Κεφάλαιο 9
Εκπαίδευση Παιδιών από τη Βρεφική Ηλικία
1-4. Τι αποδείξεις υπάρχουν ότι το μικρό παιδί έχει τεράστια ικανότητα για μάθηση;
Η ΔΙΑΝΟΙΑ του νεογέννητου παιδιού έχει παρομοιαστεί με μια άγραφη σελίδα. Στην πραγματικότητα, πολλές εντυπώσεις χαράχτηκαν στη διάνοια του βρέφους όταν ήταν ακόμα μέσα στη μήτρα της μητέρας του. Και ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας είναι ανεξίτηλα γραμμένα στη διάνοιά του μέσω γενετικής κληρονομικότητας. Υπάρχει, όμως, μια τεράστια ικανότητα για μάθηση από τη στιγμή της γέννησης και μετά. Αντί να είναι απλώς μια σελίδα, η διάνοια είναι σαν μια ολόκληρη βιβλιοθήκη που περιμένει να γίνει η αποτύπωση των πληροφοριών στις σελίδες της.
2 Τη στιγμή που γεννιέται το βρέφος, ο εγκέφαλός του ζυγίζει μόνο το ένα τέταρτο του βάρους που θα έχει στην ενηλικίωση. Αναπτύσσεται, όμως, τόσο γρήγορα ώστε μέσα σε δυο μόνο χρόνια φτάνει τα τρία τέταρτα του βάρους που θα έχει στην ενηλικίωση! Η διανοητική ανάπτυξη συμβαδίζει. Οι ερευνητές λένε ότι η νοημοσύνη του παιδιού αναπτύσσεται τόσο στα τέσσερα πρώτα χρόνια της ζωής του όσο και στα επόμενα δεκατρία. Μάλιστα, μερικοί λένε ότι «οι έννοιες που μαθαίνει το παιδί πριν από την πέμπτη επέτειο των γενεθλίων του είναι από τις πιο δύσκολες που θα συναντήσει ποτέ».
3 Βασικές έννοιες, όπως το δεξιά και αριστερά, πάνω και κάτω, γεμάτο και άδειο, καθώς και οι συγκριτικοί βαθμοί μεγέθους και βάρους, μας φαίνονται όλες πολύ φυσικά πράγματα. Αλλά το παιδί πρέπει να τις μάθει αυτές καθώς και ένα πλήθος από άλλες έννοιες. Η ομιλία είναι μια έννοια που πρέπει να εμφυτευτεί και να εδραιωθεί στη διάνοια του μωρού.
4 Η γλώσσα θεωρείται από μερικούς ότι «πιθανόν να είναι το πιο δύσκολο διανοητικό επίτευγμα που καλείται να πραγματοποιήσει ποτέ το ανθρώπινο ον». Αν έχετε ποτέ προσπαθήσει να μάθετε μια ξένη γλώσσα, τότε πιθανότατα θα συμφωνείτε μ’ αυτό. Αλλά εσείς τουλάχιστον έχετε το πλεονέκτημα να ξέρετε πώς λειτουργεί μια γλώσσα. Το μωρό δεν το ξέρει και, ωστόσο, η διάνοιά του είναι ικανή να συλλάβει την έννοια της γλώσσας και να την κάνει πράξη. Και όχι μόνο αυτό, αλλά και τα παιδιά που είναι σε τρυφερή ηλικία και ζουν σε σπίτια ή περιοχές όπου μιλιούνται δυο γλώσσες, μπορούν και μιλούν και τις δυο με άνεση—πριν ακόμα αρχίσουν να πηγαίνουν σχολείο! Η νοημοσύνη, λοιπόν, υπάρχει στο μωρό και περιμένει να αναπτυχθεί.
ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΡΧΙΣΕΤΕ ΑΜΕΣΩΣ!
