ένα, στο τέλος πέθαναν. Ωστόσο, 15.000 σπόροι από εκείνο το ένα δέντρο φυτεύτηκαν το 1720 και τελικά δημιουργήθηκε μια φυτεία. Αυτά τα δέντρα ήταν τόσο πολύτιμα ώστε, αν έπιαναν κάποιον να καταστρέφει ένα, η ποινή ήταν θάνατος! Οι Γάλλοι έλπιζαν επίσης να δημιουργήσουν φυτείες στην Καραϊβική, αλλά οι πρώτες δύο απόπειρές τους απέτυχαν.

Ο Γκαμπριέλ Ματιέ ντε Κλιέ, Γάλλος αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού ο οποίος βρισκόταν με άδεια στο Παρίσι, ανέλαβε ως προσωπική του υπόθεση να μεταφέρει ένα δέντρο στο κτήμα του στη Μαρτινίκα κατά το ταξίδι της επιστροφής του από τη Γαλλία. Έφυγε για το νησί το Μάιο του 1723, έχοντας μαζί του έναν από τους απογόνους του δέντρου του Παρισιού.

Για το ταξίδι, ο ντε Κλιέ έβαλε το πολύτιμο φυτό του μέσα σε ένα κουτί που εν μέρει ήταν φτιαγμένο από γυαλί ώστε να μπορεί το δέντρο να απορροφά ηλιακό φως και να παραμένει σε ζεστό περιβάλλον τις συννεφιασμένες μέρες, εξηγεί το βιβλίο Τα Πάντα Σχετικά με τον Καφέ. Κάποιος συνεπιβάτης, που ίσως ζήλευε τον ντε Κλιέ και δεν ήθελε να αφήσει για εκείνον τη δόξα της επιτυχίας, προσπάθησε να αρπάξει το φυτό αλλά δεν τα κατάφερε. Το δέντρο επιβίωσε. Επιβίωσε και όταν το πλοίο ήρθε αντιμέτωπο με Τυνήσιους πειρατές, με σφοδρή θύελλα και, το χειρότερο από όλα, με την έλλειψη πόσιμου νερού όταν ακινητοποιήθηκε λόγω νηνεμίας. «Υπήρχε τόσο μεγάλη έλλειψη νερού», έγραψε ο ντε Κλιέ, «ώστε επί έναν και πλέον μήνα ήμουν υποχρεωμένος να μοιράζομαι το πενιχρό μου μερίδιο με αυτό το φυτό, πάνω στο οποίο κρέμονταν οι μεγαλύτερες ελπίδες μου και το οποίο ήταν η πηγή της χαράς μου».

Η αφοσίωση του ντε Κλιέ ανταμείφθηκε. Το φορτίο που είχε υπό τη φροντίδα του έφτασε σώο και αβλαβές στη Μαρτινίκα, και στο τροπικό περιβάλλον ευδοκίμησε και πολλαπλασιάστηκε. «Από αυτό το ένα και μοναδικό φυτό, η Μαρτινίκα εφοδίασε με σπόρους άμεσα ή έμμεσα όλες τις χώρες της Αμερικής εκτός από τη Βραζιλία, τη Γαλλική Γουιάνα και το Σουρινάμ», αναφέρει ο Γκόρντον Ρίγκλι στο βιβλίο του Καφές (Coffee).

Στο μεταξύ, καφεόδεντρα ήθελε επίσης η Βραζιλία και η Γαλλική Γουιάνα. Στο Σουρινάμ, οι Ολλανδοί εξακολουθούσαν να έχουν απογόνους του δέντρου που είχε έρθει από το Άμστερνταμ, αλλά τους φρουρούσαν προσεκτικά. Ωστόσο, το 1722, η Γαλλική Γουιάνα απέκτησε σπόρους από κάποιον εγκληματία ο οποίος είχε δραπετεύσει στο Σουρινάμ και έκλεψε από εκεί μερικούς. Σε αντάλλαγμα για τους σπόρους του, οι αρχές στη Γαλλική Γουιάνα συμφώνησαν να του χαρίσουν την ελευθερία του και το δικαίωμα να επιστρέψει στην πατρίδα του.

Αρχικά, οι προσπάθειες που έγιναν για να εισαχθούν λαθραία βιώσιμοι σπόροι ή φιντάνια στη Βραζιλία απέτυχαν. Κατόπιν το Σουρινάμ και η Γαλλική Γουιάνα ενεπλάκησαν σε μια διαμάχη για τα σύνορα και ζήτησαν από τη Βραζιλία να παράσχει κάποιον μεσολαβητή. Η Βραζιλία έστειλε τον Φρανσίσκου ντε Μέλου Παλιέτα, έναν αξιωματικό του στρατού, στη Γαλλική Γουιάνα, με την οδηγία να τακτοποιήσει τη διαμάχη και να φέρει πίσω μερικά καφεόδεντρα.

Οι συζητήσεις ολοκληρώθηκαν με επιτυχία, και ο κυβερνήτης παρέθεσε αποχαιρετιστήριο δείπνο προς τιμήν του Παλιέτα. Σε ένδειξη εκτίμησης για τον τιμώμενο καλεσμένο, η σύζυγος του κυβερνήτη πρόσφερε στον Παλιέτα μια όμορφη ανθοδέσμη. Ωστόσο, ανάμεσα στα λουλούδια υπήρχαν κρυμμένοι βιώσιμοι σπόροι καφέ και φιντάνια. Έτσι λοιπόν, μπορεί να λεχθεί ότι η βιομηχανία καφέ της Βραζιλίας, που τώρα της αποφέρει δισεκατομμύρια δολάρια, γεννήθηκε το 1727 μέσα σε μια ανθοδέσμη.

