Υπακούστε στον Θεό και Ωφεληθείτε από τις Ένορκες Υποσχέσεις Του
«Επειδή [ο Θεός] δεν μπορούσε να ορκιστεί σε κανέναν μεγαλύτερο, ορκίστηκε στον εαυτό του».—ΕΒΡ. 6:13.
1. Πώς διαφέρει ο λόγος του Ιεχωβά από το λόγο των αμαρτωλών ανθρώπων;
Ο ΙΕΧΩΒΑ είναι “ο Θεός της αλήθειας”. (Ψαλμ. 31:5) Οι αμαρτωλοί άνθρωποι δεν είναι πάντα αξιόπιστοι, αλλά ο Θεός «είναι αδύνατον να πει ψέματα». (Εβρ. 6:18· διαβάστε Αριθμοί 23:19) Ό,τι υπόσχεται προς όφελος της ανθρωπότητας βγαίνει πάντα αληθινό. Λόγου χάρη, οτιδήποτε είπε στην αρχή κάθε δημιουργικής περιόδου ότι θα έκανε «έγινε έτσι». Ως αποτέλεσμα, στο τέλος της έκτης δημιουργικής ημέρας, «ο Θεός είδε καθετί που είχε κάνει, και ήταν πολύ καλό».—Γέν. 1:6, 7, 30, 31.
2. Τι είναι η ημέρα ανάπαυσης του Θεού, και γιατί «την κατέστησε ιερή»;
2 Αφού επιθεώρησε τα δημιουργικά του έργα, ο Ιεχωβά Θεός ανήγγειλε την έναρξη της έβδομης ημέρας—όχι μιας 24ωρης ημέρας, αλλά μιας μακράς περιόδου κατά την οποία αναπαύτηκε από επιπρόσθετα δημιουργικά έργα στη γη. (Γέν. 2:2) Η ημέρα ανάπαυσης του Θεού δεν έχει τελειώσει ακόμη. (Εβρ. 4:9, 10) Η Αγία Γραφή δεν αποκαλύπτει πότε ακριβώς άρχισε. Αυτό έγινε κάποια στιγμή μετά τη δημιουργία της Εύας, της συζύγου του Αδάμ, πριν από 6.000 χρόνια περίπου. Μπροστά μας βρίσκεται η Χιλιετής Βασιλεία του Ιησού Χριστού, η οποία θα διασφαλίσει την εκπλήρωση του σκοπού που είχε ο Θεός για τη γη όταν τη δημιούργησε—να είναι ένας αιώνιος παράδεισος γεμάτος με τέλειους ανθρώπους. (Γέν. 1:27, 28· Αποκ. 20:6) Μπορείτε να είστε βέβαιοι για ένα τέτοιο ευτυχισμένο μέλλον; Ασφαλώς! Ο λόγος είναι ότι «ο Θεός ευλόγησε την έβδομη ημέρα και την κατέστησε ιερή». Αυτό αποτελούσε εγγύηση ότι, όποια απρόβλεπτα προβλήματα και αν παρουσιάζονταν, ο σκοπός του Θεού οπωσδήποτε θα υλοποιούνταν ως το τέλος της ημέρας ανάπαυσής του.—Γέν. 2:3.
3. (α) Μετά την έναρξη της ημέρας ανάπαυσης του Θεού, ποιος στασιασμός έλαβε χώρα; (β) Πώς δήλωσε ο Ιεχωβά την πρόθεσή του να συντρίψει το στασιασμό;
3 Ωστόσο, μετά την έναρξη της ημέρας ανάπαυσης του Θεού, συνέβη κάτι τρομερό. Ο Σατανάς, ένας αγγελικός γιος του Θεού, κατέστησε τον εαυτό του ανταγωνιστή θεό. Είπε το πρώτο ψέμα και εξαπάτησε την Εύα ώστε να παρακούσει τον Ιεχωβά. (1 Τιμ. 2:14) Η Εύα, με τη σειρά της, παρακίνησε το σύζυγό της να συμμετάσχει στο στασιασμό. (Γέν. 3:1-6) Ακόμη και σε αυτό το μελανό σημείο της ιστορίας του σύμπαντος όταν αμφισβητήθηκε η αλήθεια των λεγομένων του, ο Ιεχωβά Θεός δεν έκρινε αναγκαίο να βεβαιώσει με όρκο ότι ο σκοπός του εξάπαντος θα πραγματοποιούνταν. Απεναντίας, χρησιμοποιώντας λόγια που θα γίνονταν κατανοητά στο δικό του προσδιορισμένο καιρό, δήλωσε απλώς με ποιον τρόπο θα συνέτριβε το στασιασμό: «Θα βάλω έχθρα ανάμεσα σε εσένα [τον Σατανά] και στη γυναίκα και ανάμεσα στο σπέρμα σου και στο σπέρμα της. Εκείνος [το υποσχεμένο Σπέρμα] θα σε πλήξει στο κεφάλι και εσύ θα τον πλήξεις στη φτέρνα».—Γέν. 3:15· Αποκ. 12:9.
