‘Εκλέξτε Ικανούς, Θεοφοβούμενους Άντρες’
«Πλην έκλεξον εκ παντός του λαού άνδρας άξιους, φοβούμενους τον Θεόν, άνδρας φιλαλήθεις, μισούντας την φιλαργυρίαν και κατάστησον αυτούς έπ’ αυτών.»—ΕΞΟΔΟΣ 18:21.
1. Γιατί οι λέξεις «επίσκοπος» και «πρεσβύτερος» έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά;
«ΑΠΟ τον καιρό του Ομήρου [περίπου τον 9ο αιώνα π.Χ.] ως τις μέρες μας πολλές λέξεις έχουν πεθάνει και πολλές άλλες έχουν γεννηθεί. Οι λέξεις επίσκοπος και πρεσβύτερος συνέχισαν να ζουν.» Το σχόλιο αυτό ενός σύγχρονου Έλληνα λόγιου τονίζει την πλούσια ζωντάνια της έννοιας των λέξεων επίσκοπος και πρεσβύτερος. Για χιλιάδες χρόνια οι λέξεις αυτές έχουν συνδεθεί μ’ ένα αναπόσπαστο μέρος της οργανωτικής διευθέτησης του Ιεχωβά για το λαό του. Αν είστε συνταυτισμένος με τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, τότε η επόμενη εξέταση για το πώς οι λέξεις αυτές βρήκαν το δρόμο τους στη Χριστιανική εκκλησία, θα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για σας.
2, 3. Ποιους χρειάστηκε να πείσει ο Μωυσής για να μπορέσει να υπηρετήσει σαν ο διορισμένος από τον Θεό αρχηγός των Ισραηλιτών;
2 Η Βιβλική ιστορία, φυσικά, μας φέρνει πολύ πίσω από τον Έλληνα ποιητή Όμηρο. Μας φέρνει στον 16ο αιώνα π.Χ. Ο Μωυσής έλαβε την εντολή από τον Ιεχωβά να γυρίσει πίσω στην Αίγυπτο και να οδηγήσει τους Ισραηλίτες έξω από τη δουλεία. Επειδή για 40 περίπου χρόνια ζούσε μακριά από τον δικό του λαό, σε ποιον θα παρουσίαζε τα διαπιστευτήριά του; «Ύπαγε» είπε ο Θεός, «και σύναξον τους πρεσβυτέρους [γερουσία, Μετάφραση των Εβδομήκοντα] του Ισραήλ . . . και θέλουσιν υπακούσει εις την φωνήν σου· και θέλεις υπάγει, συ και οι πρεσβύτεροι του Ισραήλ, προς τον βασιλέα της Αιγύπτου.»—Έξοδος 3:16, 18.
3 Προφανώς, από τον καιρό των πατριαρχών, οι πρεσβύτεροι εκτιμούνταν πολύ λόγω της πείρας, της γνώσης, της σοφίας και της δίκαιης κρίσης τους. Ήταν εκείνοι τους οποίους έπρεπε ο Μωυσής να πείσει ώστε να τον δεχτούν σαν τον από τον Θεό διορισμένο αρχηγό τους για την απελευθέρωση.
Τα Προσόντα των Πρεσβυτέρων στον Ισραήλ
4. Ποια υπόδειξη έκανε ο Ιοθόρ στον Μωυσή, και σε τι οδήγησε αυτό;
4 Όταν οι Ισραηλίτες βρέθηκαν έξω στην έρημο, ελευθερωμένοι από τους Αιγύπτιους καταπιεστές τους, η δικαστική ευθύνη του Μωυσή απέναντι στο έθνος ήταν τεράστια. Όταν ο πεθερός του, ο Ιοθόρ, τον επισκέφθηκε, το είδε αυτό τόσο καθαρά ώστε του έδωσε μια πρακτική υπόδειξη που προφανώς είχε την επιδοκιμασία του Ιεχωβά. Είπε: «Δεν είναι καλόν το πράγμα, το οποίον κάμνεις· βεβαίως και συ θέλεις αποκάμει και ο λαός ούτος ο μετά σου· διότι το πράγμα είναι πολύ βαρύ δια σε· δεν δύνασαι μόνος να κάμνης τούτο· άκουσον λοιπόν την φωνήν μου· θέλω σε συμβουλεύσει και ο Θεός θέλει είσθαι μετά σου· συ μεν έσο ενώπιον του Θεού υπέρ του λαού, . . . πλην έκλεξον εκ παντός του λαού άνδρας άξιους, φοβούμενους τον Θεόν, άνδρας φιλαλήθεις, μισούντας την φιλαργυρίαν· . . . και θέλουσι βαστάζει το βάρος μετά σου.» (Έξοδος 18:17-23) Αυτή η νέα δικαστική διευθέτηση στον Ισραήλ χρησίμευσε ώστε το φορτίο να μοιραστεί και σ’ άλλους ικανούς άντρες. Η εκκλησία του Ισραήλ τώρα είχε ένα οργανωμένο σώμα πρεσβυτέρων με τα κατάλληλα προσόντα για να χειρίζονται δικαστικά ζητήματα και διαφορές.