5. Πόσο νωρίς πρέπει να αρχίσει η εκπαίδευση του παιδιού;
5 Ο απόστολος Παύλος, γράφοντας στο σύντροφό του Τιμόθεο, του υπενθύμισε ότι είχε γνωρίσει τα ιερά γράμματα «από βρέφους». (2 Τιμόθεον 3:15) Είναι σοφός ο γονέας που αναγνωρίζει τη φυσιολογική πείνα που έχει το βρέφος για μάθηση. Τα μωρά είναι πολύ παρατηρητικά, είναι όλο μάτια και αφτιά. Είτε το ξέρουν αυτό οι γονείς είτε όχι, τα μικρά λαβαίνουν συνέχεια πληροφορίες, τις ταξινομούν, προσθέτουν σ’ αυτές και βγάζουν συμπεράσματα. Στην πραγματικότητα, αν οι γονείς δεν είναι προσεκτικοί, το βρέφος μπορεί μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα να μάθει πολύ καλά πώς να τους καθυποτάσσει στις επιθυμίες του. Η νουθεσία του Λόγου του Θεού, λοιπόν, εφαρμόζεται από τη γέννηση και μετά: «Δίδαξον το παιδίον εν αρχή της οδού αυτού· και δεν θέλει απομακρυνθή απ’ αυτής ουδέ όταν γηράση». (Παροιμίαι 22:6) Τα πρώτα μαθήματα, φυσικά, σχετίζονται με την αγάπη, και δίνονται με την εκδήλωση πολλής φροντίδας και στοργής. Αλλά, παράλληλα μ’ αυτά, πρέπει να υπάρχει και η αναγκαία διόρθωση που πρέπει να γίνεται με καλοσύνη αλλά και σταθερότητα.
6. (α) Με τι είδους ομιλία είναι καλύτερο να μιλάτε στο παιδί; (β) Ποια πρέπει να είναι η άποψή σας σχετικά με τις πολλές ερωτήσεις που μπορεί να κάνει το παιδί;
6 Να μιλάτε στο βρέφος, όχι με «μωρουδίστικη γλώσσα», αλλά με απλή γλώσσα αναπτυγμένου ανθρώπου, που είναι και η γλώσσα που θέλετε να μάθει. Όταν το μικρό παιδί μάθει να μιλάει, θα σας κατακλύσει με ερωτήσεις: «Γιατί βρέχει; Από πού ήρθα εγώ; Πού πηγαίνουν τα αστέρια τη μέρα; Τι είναι αυτό που κάνεις; Γιατί αυτό; Γιατί εκείνο;» Και τελειωμό δεν θα ’χουν! Να τις ακούτε, γιατί οι ερωτήσεις είναι από τα καλύτερα μέσα μάθησης που διαθέτει το παιδί. Αν εμποδίζετε τις ερωτήσεις, μπορεί να εμποδίσετε τη διανοητική του ανάπτυξη.
7. Πώς μπορούν να απαντώνται καλύτερα οι ερωτήσεις του μικρού παιδιού, και γιατί;
7 Αλλά να θυμάστε, όπως θυμόταν και ο απόστολος, ότι «ότε ήμην νήπιος, ως νήπιος ελάλουν, ως νήπιος εφρόνουν, ως νήπιος εσυλλογιζόμην». (1 Κορινθίους 13:11) Να απαντάτε στις ερωτήσεις όσο καλύτερα μπορείτε, αλλά απλά και σύντομα. Όταν το παιδί ρωτάει «Γιατί βρέχει;» δεν ζητάει μια περίπλοκη, λεπτομερή απάντηση. Μια απάντηση όπως περίπου η εξής: «Τα σύννεφα βαραίνουν από το νερό και τότε το νερό πέφτει», θα ικανοποιήσει το παιδί. Η προσοχή που δίνει το παιδί σε κάτι δεν κρατάει πολύ· γρήγορα στρέφεται σε άλλα ενδιαφέροντα. Όπως, λοιπόν, δίνετε στο παιδί γάλα ώσπου να αρχίσει να τρώει στερεά τροφή, να του δίνετε απλές πληροφορίες ώσπου να είναι σε θέση να καταλαβαίνει πιο λεπτομερή πράγματα.—Παράβαλε Εβραίους 5:13, 14.