ΟΡΚΟΣ—ΕΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟ ΝΟΜΙΚΟ ΜΕΣΟ
4, 5. Ποιο νομικό μέσο χρησιμοποίησε μερικές φορές ο Αβραάμ;
4 Σε εκείνο το αρχικό στάδιο της ανθρώπινης ιστορίας, είναι αμφίβολο αν ο όρκος, ως μέσο επιβεβαίωσης της αλήθειας, συμπεριλαμβανόταν στο λεξιλόγιο που έδωσε ο Θεός στον Αδάμ και στην Εύα. Τα τέλεια πλάσματα που αγαπούν τον Θεό και τον μιμούνται δεν χρειάζεται να ορκίζονται—λένε πάντα την αλήθεια και έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη μεταξύ τους. Αλλά τα πράγματα άλλαξαν όταν ήρθε στο προσκήνιο η αμαρτία και η ατέλεια του ανθρώπου. Τελικά, με τη διάδοση του ψέματος και της απάτης δημιουργήθηκε η ανάγκη να ορκίζονται οι άνθρωποι για την αλήθεια των λεγομένων τους όταν περιλαμβάνονταν σοβαρά ζητήματα.
5 Οι όρκοι ήταν ένα νομικό μέσο που ο πατριάρχης Αβραάμ χρησιμοποίησε επωφελώς σε τρεις τουλάχιστον περιπτώσεις. (Γέν. 21:22-24· 24:2-4, 9) Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, όταν νίκησε το βασιλιά του Ελάμ και τους συμμάχους του. Καθώς επέστρεφε, βγήκαν να τον συναντήσουν οι βασιλιάδες της Σαλήμ και των Σοδόμων. Ο Μελχισεδέκ, ο βασιλιάς της Σαλήμ, ήταν επίσης «ιερέας του Υψίστου Θεού». Με αυτή του την ιδιότητα, ευλόγησε τον Αβραάμ και αίνεσε τον Θεό επειδή χάρισε στον Αβραάμ τη νίκη επί των εχθρών του. (Γέν. 14:17-20) Στη συνέχεια, όταν ο βασιλιάς των Σοδόμων θέλησε να ανταμείψει τον Αβραάμ επειδή έσωσε το λαό του από τους εισβολείς, εκείνος ορκίστηκε: «Σηκώνω το χέρι μου για να ορκιστώ στον Ιεχωβά τον Ύψιστο Θεό, Αυτόν που έκανε τον ουρανό και τη γη, ότι, από κλωστή μέχρι λουρί σανδαλιού, όχι, δεν θα πάρω τίποτα από οτιδήποτε είναι δικό σου, για να μην πεις: “Εγώ ήμουν που έκανα πλούσιο τον Άβραμ”».—Γέν. 14:21-23.