5. Επρόκειτο ο Μωυσής να διαλέξει απλώς οποιουσδήποτε πρεσβυτέρους υπήρχαν;
5 Τι αντίθεση μ’ αυτό το παρόν παγκόσμιο σύστημα όπου πολύ λίγοι πραγματικά εκτιμούν τις υψηλές αρχές—όπου η δωροδοκία και η διαφθορά υπονομεύουν τους κυβερνήτες και τους κυβερνώμενους. Τότε στον αρχαίο Ισραήλ έπρεπε με μεγάλη προσοχή να αναζητηθούν οι άντρες εκείνοι που θα υπηρετούσαν μαζί με τον Μωυσή για να απονέμουν δικαιοσύνη στο έθνος. Όπως ο Ιοθόρ είπε: «Εσύ ο ίδιος πρέπει να ψάξεις για ικανούς, θεοφοβούμενους άντρες ανάμεσα σ’ όλο το λαό, έντιμους και αδιάφθορους άντρες, και να τους διορίσεις πάνω στο λαό.» (Έξοδος 18:21, Η Νέα Αγγλική Βίβλος) Δεν επρόκειτο απλώς να εκλέξει άντρες που ήταν ηλικιωμένοι στα χρόνια. Ο Μωυσής έπρεπε να «ψάξει» για ικανούς άντρες, με τα κατάλληλα προσόντα, και αδιάφθορους. Τι θαυμάσιος κανόνας αυτός για εκείνους που πρέπει να φροντίζουν για τα συμφέροντα του λαού του Ιεχωβά σήμερα!
Οι Πρεσβύτεροι Εξουσιοδοτούνται από τον Ιεχωβά
6, 7. Ποια δράση ανέλαβε ο Ιεχωβά για να διορίσει πρεσβυτέρους στον Ισραήλ;
6 Λίγο καιρό αργότερα οι Ισραηλίτες παραπονέθηκαν για τις συνθήκες στην έρημο. Ο Μωυσής, αισθανόμενος ότι το διοικητικό φορτίο του έθνους ήταν τώρα πολύ μεγάλο γι’ αυτόν, ομολόγησε το πρόβλημα στον Ιεχωβά. Ποια ήταν η λύση του Θεού; Διαβάζουμε: «Σύναξον εις εμέ εβδομήκοντα άνδρας εκ των πρεσβυτέρων του Ισραήλ, τους οποίους γνωρίζεις ότι είναι πρεσβύτεροι του λαού και άρχοντες αυτών . . . και θέλω λάβει από του πνεύματος του επί σε και θέλω επιθέσει επ’ αυτούς· και θέλουσι βαστάζει το φορτίον του λαού μετά σου.»—Αριθμοί 11:16, 17.
7 Ο Μωυσής έκανε όπως διατάχθηκε, και διαβάζουμε τα εξής: «Και κατέβη Κύριος εν νεφέλη και ελάλησε προς αυτόν, και έλαβεν από του πνεύματος του επ’ αυτόν και επέθηκεν επί τους εβδομήκοντα άνδρας τους πρεσβυτέρους· και αφού εκάθησεν επ’ αυτούς το πνεύμα, επροφήτευσαν.» (Αριθμοί 11:24, 25) Αυτή ήταν μια σαφής απόδειξη του θεοκρατικού διορισμού αυτών των «πρεσβυτέρων.» Ο Ιεχωβά είχε οργανώσει το λαό του για απελευθέρωση από τη δουλεία και τώρα χρησιμοποιούσε ‘ικανούς, έμπιστους άντρες, που φοβούνταν τον Θεό’ για να μετέχουν στην ευθύνη της ηγεσίας και της διοίκησης μαζί με τον Μωυσή.
