Βιβλίο — ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ της Σκοπιάς

ΒΙΒΛΙΟ

Η εβραϊκή λέξη σέφερ (βιβλίο· επιστολή· γραφή) συνδέεται με το ρήμα σαφάρ (μετρώ) και το ουσιαστικό σοφέρ (γραφέας· αντιγραφέας). (Γε 5:1· 2Σα 11:15· Ησ 29:12· 22:10· Κρ 5:14· Νε 13:13) Όταν η λέξη σέφερ χρησιμοποιείται σε σχέση με επίσημα έγγραφα, αποδίδεται κατά περίπτωση «έγγραφο», «πιστοποιητικό» και «συμβόλαιο». (Εσθ 9:25· Ιερ 3:8· 32:11) Η λέξη του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου που αποδίδεται βιβλίο είναι βίβλος. Η λέξη βιβλίον του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου (η οποία σημαίνει κατά κυριολεξία «βιβλιαράκι») αποτελεί υποκοριστικό της λέξης βίβλος, και είτε διατηρείται αυτούσια είτε αποδίδεται «πιστοποιητικό» και «ρόλος».—Μαρ 12:26· Εβρ 9:19· Ματ 19:7· Λου 4:17· βλέπε ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ.

Το αρχαίο «βιβλίο» μπορεί να ήταν μια πλάκα ή μια συλλογή από πλάκες κατασκευασμένες από πηλό, πέτρα, κερί, κηρωμένο ξύλο, μέταλλο, ελεφαντόδοντο ή μπορεί να αποτελούνταν από μερικά θραύσματα αγγείων (όστρακα). Οι χειρόγραφοι ρόλοι (κύλινδροι) αποτελούνταν από φύλλα παπύρου συνημμένα μεταξύ τους, από περγαμηνή αιγοπροβάτων ή από περγαμηνή vellum, ένα λεπτότερο υλικό το οποίο κατασκευαζόταν από δέρμα μοσχαριών, ενώ, αρκετά αργότερα, αποτελούνταν από λινό ύφασμα και χαρτί από ίνες λιναριού. Τελικά, το βιβλίο εξελίχθηκε σε μια σειρά διαδοχικών διπλωμένων φύλλων—είτε χειρόγραφων είτε τυπωμένων—τα οποία ήταν δεμένα με κορδόνι ή ήταν ραμμένα, κολλημένα ή με οποιονδήποτε άλλον τρόπο συνημμένα μεταξύ τους, ώστε να σχηματίζουν τόμο.

Οι ρόλοι γράφονταν συνήθως από τη μία μόνο πλευρά (αν ήταν από δέρμα, στην πλευρά που αρχικά ήταν τριχωτή). Μερικές φορές, τύλιγαν το υλικό πάνω στο οποίο έγραφαν γύρω από μια λεπτή ράβδο. Ο αναγνώστης άρχιζε την ανάγνωση από τη μία άκρη, κρατώντας το ρόλο στο αριστερό του χέρι και τυλίγοντάς τον γύρω από τη ράβδο με το δεξί του χέρι (αν διάβαζε εβραϊκά, και το αντίστροφο αν διάβαζε ελληνικά). Αν το κείμενο ήταν μεγάλο, μπορεί να τύλιγαν το ρόλο γύρω από δύο ράβδους, και όταν κάποιος το έπαιρνε για να το διαβάσει έβλεπε το μεσαίο τμήμα του.

Για την κατασκευή των ρόλων χρησιμοποιούσαν συνήθως φύλλα τα οποία είχαν ύψος 23 ως 28 εκ. και πλάτος 15 ως 23 εκ. Μερικά από αυτά τα φύλλα τα κολλούσαν πλευρά με πλευρά. Ωστόσο, τα φύλλα του Ρόλου της Νεκράς Θαλάσσης ο οποίος περιέχει το βιβλίο του Ησαΐα και χρονολογείται από το δεύτερο αιώνα Π.Κ.Χ. ήταν ραμμένα μεταξύ τους με λινή κλωστή. Ο ρόλος αποτελούνταν από 17 λωρίδες περγαμηνής ύψους 26,2 εκ. κατά μέσο όρο και πλάτους κυμαινόμενου από 25,2 εκ. ως 62,8 εκ., το δε συνολικό μήκος του είναι 7,3 μ., στη σημερινή σωζόμενη μορφή του. Την εποχή του Πλίνιου, το σύνηθες μήκος των ρόλων (πιθανότατα εκείνων που πουλιούνταν στο εμπόριο) ήταν 20 φύλλα. Ένας αιγυπτιακός παπύρινος ρόλος που περιέχει το χρονικό της βασιλείας του Ραμσή Γ΄, ο ονομαζόμενος Πάπυρος Χάρις, έχει μήκος 40,5 μ. Το Ευαγγέλιο του Μάρκου θα χρειαζόταν ρόλο μήκους 5,8 μ., ενώ το Ευαγγέλιο του Λουκά ρόλο περίπου 9,5 μ.