Η ΕΝΟΡΚΗ ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΙΕΧΩΒΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΒΡΑΑΜ
6. (α) Τι παράδειγμα έθεσε ο Αβραάμ για εμάς; (β) Πώς πρόκειται να ωφεληθούμε από την υπακοή του Αβραάμ;
6 Και ο Ιεχωβά Θεός επίσης έχει κάνει όρκους, προς όφελος της αμαρτωλής ανθρωπότητας, χρησιμοποιώντας φράσεις όπως: «“Όσο βέβαιο είναι ότι εγώ ζω”, λέει ο Υπέρτατος Κύριος Ιεχωβά». (Ιεζ. 17:16) Η Γραφή σε πάνω από 40 διαφορετικές περιπτώσεις αναφέρει ότι ο Ιεχωβά Θεός ορκίστηκε. Ίσως το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η πολιτεία του με τον Αβραάμ. Σε διάστημα πολλών ετών, ο Ιεχωβά είχε δώσει στον Αβραάμ αρκετές υποσχέσεις στα πλαίσια μιας διαθήκης οι οποίες, όταν συνδυαστούν, δείχνουν πως το υποσχεμένο Σπέρμα θα ήταν απόγονος του Αβραάμ μέσω του γιου του τού Ισαάκ. (Γέν. 12:1-3, 7· 13:14-17· 15:5, 18· 21:12) Κατόπιν ο Ιεχωβά υπέβαλε τον Αβραάμ σε μια μεγάλη δοκιμή, προστάζοντάς τον να θυσιάσει τον αγαπημένο του γιο. Ο Αβραάμ υπάκουσε χωρίς καθυστέρηση, και όταν ήταν έτοιμος να θυσιάσει τον Ισαάκ, ένας άγγελος του Θεού τον σταμάτησε. Τότε ο Θεός έκανε τον εξής όρκο: «Στον εαυτό μου ορκίζομαι . . . πως λόγω του ότι έκανες αυτό το πράγμα και δεν αρνήθηκες να δώσεις το γιο σου, το μοναδικό παιδί σου, ασφαλώς θα σε ευλογήσω και ασφαλώς θα πληθύνω το σπέρμα σου σαν τα άστρα των ουρανών και σαν τους κόκκους της άμμου στην ακρογιαλιά· και το σπέρμα σου θα πάρει στην κατοχή του την πύλη των εχθρών του. Και μέσω του σπέρματός σου όλα τα έθνη της γης οπωσδήποτε θα φέρουν ευλογία στον εαυτό τους λόγω του ότι άκουσες τη φωνή μου».—Γέν. 22:1-3, 9-12, 15-18.
7, 8. (α) Για ποιο λόγο ορκίστηκε ο Θεός στον Αβραάμ; (β) Πώς θα ωφεληθούν τα «άλλα πρόβατα» του Ιησού από την ένορκη υπόσχεση του Θεού;
7 Γιατί ορκίστηκε ο Θεός στον Αβραάμ ότι οι υποσχέσεις Του θα έβγαιναν αληθινές; Ο όρκος του θα αποτελούσε διαβεβαίωση για εκείνους που θα γίνονταν συγκληρονόμοι του Χριστού, ως δευτερεύον μέρος του υποσχεμένου “σπέρματος”, και θα ενίσχυε την πίστη τους. (Διαβάστε Εβραίους 6:13-18· Γαλ. 3:29) Όπως εξήγησε ο απόστολος Παύλος, ο Ιεχωβά «επενέβη με όρκο, ώστε, μέσω δύο αμετάβλητων πραγμάτων [της υπόσχεσης και του όρκου του] σε σχέση με τα οποία είναι αδύνατον να πει ψέματα ο Θεός, να έχουμε εμείς . . . ισχυρή ενθάρρυνση για να κρατήσουμε την ελπίδα που έχει τεθεί μπροστά μας».
8 Οι χρισμένοι Χριστιανοί δεν είναι οι μόνοι που ωφελούνται από τον όρκο του Θεού προς τον Αβραάμ. Ο Ιεχωβά ορκίστηκε ότι, μέσω του «σπέρματος» του Αβραάμ, άνθρωποι από «όλα τα έθνη της γης [θα έφερναν] ευλογία στον εαυτό τους». (Γέν. 22:18) Αυτά τα ευλογημένα άτομα περιλαμβάνουν τα υπάκουα «άλλα πρόβατα» του Χριστού, ενώπιον των οποίων έχει τεθεί η ελπίδα της αιώνιας ζωής στον επίγειο παράδεισο. (Ιωάν. 10:16) Να “κρατάτε” αυτή την ελπίδα, είτε είναι ουράνια είτε επίγεια, παραμένοντας υπάκουοι στον Θεό.—Διαβάστε Εβραίους 6:11, 12.
ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΟΡΚΟΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
9. Ποιον όρκο έδωσε ο Θεός όταν οι απόγονοι του Αβραάμ ήταν δούλοι των Αιγυπτίων;
9 Αιώνες αργότερα, ο Ιεχωβά έδωσε έναν ακόμη όρκο συναφή με τις παραπάνω υποσχέσεις όταν έστειλε τον Μωυσή να μιλήσει στους απογόνους του Αβραάμ, οι οποίοι ήταν τότε δούλοι των Αιγυπτίων. (Έξοδ. 6:6-8) Αναφερόμενος σε εκείνη την περίσταση, ο Θεός είπε: «Την ημέρα που εξέλεξα τον Ισραήλ, . . . σήκωσα το χέρι μου για να ορκιστώ προς αυτούς ότι θα τους βγάλω από τη γη της Αιγύπτου και θα τους οδηγήσω σε μια γη την οποία είχα ανιχνεύσει για αυτούς, όπου ρέει το γάλα και το μέλι».—Ιεζ. 20:5, 6.
10. Ποια υπόσχεση έδωσε ο Θεός στον Ισραήλ αφού τους απελευθέρωσε από την Αίγυπτο;
10 Στη συνέχεια, μετά την απελευθέρωση του Ισραήλ από την Αίγυπτο, ο Ιεχωβά τούς έδωσε άλλη μια ένορκη υπόσχεση: «Αν υπακούσετε προσεκτικά στη φωνή μου και τηρήσετε τη διαθήκη μου, τότε θα γίνετε ειδική ιδιοκτησία μου ανάμεσα από όλους τους άλλους λαούς, επειδή ολόκληρη η γη ανήκει σε εμένα. Και εσείς θα γίνετε για εμένα βασιλεία ιερέων και άγιο έθνος». (Έξοδ. 19:5, 6) Τι ευνοημένη θέση πρόσφερε ο Θεός στον Ισραήλ! Άτομα από εκείνο το έθνος, αν ήταν υπάκουα, θα είχαν την ελπίδα να χρησιμοποιηθούν από τον Θεό ως βασιλεία ιερέων για την ευλογία της υπόλοιπης ανθρωπότητας. Μεταγενέστερα, περιγράφοντας τι είχε κάνει τότε για τον Ισραήλ, ο Ιεχωβά δήλωσε: «Έκανα ένορκη δήλωση σε εσένα και εισήλθα σε διαθήκη μαζί σου».—Ιεζ. 16:8.
11. Πώς ανταποκρίθηκε ο Ισραήλ στην πρόσκληση του Θεού να συνάψουν σχέση διαθήκης μαζί του ως εκλεκτός λαός του;
11 Σε εκείνη την περίπτωση, ο Ιεχωβά δεν υποχρέωσε τους Ισραηλίτες να ορκιστούν ότι θα ήταν υπάκουοι ούτε τους ανάγκασε να συνάψουν αυτή την ευνοημένη σχέση. Απεναντίας, είπαν οικειοθελώς: «Όλα όσα είπε ο Ιεχωβά είμαστε πρόθυμοι να τα εκτελούμε». (Έξοδ. 19:8) Τρεις ημέρες αργότερα, ο Ιεχωβά Θεός γνωστοποίησε στον Ισραήλ τι απαιτούσε από το εκλεκτό του έθνος. Πρώτα άκουσαν τις Δέκα Εντολές και κατόπιν ο Μωυσής τούς ανέφερε επιπρόσθετες εντολές που είναι καταγραμμένες στην Έξοδο, από το εδάφιο 20:22 ως το εδάφιο 23:33. Ποια ήταν η ανταπόκριση του Ισραήλ; «Όλος ο λαός απάντησε με μία φωνή και είπε: “Όλα τα λόγια που είπε ο Ιεχωβά είμαστε πρόθυμοι να τα εκτελούμε”». (Έξοδ. 24:3) Τότε ο Μωυσής έγραψε τους νόμους στο «βιβλίο της διαθήκης» και τους διάβασε μεγαλόφωνα για να τους ακούσει ξανά ολόκληρο το έθνος. Έπειτα, για τρίτη φορά, ο λαός δεσμεύτηκε με την ευχή: «Όλα όσα είπε ο Ιεχωβά είμαστε πρόθυμοι να τα εκτελούμε και να είμαστε υπάκουοι».—Έξοδ. 24:4, 7, 8.