8. Όταν οι Ισραηλίτες εγκαταστάθηκαν στην Υποσχεμένη Γη, ποιο ρόλο έπαιξαν οι πρεσβύτεροι;
8 Με τον καιρό, οι νομαδικοί Ισραηλίτες κατέλαβαν την Υποσχεμένη Γη και επέστρεψαν σε καθορισμένες κατοικίες σε πόλεις και κωμοπόλεις, όπως ζούσαν και στην Αίγυπτο. Αυτό σήμαινε ότι οι πρεσβύτεροι τώρα ήταν υπεύθυνοι για το λαό που ζούσε τώρα σε κοινότητες. Ενεργούσαν σαν ένα σώμα επισκόπων στις αντίστοιχες κοινότητές τους, παρέχοντας δικαστές και άρχοντες για την απονομή της δικαιοσύνης και τη διατήρηση της ειρήνης, της καλής τάξης και της πνευματικής υγείας.—Δευτερονόμιον 16:18-20· 25:7-9· Ρουθ 4:1-12.
Είναι Αρκετά τα Γκρίζα Μαλλιά;
9, 10. Μαζί με τη σωματική ωριμότητα, ποιες άλλες απαιτήσεις υπάρχουν για έναν πρεσβύτερο; Δώστε Γραφική υποστήριξη.
9 Μήπως τα προηγούμενα σημαίνουν ότι οποιοσδήποτε πρεσβύτερος στον Ισραήλ θα ήταν αυτόματα ένας ηλικιωμένος άντρας με μια δικαστική η διοικητική ικανότητα; Μήπως μ’ αυτή την έννοια ένα ορισμένο όριο ηλικίας θα μετέτρεπε έναν Ισραηλίτη σε «πρεσβύτερο»; Όχι, ένα τέτοιο συμπέρασμα δεν θα ήταν λογικό. Ο Ελιού παρουσίασε τα ζητήματα καθαρά, όταν είπε: «Οι μεγαλύτεροι δεν είναι πάντοτε σοφοί· ούτε οι γέροντες νοούσι κρίσιν.» Και ο σοφός εκκλησιαστής έγραψε: «Η πολιά είναι στέφανος δόξης, ευρισκομένη εν τη οδώ της δικαιοσύνης.» (Ιώβ 32:6, 9· Παροιμίαι 16:31· Εκκλησιαστής 12:9, 10) Οι Εβραϊκές Γραφές δείχνουν καθαρά ότι ο κατάλληλος «πρεσβύτερος» πρέπει να συνδυάζει την ηλικία και την πείρα με τη σοφία και με τη δίκαιη πορεία διαγωγής.
10 Ωστόσο, η ηλικία και η πείρα έχουν μεγάλη αξία. Οι πρεσβύτεροι για ν’ αποκτήσουν τα προσόντα για προνόμιο υπηρεσίας πρέπει να δεχτούν την καθοδηγία του πνεύματος του Θεού και ν’ αποκτήσουν κατανόηση του Λόγου του. Δεν είναι αρκετό να μπορούν να παραθέτουν εδάφια. Ο ζωτικός παράγοντας για έναν «πρεσβύτερο» είναι να ξέρει πώς εφαρμόζονται σοφά.—Παροιμίαι 4:7-9· Τίτον 1:9.
Οι Πρεσβύτεροι στη Χριστιανική Εκκλησία
11, 12. (α) Εξακολουθούσαν να έχουν πρεσβυτέρους οι Ιουδαϊκές κοινότητες όταν ο Ιησούς Χριστός ήταν στη γη; (β) Κάτω από ποιο είδος διευθέτησης διορίστηκαν πρεσβύτεροι στη Χριστιανική εκκλησία;
11 Απ’ αυτά που εξετάσαμε είναι φανερό ότι από τους αρχαίους χρόνους κατάλληλοι «πρεσβύτεροι» χρησιμοποιήθηκαν για να πάρουν την ηγεσία στις υποθέσεις του λαού του Ιεχωβά. Αλλά τον καιρό που ο Ιησούς Χριστός ήταν πάνω στη γη οι Ιουδαίοι είχαν εγκαταστήσει στην Ιερουσαλήμ ένα κεντρικό σώμα ιερέων και πρεσβυτέρων που ήταν γνωστό σαν το Σάνχεδριν. Χρησίμευε σαν ένα Ιουδαϊκό ανώτατο δικαστήριο. (Ματθαίος 26:57-68) Παρ’ όλα αυτά, οι αποδείξεις δείχνουν ότι εκτός απ’ αυτό το δικαστήριο που ασχολούνταν με εθνικές υποθέσεις, λειτουργούσαν και ομάδες πρεσβυτέρων που φρόντιζαν για τις κοινότητες.—Λουκάς 7:3-5.