Τις άκρες του ρόλου τις έκοβαν, τις λείαιναν με ελαφρόπετρα και κατά κανόνα τις χρωμάτιζαν μαύρες. Ολόκληρο το ρόλο τον βουτούσαν σε λάδι κέδρου για να τον προστατέψουν από τα έντομα. Συνήθως έγραφαν στη μία πλευρά του, εκτός αν οι πληροφορίες ήταν περισσότερες από όσες χωρούσαν στην εσωτερική πλευρά. Σε αυτή την περίπτωση, έγραφαν και στην εξωτερική πλευρά, δηλαδή στην πίσω όψη. Οι ρόλοι με τις κρίσεις τις οποίες είδαν σε οράματα οι προφήτες Ιεζεκιήλ και Ζαχαρίας καθώς και ο απόστολος Ιωάννης ήταν γραμμένοι και από τις δύο πλευρές. Αυτό υποδηλώνει ότι οι κρίσεις ήταν μεγάλες, εκτενείς και βαρυσήμαντες.—Ιεζ 2:10· Ζαχ 5:1-3· Απ 5:1.

Τα σημαντικά έγγραφα τα σφράγιζαν με ένα κομμάτι πηλό ή κερί που έφερε το αποτύπωμα της σφραγίδας του συγγραφέα ή εκείνου που τα παρήγαγε, και το οποίο ήταν προσαρτημένο στο έγγραφο με κορδόνι. Ο απόστολος Ιωάννης είδε σε όραμα έναν ρόλο με εφτά σφραγίδες, τον οποίο παρέδωσε στο Αρνί εκείνος που καθόταν στο θρόνο.—Απ 5:1-7.

Οι αρχαιότεροι ρόλοι φαίνεται ότι είχαν μέχρι και τέσσερις στήλες ανά φύλλο, ενώ οι μεταγενέστεροι είχαν ως επί το πλείστον μία στήλη. Ο ρόλος του Ιερεμία αποτελούνταν από τέτοιες «ολοσέλιδες στήλες». Μόλις ολοκληρωνόταν η ανάγνωση τριών ή τεσσάρων στηλών αυτού του ρόλου, ο Βασιλιάς Ιωακείμ έκοβε αυτό το τμήμα από το ρόλο και το πετούσε στη φωτιά. (Ιερ 36:23) Οι 17 λωρίδες του Ρόλου της Νεκράς Θαλάσσης με το βιβλίο του Ησαΐα είχαν 54 στήλες, με 30 στίχους ανά στήλη κατά μέσο όρο.

Αυτός ο τύπος βιβλίου, ο ρόλος, εξυπηρέτησε τους Ισραηλίτες μέχρι την εποχή της Χριστιανικής εκκλησίας. Τα αρχαία υπομνήματα του έθνους του Ισραήλ και του Ιούδα, καθώς και τα θεόπνευστα συγγράμματα των προφητών του Ιεχωβά, παρότι ορισμένες φορές ονομάζονταν βιβλία, στην πραγματικότητα είχαν τη μορφή ρόλων.—1Βα 11:41· 14:19· Ιερ 36:4, 6, 23.

Κάθε συναγωγή—διευθέτηση που καθιερώθηκε μετά τη βαβυλωνιακή εξορία—φύλασσε και χρησιμοποιούσε ρόλους των Αγίων Γραφών, και τα Σάββατα γινόταν εκεί δημόσια ανάγνωση των Γραφών από τους ρόλους. (Πρ 15:21) Ο ίδιος ο Ιησούς διάβασε από έναν τέτοιον ρόλο, πιθανότατα σαν το ρόλο της Νεκράς Θαλάσσης που περιέχει το βιβλίο του Ησαΐα.—Λου 4:15-20.