8, 9. Τι θα μπορούσε να γίνει για να μάθετε προοδευτικά στο παιδί να διαβάζει;
8 Η μάθηση πρέπει να γίνεται προοδευτικά. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Τιμόθεος γνώριζε τις Γραφές από τη βρεφική ηλικία. Σίγουρα, οι πρώτες του αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία περιλάμβαναν και τη διδασκαλία που λάβαινε από την Αγία Γραφή. Ασφαλώς αυτό γινόταν προοδευτικά, όπως παρόμοια σήμερα ένας πατέρας, ή μια μητέρα, θα άρχιζε να μαθαίνει στο παιδί να διαβάζει. Να διαβάζετε στο παιδί σας. Όταν είναι ακόμα βρέφος, να το παίρνετε στα γόνατά σας αγκαλιάζοντάς το και να του διαβάζετε με ευχάριστη φωνή. Εκείνο θα νιώθει ένα θερμό αίσθημα ασφάλειας και χαράς, και το διάβασμα θα του είναι μια ευχάριστη εμπειρία, άσχετα με το πόσο λίγο καταλαβαίνει. Αργότερα, μπορείτε να του μάθετε το αλφάβητο, ίσως σαν παιχνίδι. Κατόπιν, αρχίστε να σχηματίζετε λέξεις και, τελικά, με τις λέξεις σχηματίστε προτάσεις. Και κάντε τη μάθηση όσο το δυνατόν πιο ευχάριστη.
9 Ένα αντρόγυνο, για παράδειγμα, διάβαζε μεγαλόφωνα στο τρίχρονο παιδί τους, δείχνοντας κάθε λέξη με το δάχτυλο για να παρακολουθεί το παιδί καθώς προχωρούσαν. Σε ορισμένες λέξεις σταματούσαν, και το παιδί συμπλήρωνε τη λέξη, όπως «Θεός», «Ιησούς», «άνθρωπος», «δέντρο». Σιγά-σιγά, αυξάνονταν οι λέξεις που μπορούσε να διαβάσει το παιδί και, σε ηλικία τεσσάρων χρονών, διάβαζε τις περισσότερες λέξεις. Μαζί με το διάβασμα έρχεται και το γράψιμο, πρώτα χωριστά γράμματα και μετά ολόκληρες λέξεις. Το παιδί ενθουσιάζεται όταν μπορεί να γράφει το όνομά του!
10. Γιατί είναι σοφό να βοηθάτε κάθε παιδί να αναπτύξει τις δικές του δυνατότητες;
10 Κάθε παιδί είναι διαφορετικό, έχει ξεχωριστή προσωπικότητα και χρειάζεται βοήθεια για να αναπτυχθεί σε αρμονία με τις προσωπικές του κληρονομημένες δυνατότητες και τα χαρίσματά του. Αν εκπαιδεύετε κάθε παιδί με στόχο να αναπτύξει τα κληρονομημένα προτερήματά του και τις έμφυτες ικανότητές του, δεν θα είναι ανάγκη να ζηλεύει τις επιτυχίες των άλλων παιδιών. Κάθε παιδί πρέπει να το αγαπάτε και να το εκτιμάτε γι’ αυτό που είναι. Καθώς θα το βοηθάτε να υπερνικήσει ή να θέσει κάτω από έλεγχο τις εσφαλμένες τάσεις του, δεν πρέπει να προσπαθείτε να εξαναγκάσετε το παιδί να μπει σ’ ένα προκαθορισμένο καλούπι. Απεναντίας, πρέπει να το κατευθύνετε να αξιοποιήσει όσο γίνεται περισσότερο τα καλά χαρακτηριστικά της δικής του προσωπικότητας.