12 Έχοντας υπόψη αυτό το ιστορικό παρελθόν, είναι εύκολο να δούμε πώς η πρώτη Χριστιανική εκκλησία συνέχισε να χρησιμοποιεί μια θεοκρατική διάταξη παρόμοια μ’ εκείνη που επιδοκίμασε ο Ιεχωβά τον καιρό του Μωυσή. Κάτω από την κατεύθυνση του αγίου πνεύματος του Θεού, οι διορισμένοι σαν «πρεσβύτεροι» στη Χριστιανική εκκλησία θα ήταν ‘ικανοί, έντιμοι, αδιάφθοροι και θεοφοβούμενοι άντρες.’
13. Γιατί χρειάζονταν δραστήριοι, ικανοί άντρες στη Χριστιανική εκκλησία;
13 Από την Πεντηκοστή του 33 μ.Χ. κι έπειτα, η εκκλησία των πιστών αύξανε ραγδαία. (Πράξεις 2:41· 4:4) Δεν ήταν χωρισμένοι σε ιδιωτικούς, απομονωμένους ομίλους μελέτης της Βίβλου σαν να επρόκειτο για κάποια μυστικιστική αίρεση των Εσσαίων. Η Χριστιανοσύνη δεν ήταν μια ιδιωτική υπόθεση. Έπρεπε να γίνει δημόσια γνωστή, να αναγγελθεί στα έθνη. (Ματθαίος 5:14-16· 28:19, 20) Γι’ αυτό το λόγο, χρειάζονταν δραστήριοι, ικανοί άντρες για ν’ αναλάβουν την ηγεσία στη Χριστιανική εκκλησία. Λογικά αυτοί θα ήταν οι «πρεσβύτεροι.»
Τα Κατάλληλα Προσόντα για τους «Πρεσβυτέρους»
14. Ποιες απαιτήσεις για πρεσβυτέρους τόνισε ο Πέτρος;
14 Ασφαλώς, στην έβδομη δεκαετία μ.Χ. είχαν καθιερωθεί ήδη τα πνευματικά προσόντα για τους πρεσβυτέρους που θα αναλάμβαναν την ηγεσία στη Χριστιανική εκκλησία. Έτσι βρίσκουμε άφθονες παραπομπές γι’ αυτά, στα συγγράμματα των αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Για παράδειγμα, ο Πέτρος έγραψε:
«Τους μεταξύ σας πρεσβυτέρους παρακαλώ εγώ . . . ποιμάνατε το μεταξύ σας ποίμνιον του Θεού, επισκοπούντες μη αναγκαστικώς αλλ’ εκουσίως, μηδέ αισχροκερδώς αλλά προθύμως, μηδέ ως κατακυριεύοντες την κληρονομίαν του Θεού, αλλά τύποι γινόμενοι του ποιμνίου.» (1 Πέτρου 5:1-3)
Λογικά, όταν ο Πέτρος τόνισε ότι οι «πρεσβύτεροι» επρόκειτο να υπηρετήσουν όχι «αισχροκερδώς αλλά προθύμως,» επανελάμβανε τη συμβουλή εκείνη του Μωυσή να εκλέξει ‘ικανούς, θεοφοβούμενους, έμπιστους άντρες, μισούντες την αισχροκέρδεια.’—Έξοδος 18:21.