Κώδικας. Φαίνεται ότι οι Χριστιανοί χρησιμοποιούσαν κυρίως βιβλία υπό τύπον κυλίνδρου, ή ρόλου, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του πρώτου αιώνα Κ.Χ. περίπου. Ωστόσο, αυτού του είδους τα βιβλία ήταν πολύ δύσχρηστα. Η μετεξέλιξη του κώδικα από τετράδιο σε βιβλίο κατέστησε προφανή την υπεροχή του έναντι του παραδοσιακού ρόλου. Για παράδειγμα, ίσως χρειαζόταν ένας ρόλος μήκους 31,7 μ. για να χωρέσει τα τέσσερα Ευαγγέλια, ενώ ένας κώδικας μικρού μεγέθους τα χωρούσε όλα. Επιπρόσθετα, ο κώδικας ήταν πιο οικονομικός δεδομένου ότι μπορούσε να γράψει κανείς και στις δύο πλευρές της σελίδας. Επιπλέον, το εξωτερικό κάλυμμα πρόσφερε άριστη προστασία στα περιεχόμενα, και μπορούσε να ανατρέξει κανείς γρήγορα σε διάφορα σημεία χωρίς τον κόπο που απαιτούσαν οι ρόλοι.

Το να προσπαθεί κάποιος να βρει γρήγορα συγκεκριμένες δηλώσεις σε έναν μεγάλο ρόλο ήταν πολύ δύσκολο, αν όχι πρακτικά αδύνατον. Τα στοιχεία μαρτυρούν ότι οι Χριστιανοί υιοθέτησαν γρήγορα τη χρήση του κώδικα—ο οποίος μοιάζει περισσότερο στο βιβλίο με φύλλα, όπως το γνωρίζουμε σήμερα—επειδή τους ενδιέφερε το κήρυγμα των καλών νέων και επειδή συμβουλεύονταν και επισήμαιναν πολλές Γραφικές περικοπές όταν μελετούσαν την Αγία Γραφή και όταν κήρυτταν.

Σε σχέση με το γεγονός ότι οι Χριστιανοί ήταν πρωτοπόροι στη χρήση του βιβλίου με φύλλα, αν δεν το ανακάλυψαν οι ίδιοι, ο καθηγητής Ε. Τζ. Γκούντσπιντ αναφέρει στο βιβλίο του Η Χριστιανοσύνη Χρησιμοποιεί την Έντυπη Ύλη (Christianity Goes to Press, 1940, σ. 75, 76): «Υπήρχαν άνθρωποι στην πρώτη εκκλησία που αντιλαμβάνονταν πολύ καλά το ρόλο της έκδοσης των γραπτών κειμένων στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, και οι οποίοι, εμφορούμενοι από ζήλο για τη διάδοση του Χριστιανικού αγγέλματος σε εκείνον τον κόσμο, επωφελήθηκαν από όλες τις εκδοτικές τεχνικές—όχι μόνο από τις παλιές και τετριμμένες παραδοσιακές τεχνικές, αλλά και από τις πλέον σύγχρονες και προοδευτικές—και τις αξιοποίησαν πλήρως στα πλαίσια της Χριστιανικής τους προπαγάνδας. Αυτό σηματοδότησε την ευρεία χρήση του βιβλίου με φύλλα, το οποίο τώρα χρησιμοποιείται παγκόσμια. Το ευαγγέλιό τους δεν προοριζόταν για τους μυημένους, δεν ήταν κρυμμένο μυστήριο, αλλά κάτι το οποίο έπρεπε να κηρυχτεί από τις ταράτσες, και οι ίδιοι ανέλαβαν προσωπικά να κάνουν πράξη το παλιό σύνθημα των προφητών: “Διαδώστε τα καλά νέα”. Φυσικά η συγγραφή του κάθε ευαγγελίου ήταν πολύ σημαντική υπόθεση, αλλά η συγκέντρωση όλων των ευαγγελίων και η έκδοσή τους σε μία συλλογή ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό, κάτι το οποίο είχε την ίδια σχεδόν βαρύτητα με τη συγγραφή μερικών από αυτά».—Βλέπε επίσης Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica), 1971, Τόμ. 3, σ. 922.