11. Γιατί είναι άσοφο να συγκρίνετε δυσμενώς το ένα παιδί με το άλλο;
11 Ο γονέας μπορεί να υποκινήσει το πνεύμα τού ιδιοτελούς ανταγωνισμού, αν αφήσει να εννοηθεί ότι, σε σύγκριση, το ένα παιδί είναι ανώτερο ή κατώτερο από κάποιο άλλο. Μολονότι τα μικρά παιδιά από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους δείχνουν σημάδια έμφυτης ιδιοτέλειας, είναι αρχικά απαλλαγμένα από την ιδέα των ταξικών διαφορών και των ανώτερων θέσεων καθώς και από το αίσθημα της υπεροψίας. Γι’ αυτό και ο Ιησούς μπορούσε να χρησιμοποιήσει ένα μικρό παιδί σαν παράδειγμα για να διορθώσει το πνεύμα της φιλοδοξίας και του ενδιαφέροντος για προσωπική εξύψωση που έδειξαν οι μαθητές του σε μια ορισμένη περίπτωση. (Ματθαίος 18:1-4) Να αποφεύγετε, λοιπόν, να συγκρίνετε δυσμενώς το ένα παιδί με το άλλο. Γιατί αλλιώς το παιδί μπορεί να νομίσει ότι το θεωρείτε άχρηστο. Πρώτα θα πληγωθεί και, κατόπιν, αν αυτή η μεταχείριση συνεχιστεί, πιθανόν να καλλιεργήσει μέσα του εχθρότητα. Από την άλλη μεριά, το παιδί που θεωρήθηκε ανώτερο μπορεί να γίνει υπεροπτικό και αντιπαθητικό στους άλλους. Ως γονέας, η αγάπη και η επιδοκιμασία σας δεν πρέπει ποτέ να εξαρτάται από το αποτέλεσμα της σύγκρισης του ενός παιδιού με το άλλο. Η ποικιλία είναι ευχάριστη. Μια ορχήστρα έχει πολλά και διάφορα είδη μουσικών οργάνων για να προσθέτουν ποικιλία στον ήχο και να τον πλουτίζουν· όμως, όλα τα όργανα είναι σε αρμονία. Οι διαφορετικές προσωπικότητες προσθέτουν χρώμα και ενδιαφέρον στον οικογενειακό κύκλο, αλλά η αρμονία δεν χάνεται όταν όλοι έχουν για πρότυπο τις ορθές αρχές του Δημιουργού τους.
ΒΟΗΘΗΣΤΕ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΑΣ ΝΑ ΜΕΓΑΛΩΣΕΙ
12. Ποια αλήθεια σχετικά με τους ενηλίκους δείχνει ότι το παιδί έχει ανάγκη κατάλληλης καθοδήγησης;
12 Ο Λόγος του Θεού λέει ότι «του περιπατούντος ανθρώπου δεν είναι το να κατευθύνη τα διαβήματα αυτού». (Ιερεμίας 10:23) Οι άνθρωποι λένε ότι είναι. Αρνούνται τη θεία κατεύθυνση, δέχονται μόνο την ανθρώπινη, αντιμετωπίζουν τη μια δυσκολία μετά την άλλη και καταλήγουν να βγάλουν τελικά τον Θεό αληθινό. Ο Ιεχωβά Θεός λέει ότι υπάρχει οδός που φαίνεται σωστή στον άνθρωπο, αλλά το τέλος της είναι ο θάνατος. (Παροιμίαι 14:12) Οι άνθρωποι έχουν ακολουθήσει από παλιά το δρόμο που φαινόταν σ’ αυτούς σωστός, και αυτός ο δρόμος τούς έχει οδηγήσει σε πολέμους, πείνα, ασθένειες, και θάνατο. Αν ο δρόμος που φαίνεται σωστός σ’ έναν ενήλικο, πεπειραμένο άνθρωπο, οδηγεί στο θάνατο, πώς μπορεί ο δρόμος που φαίνεται σωστός σ’ ένα παιδί να καταλήγει κάπου αλλού; Αν δεν είναι του ανθρώπου που περπατάει το να κατευθύνει τα βήματά του, πώς μπορεί ένα παιδί, που τα βήματά του είναι ακόμα ασταθή, να κατευθύνει την πορεία της ζωής του; Ο Δημιουργός παρέχει και στο γονέα και στο παιδί κατεύθυνση μέσω του Λόγου Του.