15. Ποιες απαιτήσεις ανέφερε ο Παύλος για έναν πρεσβύτερο;
15 Ο Παύλος, στην επιστολή του προς τον έμπιστο συνεργάτη του Τίτο που υπηρετούσε στο Μεσογειακό νησί της Κρήτης, του έδωσε την οδηγία να ‘διορθώσει τα πράγματα που ήταν ελαττωματικά’ στις εκκλησίες και να ‘διορίσει πρεσβυτέρους στη μια πόλη μετά την άλλη.’ Αξίζει να σημειωθεί πως η λέξη ‘πρεσβύτερος’ μεταδίδει την έννοια ενός «ώριμου άντρα, κατάλληλου λόγω της πείρας του και της σύνεσής του να κυβερνάει την οικογένειά του ή το λαό.» (Επίσκοπος & Πρεσβύτερος, του Καθηγητή Μάνιουελ Γκουέρρα υ Γκομέζ) Η αντίληψη αυτή τονίζεται επίσης στις απαιτήσεις που απαρίθμησε ο Παύλος στον Τίτο για εκείνους τους Χριστιανούς που θα είχαν τα κατάλληλα προσόντα να υπηρετήσουν σαν επίσκοποι. Έγραψε:
«Όστις είναι ανέγκλητος, μιας γυναικός ανήρ, έχων τέκνα πιστά, μη κατηγορούμενα ως άσωτα ή ανυπότακτα. Διότι πρέπει ο επίσκοπος να ήναι ανέγκλητος, ως οικονόμος Θεού, μη αυθάδης, μη οργίλος, μη μέθυσος, μη πλήκτης, μη αισχροκερδής, αλλά φιλόξενος, φιλάγαθος, σώφρων, δίκαιος, όσιος, εγκρατής, προσκεκολλημένος εις τον πιστόν λόγον της διδασκαλίας, δια να ήναι δυνατός και να προτρέπη δια της υγιαινούσης διδασκαλίας και να εξελέγχη τους αντιλέγοντας.» (Τίτον 1:5-9)
Μια προσεχτική ανασκόπηση αυτών των απαιτήσεων μας βοηθάει να εκτιμήσουμε ότι ένας «πρεσβύτερος» στη Χριστιανική εκκλησία έπρεπε να φτάσει σ’ ένα υψηλό επίπεδο διαγωγής και πνευματικότητας.
16. Πώς ξέρουμε ότι οι πρεσβύτεροι ήταν και επίσκοποι τον πρώτο αιώνα μ.Χ.;
16 Είναι ενδιαφέρον επίσης να σημειωθεί ο τρόπος με τον οποίο ο Παύλος χρησιμοποιεί τις λέξεις πρεσβύτερος και επίσκοπος. Απ’ αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι κατάλληλοι πρεσβύτεροι εκπλήρωναν τα καθήκοντα του επισκόπου στις εκκλησίες. Άλλα εδάφια δείχνουν ότι θα μπορούσαν να υπάρχουν πολλοί τέτοιοι πρεσβύτεροι-επίσκοποι στην ίδια εκκλησία.—Πράξεις 14:23· 20:28· Φιλιππησίους 1:1.
17. (α) Ποια προσόντα πρέπει να έχει ένας επίσκοπος όπως έγραψε ο Παύλος στο Τιμόθεο; (β) Γιατί πρέπει ένας πρεσβύτερος να είναι επίσης δραστήριος στη δράση κηρύγματος;
17 Όταν ο Παύλος έγραψε στον Τιμόθεο έκθεσε επίσης τις απαιτήσεις που χρειάζονται για έναν επίσκοπο, αλλά με κάπως διαφορετικές λέξεις, ίσως λαμβάνοντας υπόψη του διαφορετικές περιστάσεις. (1 Τιμόθεον 3:1-7) Επειδή η πρώτη Χριστιανική εκκλησία ήταν από τη φύση της ευαγγελιστική οργάνωση, θεωρήθηκε δεδομένο ότι οι πρεσβύτεροι αυτοί θα ήταν ζηλωτές στην διακήρυξη των καλών νέων. Δεν υπήρχε περιθώριο για νωθρότητα.—Λουκάς 24:46-48· 1 Κορινθίους 9:16· παράβαλε με Ματθαίο 25:24-27.