Βασιζόμενος σε μια ομιλία που εκφώνησε ο καθηγητής Σάντερς (και η οποία δημοσιεύτηκε στην Τριμηνιαία Επιθεώρηση του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν [University of Michigan Quarterly Review], 1938, σ. 109), ο καθηγητής Γκούντσπιντ παρουσιάζει στο βιβλίο του (σ. 71) έναν πίνακα στον οποίο συγκρίνει τα ανευρεθέντα χειρόγραφα κλασικών και Χριστιανικών έργων από το δεύτερο, τον τρίτο και τον τέταρτο αιώνα Κ.Χ., με σημείο αναφοράς το πόσα σπαράγματα ρόλων και κωδίκων, δηλαδή βιβλίων με φύλλα, έχουν βρεθεί από την κάθε κατηγορία:

ΚΛΑΣΙΚΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ

Αιώνας Ρόλος Κώδικας Ρόλος Κώδικας

2ος 1; 4

3ος 291 20 9; 38

4ος 26 49 6; 64

Ο καθηγητής Γκούντσπιντ λέει στη συνέχεια (σ. 78) τα εξής σχετικά με το ρόλο που διαδραμάτισαν οι πρώτοι Χριστιανοί στην έκδοση βιβλίων: «Σε τέτοιου είδους ζητήματα, δεν συμβάδιζαν απλώς με την εποχή τους, προηγούνταν της εποχής τους, και οι εκδότες των επόμενων αιώνων τους ακολούθησαν». Επίσης δηλώνει (σ. 99): «Η έκδοση της Αγίας Γραφής ήταν αυτή που υποκίνησε το δεύτερο αιώνα την ανάπτυξη του βιβλίου με φύλλα για φιλολογικούς σκοπούς, και η έκδοση της Αγίας Γραφής ήταν αυτή που έδωσε το έναυσμα για την εφεύρεση της τυπογραφίας».

Ο καθηγητής Γκούντσπιντ αποτολμά την εξής δήλωση (σ. 81): «Το περίεργο σχόλιο στο εδάφιο 2 Τιμ. 4:13: “Φέρε . . . τα βιβλία, ιδιαίτερα τις περγαμηνές”, (οι λέξεις του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου είναι βιβλία, μεμβράνας) κάνει κάποιον να αναρωτιέται μήπως με τη λέξη βιβλία εννοούνται οι ρόλοι των Ιουδαϊκών γραφών ενώ με τη λέξη μεμβράναι τα νεότερα βιβλία με φύλλα—τα ευαγγέλια και τα συγγράμματα του Παύλου—τα οποία είχαν Χριστιανική προέλευση. Το επιχείρημα του καθηγητή Σάντερς αφήνει σαφώς να εννοηθεί ότι, βόρεια της Μεσογείου, τα βιβλία με φύλλα αρχικά φτιάχνονταν μάλλον από περγαμηνή».

Παλίμψηστα. Μερικές φορές, λόγω του κόστους ή λόγω ελλείψεων, το υλικό πάνω στο οποίο έγραφαν επαναχρησιμοποιούνταν. Σε κάποιες περιπτώσεις, έσβηναν μερικώς τα χειρόγραφα, ξύνοντάς τα, σπογγίζοντάς τα ή χρησιμοποιώντας διάφορα σκευάσματα προκειμένου να αφαιρέσουν όσο το δυνατόν περισσότερο από το πρωτότυπο. Τον πάπυρο μπορούσαν να τον σπογγίσουν αν το μελάνι ήταν ακόμη νωπό, διαφορετικά διέγραφαν το παλιό κείμενο ή χρησιμοποιούσαν την πίσω πλευρά του παπύρου για να γράψουν. Σε μερικά παλίμψηστα, λόγω της ατμοσφαιρικής επίδρασης και άλλων συνθηκών, η αρχική γραφή φαίνεται αρκετά καθαρά και έτσι μπορεί να αποκρυπτογραφηθεί. Στα παλίμψηστα αυτά συγκαταλέγονται αρκετά Βιβλικά χειρόγραφα. Ένα τέτοιο ονομαστό χειρόγραφο είναι ο Κώδικας του Εφραίμ. Κάτω από ένα κείμενο πιθανότατα του 12ου αιώνα, ο κώδικας αυτός περιέχει ένα τμήμα των Εβραϊκών και των Ελληνικών Γραφών, η γραφή του οποίου θεωρείται ότι ανάγεται στον 5ο αιώνα Κ.Χ.