13, 14. Πώς θα μπορούσαν οι γονείς να εκπαιδεύσουν τα παιδιά σύμφωνα με τη νουθεσία που βρίσκεται στα εδάφια Δευτερονόμιον 6:6, 7;
13 Στους γονείς, ο Θεός λέει: «Ούτοι οι λόγοι, τους οποίους εγώ σε προστάζω σήμερον, θέλουσιν είσθαι εν τη καρδία σου· και θέλεις διδάσκει αυτούς επιμελώς εις τα τέκνα σου, και περί αυτών θέλεις ομιλεί καθήμενος εν τη οικία σου και περιπατών εν τη οδώ και πλαγιάζων και εγειρόμενος». (Δευτερονόμιον 6:6, 7) Πάντοτε, όποτε παρουσιάζονται κατάλληλες ευκαιρίες πρέπει να παρέχεται η εκπαίδευση. Αν τα μέλη της οικογένειας τρώνε μαζί το πρόγευμά τους, μολονότι το πρωί μπορεί να βιάζονται να ετοιμαστούν για τη δουλειά ή το σχολείο, μια έκφραση ευχαριστίας για την τροφή θα κατευθύνει τις σκέψεις στον Δημιουργό, και μπορεί να συμπεριλάβει επίσης και άλλα σημεία πνευματικής αξίας για την οικογένεια. Ο χρόνος ίσως επιτρέπει κάποιο σχόλιο για τις επικείμενες δραστηριότητες της ημέρας ή για το σχολείο, και για κάποια υγιή συμβουλή για την αντιμετώπιση προβλημάτων που πιθανόν να προκύψουν. Η ώρα για ύπνο, ‘όταν πλαγιάζετε’, μπορεί να είναι μια ευχάριστη ώρα για τα μικρά παιδιά, αν οι γονείς τούς δίνουν κάποια πρόσθετη προσοχή. Οι ιστορίες που διηγούνται οι γονείς στα μικρά τους όταν αυτά είναι στο κρεβάτι τους, μπορεί να έχουν μεγάλη σημασία γι’ αυτά και μπορούν να γίνουν ένα καλό μέσο διδασκαλίας. Η Αγία Γραφή είναι γεμάτη από ύλη που χρειάζεται απλώς κάποια επιδεξιότητα και θέρμη από μέρους των γονέων, για να γίνει απολαυστική για το παιδί. Προσωπικές εμπειρίες από τη δική σας ζωή θα είναι ιδιαίτερα ελκυστικές για τα παιδιά και μπορούν να τα διδάξουν μερικά θαυμάσια μαθήματα. Και, μολονότι μπορεί να σας φαίνεται δύσκολο να βρίσκετε νέες ιστορίες για να αφηγηθείτε, συχνά θα διαπιστώνετε ότι στο παιδί αρέσει να ακούει τις ίδιες ιστορίες ξανά και ξανά. Πιθανόν να διαπιστώσετε ότι, αν διαθέτετε αυτόν τον πρόσθετο χρόνο, οι γραμμές επικοινωνίας με τα παιδιά σας θα είναι πολύ πιο ανοιχτές. Η προσευχή μαζί με τα μικρά σας, την ώρα που πέφτουν για ύπνο, μπορεί επίσης να τα βοηθήσει να αρχίσουν από πολύ νωρίς να έχουν επικοινωνία μ’ Εκείνον που μπορεί να κάνει το καλύτερο για να τα καθοδηγήσει και να τα προστατέψει.—Εφεσίους 3:20· Φιλιππησίους 4:6, 7.
14 Οπουδήποτε και αν είστε, είτε ‘κάθεσθε εν τη οικία σας’ είτε ταξιδεύετε «εν τη οδώ», υπάρχουν ευκαιρίες για να εκπαιδεύετε το παιδί σας με τρόπους που είναι ενδιαφέροντες και αποτελεσματικοί. Για τα παιδιά, μερικοί τέτοιοι τρόποι μπορεί να είναι σε μορφή παιχνιδιού. Ένα αντρόγυνο αφηγήθηκε πώς αυτό βοήθησε μερικά παιδιά να θυμούνται σημεία από μια συνάθροιση για Γραφική μελέτη:
«Ένα βράδυ πήραμε μαζί μας ένα μικρό εξάχρονο αγόρι που συνήθως δεν προσέχει πολύ στις συναθροίσεις. Πηγαίνοντας προς την αίθουσα, είπα: ‘Ας παίξουμε ένα παιχνίδι. Όταν θα γυρίζουμε σπίτι, για να δούμε αν θα μπορούμε να θυμηθούμε τους ύμνους που ψάλαμε και μερικά από τα κύρια σημεία που τονίστηκαν στη συνάθροιση’. Στο γυρισμό, μείναμε έκπληκτοι. Το μικρότερο αγόρι, εκείνο που συνήθως δεν προσέχει, είχε πρώτο την ευκαιρία να μιλήσει, και θυμήθηκε πολλά από τα σημεία που είχαν τονιστεί. Τα παιδιά μας κατόπιν πρόσθεσαν τα δικά τους σχόλια και, τελικά, σχολιάσαμε κι εμείς οι δυο μεγάλοι. Αντί αυτό να τους φανεί δουλειά, το θεώρησαν παιχνίδι».