Η Αποστασία Κατορθώνει να Διεισδύσει
18. Πώς επηρέασε η αποστασία τη θέση των επισκόπων;
18 Καθώς η εκκλησία προχωρούσε τον δεύτερο και τρίτο αιώνα, τα πράγματα άρχιζαν ν’ αλλάζουν. Η αποστασία που είχε προλεχθεί έκανε ρίζες. (Πράξεις 20:29, 30· 2 Πέτρου 2:1) Φιλόδοξοι άντρες σηκώθηκαν ανάμεσα από τους ίδιους τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας. Με ανατρεπτικά ελατήρια άρχισαν να βλέπουν το λειτούργημα του επισκόπου σαν μια θέση εξουσίας και γοήτρου. Μερικοί επίσκοποι εκκλησίας μάλιστα θεώρησαν την υπηρεσία του επισκόπου τίτλο και εξουσίαζαν πάνω σε μια επισκοπή ή μια ομάδα «εκκλησιών». Με τον καιρό αυτοί οι «επίσκοποι» εκλέγονταν με ψηφοφορία από τους λαϊκούς, μερικοί από τους οποίους ήταν σημαίνοντες άρχοντες. Έτσι, όπως έγραψε ένας Καθολικός ιστορικός: «Αυτό δημιούργησε έναν πολύ μεγάλο κίνδυνο, ιδιαίτερα από τη στιγμή που αυξήθηκε το γόητρο του επισκοπικού αξιώματος και οι θέσεις αυτές συνοδεύονταν από αξιόλογο εισόδημα και υλικά συμφέροντα . . . δημιουργώντας [έτσι] τις πιο σημαίνουσες επισκοπές πολιτικών αντρών.»
19. Ποιο ήταν το τελικό αποτέλεσμα της αποστασίας;
19 Ναι, κάθε επίσκοπος εξυψωνόταν σαν ένας ισχυρός μονάρχης. Με τη σειρά, αυτό συνέβαλε στις διαιρέσεις και στα σχίσματα του λεγόμενου Χριστιανικού κόσμου, ο οποίος προ πολλού είχε πάψει να είναι η αληθινή Χριστιανοσύνη. Η θεοκρατική διευθέτηση των ικανών, έντιμων, με πνευματικό φρόνημα πρεσβυτέρων-επισκόπων εκφυλίστηκε σε μια ιεραρχία κληρικών. Η εθελοντική υπηρεσία στην εκκλησία μετατράπηκε σε αμειβόμενο επάγγελμα που απαιτούσε χρόνια ανώτερης μόρφωσης στη θεολογία, στη φιλοσοφία και στο κανονικό δίκαιο.
20. Ποια ερωτήματα χρειάζονται τώρα απάντηση;
20 Μήπως αυτό σήμαινε ότι η αληθινή Χριστιανοσύνη, μαζί με την αρχική της θεοκρατική διευθέτηση για κάθε εκκλησία, ποτέ δεν θα αποκατασταινόταν; Ή ότι η υγιής απλότητα της υπηρεσίας που απέδιδαν οι πρεσβύτεροι ή οι επίσκοποι, χάθηκε για πάντα; Και τι θα πούμε για την προφητεία του Ησαΐα που έδειχνε ότι θα ερχόταν μια βελτίωση στη θεοκρατική οργάνωση; Αναφέρει: «Αντί χαλκού θέλω φέρει χρυσίον και αντί σιδήρου θέλω φέρει αργύριον και αντί ξύλου χαλκόν και αντί λίθων σίδηρον και θέλω καταστήσει τους αρχηγούς σου ειρήνην και τους επιστάτας σου δικαιοσύνην.» (Ησαΐας 60:17) Το επόμενο άρθρο θα απαντήσει σ’ αυτά τα ζωτικά ερωτήματα.
Μπορείτε να Απαντήσετε;
□ Τι είδους άντρες εκλέχτηκαν για να συμμετέχουν στη δικαστική ευθύνη μαζί με τον Μωυσή στον αρχαίο Ισραήλ;
□ Με ποια ικανότητα υπηρέτησαν οι πρεσβύτεροι όταν οι Ισραηλίτες εγκαταστάθηκαν στην Υποσχεμένη Γη;
□ Ποιες είναι μερικές από τις εξέχουσες ιδιότητες που αναμένεται να έχουν οι Χριστιανοί πρεσβύτεροι η επίσκοποι;
□ Πώς επηρέασε η προλεχθείσα αποστασία τη διευθέτηση των πρεσβυτέρων;
[Εικόνα στη σελίδα 19]
Οι πρεσβύτεροι του Ισραήλ υπηρετούσαν σαν κριτές στις πύλες της πόλης