Άλλα Βιβλία που Μνημονεύονται στη Γραφή. Η Αγία Γραφή μνημονεύει αρκετά μη θεόπνευστα βιβλία. Μερικά από αυτά τα χρησιμοποίησαν οι θεόπνευστοι συγγραφείς ως πηγή ύλης. Κάποια άλλα φαίνεται ότι ήταν χρονικά τα οποία συντάχθηκαν με βάση κρατικά αρχεία. Ανάμεσά τους είναι τα ακόλουθα:

Το Βιβλίο των Πολέμων του Ιεχωβά. Αυτό το βιβλίο από το οποίο παρέθεσε ο Μωυσής στα εδάφια Αριθμοί 21:14, 15 ήταν αναμφίβολα ένα αξιόπιστο υπόμνημα, ένα ιστορικό των πολέμων του λαού του Θεού. Πιθανόν να άρχιζε με τον επιτυχή πόλεμο που διεξήγαγε ο Αβραάμ κατά των τεσσάρων συνασπισμένων βασιλιάδων οι οποίοι αιχμαλώτισαν τον Λωτ και την οικογένειά του.—Γε 14:1-16.

Το Βιβλίο του Ιασήρ. Μνεία αυτού του βιβλίου γίνεται στην περικοπή των εδαφίων Ιησούς του Ναυή 10:12, 13, η οποία ασχολείται με την έκκληση που απηύθυνε ο Ιησούς του Ναυή να σταθούν ο ήλιος και η σελήνη κατά τη διάρκεια της μάχης του με τους Αμορραίους, και επίσης στα εδάφια 2 Σαμουήλ 1:18-27, όπου παρατίθεται ένα ποίημα που λεγόταν «Το Τόξο», μια θρηνωδία για τον Σαούλ και τον Ιωνάθαν. Λόγω αυτού, υπάρχει η άποψη ότι το βιβλίο ήταν μια συλλογή από ποιήματα, ύμνους και άλλα κείμενα. Αναμφίβολα, αυτά είχαν μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον και ήταν ευρέως διαδεδομένα ανάμεσα στους Εβραίους.

Άλλα ιστορικά συγγράμματα. Αρκετά άλλα μη θεόπνευστα ιστορικά συγγράμματα μνημονεύονται στα βιβλία Βασιλέων και Χρονικών, και ένα από αυτά είναι το «βιβλίο των υποθέσεων των ημερών των βασιλιάδων του Ισραήλ». (1Βα 14:19· 2Βα 15:31) Το αντίστοιχό του για τους βασιλιάδες του νότιου βασιλείου είναι το «βιβλίο των υποθέσεων των καιρών των βασιλιάδων του Ιούδα» το οποίο αρχίζει με το γιο του Σολομώντα τον Ροβοάμ. Αυτό μνημονεύεται 15 φορές. (1Βα 14:29· 2Βα 24:5) Ένα άλλο υπόμνημα αναφερόμενο στη διακυβέρνηση του Σολομώντα μνημονεύεται στο εδάφιο 1 Βασιλέων 11:41 ως το «βιβλίο των υποθέσεων του Σολομώντα».