12. Πώς ανταποκρίθηκε ο Ιεχωβά και πώς ο εκλεκτός λαός του στη διαθήκη που είχε συναφθεί ανάμεσά τους;
12 Ο Ιεχωβά άρχισε αμέσως να εκπληρώνει το δικό του μέρος στη διαθήκη του Νόμου, διευθετώντας να υπάρχει μια σκηνή για την απόδοση λατρείας και ένα ιερατείο για να μπορούν οι αμαρτωλοί άνθρωποι να έχουν πρόσβαση σε αυτόν. Οι Ισραηλίτες, από την άλλη πλευρά, ξέχασαν γρήγορα την αφιέρωσή τους στον Θεό και «πόνεσαν τον Άγιο του Ισραήλ». (Ψαλμ. 78:41) Για παράδειγμα, ενώ ο Μωυσής βρισκόταν στο Όρος Σινά και λάβαινε επιπλέον οδηγίες, οι Ισραηλίτες κυριεύτηκαν από ανυπομονησία και άρχισαν να χάνουν την πίστη τους στον Θεό, νομίζοντας ότι ο Μωυσής τούς είχε εγκαταλείψει. Έτσι λοιπόν, έφτιαξαν ένα χρυσό μοσχάρι και είπαν: «Αυτός είναι ο Θεός σου, Ισραήλ, ο οποίος σε ανέβασε από τη γη της Αιγύπτου». (Έξοδ. 32:1, 4) Έπειτα έκαναν μια «γιορτή για τον Ιεχωβά», όπως την αποκάλεσαν, και προσκύνησαν εκείνο το ανθρωποποίητο είδωλο προσφέροντας θυσίες. Μόλις το είδε αυτό ο Ιεχωβά, είπε στον Μωυσή: «Παρέκκλιναν γρήγορα από την οδό στην οποία τους διέταξα να πηγαίνουν». (Έξοδ. 32:5, 6, 8) Δυστυχώς, οι Ισραηλίτες έκαναν έκτοτε πολλές ευχές στον Θεό τις οποίες αργότερα αθέτησαν.—Αριθ. 30:2.
ΔΥΟ ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΟΙ ΟΡΚΟΙ
13. Ποια ένορκη υπόσχεση έδωσε ο Θεός στον Βασιλιά Δαβίδ, και πώς σχετίζεται αυτή με το υποσχεμένο Σπέρμα;
13 Στη διάρκεια της βασιλείας του Δαβίδ, ο Ιεχωβά έδωσε δύο ακόμη ένορκες υποσχέσεις προς όφελος όλων όσων τον υπακούν. Πρώτον, ορκίστηκε στον Δαβίδ ότι ο θρόνος του θα παρέμενε στον αιώνα. (Ψαλμ. 89:35, 36· 132:11, 12) Αυτό σήμαινε ότι το υποσχεμένο Σπέρμα θα αποκαλούνταν “Γιος του Δαβίδ”. (Ματθ. 1:1· 21:9) Ταπεινά, ο Δαβίδ αναφέρθηκε σε αυτόν το μελλοντικό απόγονο ως «Κύριό» του επειδή ο Χριστός θα κατείχε ανώτερη θέση.—Ματθ. 22:42-44.