Επομένως, το δενδρύλλιο που μεταφέρθηκε από την Ιάβα στο Άμστερνταμ το 1706 καθώς και ο απόγονός του στο Παρίσι ήταν εκείνα από τα οποία προήλθαν όλα τα άλλα φυτά που φυτεύτηκαν στην Κεντρική και στη Νότια Αμερική. Ο Ρίγκλι εξηγεί: «Κατά συνέπεια, ολόκληρη η γενετική βάση της βιομηχανίας του καφέ αράμπικα είναι πολύ περιορισμένη».

Σήμερα, πάνω από 25 εκατομμύρια οικογενειακά αγροκτήματα σε περίπου 80 χώρες εκτιμάται ότι καλλιεργούν 15 δισεκατομμύρια καφεόδεντρα. Η παραγωγή τους καταλήγει στα 2,25 δισεκατομμύρια φλιτζάνια καφέ που καταναλώνονται καθημερινά.

Η ειρωνεία είναι ότι στις μέρες μας το πρόβλημα έγκειται στην υπερπαραγωγή καφέ. Η πολιτική, η οικονομία και τα ισχυρά καρτέλ είναι παράγοντες που περιπλέκουν την εικόνα και εξαιτίας αυτών οι καλλιεργητές σε πολλές χώρες έχουν γίνει φτωχοί, μάλιστα πάμφτωχοι. Πρόκειται για αξιοπερίεργη κατάσταση, ιδιαίτερα όταν φέρνουμε στο νου μας τον ντε Κλιέ να μοιράζεται το πολύτιμο νερό του με ένα μικρό δεντράκι πριν από σχεδόν 300 χρόνια.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 20]

ΟΙ ΔΥΟ ΠΙΟ ΚΟΙΝΟΙ ΚΑΦΕΔΕΣ

«Οι ακατέργαστοι κόκκοι καφέ είναι οι σπόροι των φυτών που ανήκουν στην οικογένεια Ρουβιίδες, η οποία αποτελείται από τουλάχιστον 66 είδη του γένους Κοφφέα», λέει το περιοδικό Σαϊεντίφικ Αμέρικαν. «Τα δύο είδη στα οποία γίνεται εμπορική εκμετάλλευση είναι η κοφφέα η αραβική, που αποδίδει τα δύο τρίτα της παγκόσμιας παραγωγής, και η κοφφέα η κανηφόρος, η οποία αποκαλείται συχνά ρομπούστα και παρέχει το ένα τρίτο της παγκόσμιας παραγωγής».

Ο καφές ρομπούστα έχει δυνατό, έντονο άρωμα και συνήθως χρησιμοποιείται σε διαλυτή μορφή στους στιγμιαίους καφέδες. Το δέντρο είναι πολύ παραγωγικό και ανθεκτικό στις ασθένειες. Φτάνει περίπου στα 12 μέτρα, ύψος διπλάσιο από αυτό του ακλάδευτου, πιο ευαίσθητου και λιγότερο παραγωγικού δέντρου αράμπικα. Κατά βάρος, η αναλογία καφεΐνης στους κόκκους του καφέ ρομπούστα φτάνει το 2,8 τοις εκατό, ενώ ο αράμπικα δεν ξεπερνάει ποτέ το 1,5 τοις εκατό. Μολονότι ο αράμπικα έχει 44 χρωμοσώματα, ενώ ο ρομπούστα και όλοι οι αυτοφυείς καφέδες έχουν 22, έχει επιτευχθεί διασταύρωση μερικών καφέδων ώστε να παραχθούν υβρίδια.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 20]

ΤΟ «ΒΑΦΤΙΣΜΑ» ΤΟΥ ΚΑΦΕ

Όταν ο καφές πρωτοέφτασε στην Ευρώπη το 17ο αιώνα, μερικοί Καθολικοί ιερείς τον χαρακτήρισαν προϊόν του Σατανά. Θεώρησαν ότι ίσως αντικαθιστούσε το κρασί, το οποίο, κατά την άποψή τους, είχε αγιαστεί από τον Χριστό. Ο Πάπας Κλήμης Η΄, ωστόσο, λέγεται ότι δοκίμασε το ρόφημα και έγινε αμέσως «προσήλυτος», αναφέρει το βιβλίο Καφές. Διευθέτησε το θρησκευτικό δίλημμα βαφτίζοντας συμβολικά το ρόφημα, καθιστώντας το με αυτόν τον τρόπο αποδεκτό για τους Καθολικούς.

[Πίνακας/Χάρτης στη σελίδα 18, 19]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΦΕ

 1. 15ος αιώνας Ο καφές αράμπικα καλλιεργείται στην Αραβική Χερσόνησο

 5. 1718 Οι Γάλλοι μεταφέρουν καφέ στη Ρεϊνιόν

 6. 1723 Ο Γκ. Μ. ντε Κλιέ μεταφέρει ένα καφεόδεντρο από τη Γαλλία στη Μαρτινίκα

 7. 19ος αιώνας Ο καφές καλλιεργείται στη Χαβάη

[Ευχαριστίες]

Source: From the book “Uncommon Grounds”

[Εικόνα στη σελίδα 18, 19]

Καθ’ οδόν προς τη Μαρτινίκα, ο Γκαμπριέλ Ματιέ ντε Κλιέ μοιράζεται το πόσιμο νερό του με ένα καφεόδεντρο, 1723

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 19]

Map: © 1996 Visual Language; De Clieu: Tea & Coffee Trade Journal