Κατά τη σύνταξη και συγγραφή των βιβλίων των Χρονικών, μετά την εξορία, ο Έσδρας αναφέρεται τουλάχιστον 14 φορές σε άλλες πηγές, μεταξύ αυτών στο «Βιβλίο των Βασιλιάδων του Ισραήλ», στην «αφήγηση των υποθέσεων των ημερών του Βασιλιά Δαβίδ» και στο «Βιβλίο των Βασιλιάδων του Ιούδα και του Ισραήλ». (1Χρ 9:1· 27:24· 2Χρ 16:11· 20:34· 24:27· 27:7· 33:18) Ο Έσδρας αναφέρθηκε επίσης σε βιβλία προηγούμενων θεόπνευστων συγγραφέων. (1Χρ 29:29· 2Χρ 26:22· 32:32) Σημειώνει, μάλιστα, ότι και άλλοι προφήτες του Ιεχωβά έγραψαν υπομνήματα, που όμως δεν διαφυλάχτηκαν ως μέρος των θεόπνευστων Αγίων Γραφών. (2Χρ 9:29· 12:15· 13:22) Ο Νεεμίας κάνει λόγο για το «βιβλίο των υποθέσεων των καιρών». (Νε 12:23) Η Αγία Γραφή μιλάει και για περσικά κυβερνητικά υπομνήματα. Αυτά περιλάμβαναν αναφορές για υπηρεσίες που είχαν προσφερθεί στο βασιλιά, όπως η υπηρεσία που πρόσφερε ο Μαροδοχαίος αποκαλύπτοντας ένα σχέδιο δολοφονίας.—Εσδ 4:15· Εσθ 2:23· 6:1, 2· 10:2.

Ο σοφός συγγραφέας του βιβλίου Εκκλησιαστής προειδοποιεί για την ατέλειωτη σειρά βιβλίων τα οποία είναι προϊόν κοσμικής σκέψης και συγκρούονται με τη θεϊκή σοφία, βιβλίων που δεν ενσταλάζουν φόβο για τον αληθινό Θεό και την τήρηση των εντολών του. (Εκ 12:12, 13) Ένα παράδειγμα τέτοιων βιβλίων βρίσκουμε στην Έφεσο, όπου οργίαζε ο πνευματισμός και οι δαιμονικές συνήθειες. Μετά το κήρυγμα των καλών νέων για τον Χριστό, οι πιστοί έφεραν όσα βιβλία μαγείας είχαν, των οποίων η αξία υπολογίστηκε σε 50.000 ασημένια νομίσματα (αν επρόκειτο για δηνάρια, $37.200), και τα έκαψαν δημόσια.—Πρ 19:19.

Στο εδάφιο Έξοδος 17:14 αναφέρεται η εντολή του Ιεχωβά να καταγραφεί η κρίση του εναντίον του Αμαλήκ «στο βιβλίο», κάτι που υποδηλώνει ότι η συγγραφή των βιβλίων του Μωυσή, των πρώτων συγγραμμάτων που είναι γνωστά ως θεόπνευστα, είχε ήδη αρχίσει το 1513 Π.Κ.Χ.

Μερικές άλλες αναφορές στην Αγία Γραφή ή σε τμήματά της είναι: «το βιβλίο της διαθήκης», το οποίο περιείχε προφανώς τους νόμους που εκτίθενται στα εδάφια Έξοδος 20:22 ως 23:33 (Εξ 24:7), και “ο ρόλος του βιβλίου”, δηλαδή οι Εβραϊκές Γραφές.—Εβρ 10:7.

Μεταφορική Χρήση. Αρκετές φορές η λέξη «βιβλίο» χρησιμοποιείται μεταφορικά, παραδείγματος χάρη στις εκφράσεις «το βιβλίο σου», δηλαδή του Θεού (Εξ 32:32), «βιβλίο ενθύμησης» (Μαλ 3:16) και «βιβλίο της ζωής» (Φλπ 4:3· Απ 3:5· 20:15). Φαίνεται ότι όλα αυτά είναι βασικά ένα και το αυτό, δηλαδή όλα αποτελούν το «βιβλίο» ενθύμησης του Θεού, το οποίο περιέχει τα ονόματα εκείνων που πρόκειται να λάβουν την ανταμοιβή της αιώνιας ζωής (στον ουρανό ή στη γη). Προφανώς, στο «βιβλίο» του Θεού τα ονόματα γράφονται υπό ορισμένες προϋποθέσεις, εφόσον οι Γραφές δείχνουν ότι το όνομα κάποιου μπορεί να “εξαλειφθεί” από εκεί. (Εξ 32:32, 33· Απ 3:5) Συνεπώς, μόνο αν κάποιος εξακολουθεί να είναι πιστός παραμένει το όνομά του στο βιβλίο.—Βλέπε ΖΩΗ.