14. Ποια ένορκη υπόσχεση έδωσε ο Ιεχωβά σχετικά με το υποσχεμένο Σπέρμα, και πώς ωφελούμαστε από αυτήν;
14 Δεύτερον, ο Ιεχωβά ενέπνευσε τον Δαβίδ να προείπει ότι αυτός ο μοναδικός Βασιλιάς θα υπηρετούσε και ως Αρχιερέας της ανθρωπότητας. Στον Ισραήλ, η βασιλεία και το ιερατείο ήταν πλήρως διαχωρισμένα το ένα από το άλλο. Οι ιερείς ήταν από τη φυλή του Λευί, ενώ οι βασιλιάδες από τη φυλή του Ιούδα. Ωστόσο, ο Δαβίδ προείπε για τον ένδοξο μελλοντικό κληρονόμο του: «Είπε ο Ιεχωβά στον Κύριό μου: “Κάθησε στα δεξιά μου ώσπου να θέσω τους εχθρούς σου υποπόδιο για τα πόδια σου”. Ο Ιεχωβά έχει ορκιστεί (και δεν θα μεταμεληθεί): “Εσύ είσαι ιερέας στον αιώνα σύμφωνα με τον τρόπο με τον οποίο ήταν ο Μελχισεδέκ!”» (Ψαλμ. 110:1, 4) Σε εκπλήρωση αυτής της προφητείας, ο Ιησούς Χριστός, το υποσχεμένο Σπέρμα, κυβερνάει τώρα από τον ουρανό. Υπηρετεί επίσης ως Αρχιερέας της ανθρωπότητας βοηθώντας τα μετανοημένα άτομα να αποκτήσουν επιδοκιμασμένη σχέση με τον Θεό.—Διαβάστε Εβραίους 7:21, 25, 26.
Ο ΝΕΟΣ ΙΣΡΑΗΛ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
15, 16. (α) Για ποιους δύο Ισραήλ κάνει λόγο η Γραφή, και ποιος έχει την ευλογία του Θεού σήμερα; (β) Ποια εντολή έδωσε ο Ιησούς στους ακολούθους του όσον αφορά τους όρκους;
15 Επειδή το έθνος του Ισραήλ απέρριψε τον Ιησού Χριστό, έχασε τελικά την ευνοημένη υπόστασή του ενώπιον του Θεού, καθώς και την προοπτική να γίνει κάποτε «βασιλεία ιερέων». Όπως είπε ο Ιησούς στους Ιουδαίους ηγέτες: «Η βασιλεία του Θεού θα αφαιρεθεί από εσάς και θα δοθεί σε έθνος που παράγει τους καρπούς της». (Ματθ. 21:43) Εκείνο το νέο έθνος γεννήθηκε την Πεντηκοστή του 33 Κ.Χ., όταν το πνεύμα του Θεού εκχύθηκε σε περίπου 120 μαθητές του Ιησού που είχαν συγκεντρωθεί στην Ιερουσαλήμ. Έγινε γνωστό ως ο «Ισραήλ του Θεού» και σύντομα αριθμούσε αρκετές χιλιάδες μέλη που προέρχονταν από κάθε έθνος του τότε γνωστού κόσμου.—Γαλ. 6:16.
16 Ανόμοια με τον φυσικό Ισραήλ, το νέο πνευματικό έθνος του Θεού συνεχίζει την καλή καρποφορία του παραμένοντας υπάκουο στον Θεό. Μία από τις εντολές στις οποίες υπακούν τα μέλη του αφορά τους όρκους. Όταν ο Ιησούς ήταν στη γη, οι άνθρωποι έκαναν κατάχρηση των όρκων, είτε ψευδορκώντας είτε χρησιμοποιώντας τους για ασήμαντα ζητήματα. (Ματθ. 23:16-22) Ο Ιησούς δίδαξε τους ακολούθους του: «Μην ορκίζεστε καθόλου . . . Αλλά το Ναι το οποίο λέτε ας σημαίνει Ναι, το Όχι σας, Όχι· διότι οτιδήποτε τα υπερβαίνει αυτά είναι από τον πονηρό».—Ματθ. 5:34, 37.
Οι υποσχέσεις του Ιεχωβά βγαίνουν πάντα αληθινές
17. Ποιες ερωτήσεις θα εξετάσουμε στο επόμενο άρθρο μελέτης;
17 Μήπως αυτό σημαίνει ότι είναι πάντα λάθος να ορκιζόμαστε; Και το σπουδαιότερο, τι περιλαμβάνει η δήλωση «το Ναι το οποίο λέτε ας σημαίνει Ναι»; Αυτές οι ερωτήσεις θα εξεταστούν στο επόμενο άρθρο μελέτης. Καθώς συνεχίζουμε να κάνουμε στοχασμούς γύρω από το Λόγο του Θεού, ας υποκινούμαστε να παραμένουμε υπάκουοι στον Ιεχωβά. Και εκείνος, με τη σειρά του, θα χαίρεται να μας ευλογεί αιώνια σε αρμονία με τις πολύτιμες ένορκες υποσχέσεις του.