15. Πώς θα μπορούσε να ενθαρρυνθεί το παιδί να βελτιώσει ό,τι κάνει;
15 Καθώς το παιδί μεγαλώνει, μαθαίνει να εκφράζει ιδέες, να ζωγραφίζει αντικείμενα, να κάνει κάποια εργασία, να παίζει μουσική μ’ ένα όργανο. Νιώθει την αίσθηση της επιτυχίας. Το έργο του είναι, κατά κάποιον τρόπο, επέκταση του εαυτού του. Είναι ένα πολύ προσωπικό του πράγμα. Αν δείτε αυτό που έκανε και του πείτε «Μπράβο», το παιδί ενθουσιάζεται. Βρείτε κάτι στο έργο του που να μπορείτε ειλικρινά να επαινέσετε και το παιδί θα ενθαρρυνθεί. Επικρίνετέ το απότομα και οι πιθανότητες είναι ότι θα νιώσει αποθαρρυμένο και απογοητευμένο. Θέστε ένα ερώτημα για κάποιο σημείο του έργου του αν είναι ανάγκη, αλλά μην το κάνετε αυτό σαν να απορρίπτετε ολόκληρο το έργο του. Για παράδειγμα, αντί να πάρετε τη ζωγραφιά που έκανε και να την ξαναφτιάξετε από την αρχή, θα μπορούσατε να υποδείξετε κάποια βελτίωση σ’ ένα άλλο χαρτί. Αυτό επιτρέπει στο παιδί να διορθώσει τη δική του ζωγραφιά αν το επιθυμεί. Ενθαρρύνοντας την προσπάθειά του, ενθαρρύνετε την ίδια την ανάπτυξή του· επικρίνοντάς το αυστηρά, μπορεί να το αποκαρδιώσετε ή να καταπνίξετε την επιθυμία του να συνεχίσει την προσπάθειά του. Ναι, η αρχή που αναφέρεται στο εδάφιο Γαλάτας 6:4 μπορεί να εφαρμοστεί και στα παιδιά επίσης: «Έκαστος ας εξετάζη το εαυτού έργον, και τότε εις εαυτόν μόνον θέλει έχει το καύχημα και ουχί εις τον άλλον». Το παιδί, ιδιαίτερα στις πρώτες του προσπάθειες, έχει ανάγκη από ενθάρρυνση. Αν αυτό που έκανε είναι καλό για την ηλικία του, επαινέστε το! Αν δεν είναι, επαινέστε την προσπάθειά του και ενθαρρύνετέ το να ξαναδοκιμάσει. Στο κάτω-κάτω, ούτε να περπατάει έμαθε με την πρώτη του προσπάθεια.
ΠΩΣ ΝΑ ΕΞΗΓΗΣΩ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΣΕΞ;
16. Έχοντας υπόψη όσα λέει η Αγία Γραφή, τι είδους απαντήσεις πρέπει να δίνονται στις ερωτήσεις του παιδιού σχετικά με το σεξ;
16 Απαντάτε στις ερωτήσεις του παιδιού σας και το ενθαρρύνετε να επικοινωνεί μαζί σας. Αλλά τότε σας ρωτάει ξαφνικά για το σεξ. Απαντάτε με ειλικρίνεια ή δίνετε κάποια παραπλανητική απάντηση, όπως ότι πήρατε το νεογέννητο αδελφάκι του από το νοσοκομείο; Θα δώσετε σωστές πληροφορίες ή θα αφήσετε τα παιδιά να πάρουν ελλιπείς, ή και λάθος απαντήσεις, πιθανόν γεμάτες αισχρολογίες, από μεγαλύτερα παιδιά; Η Αγία Γραφή μιλάει ανοιχτά για πολλά πράγματα που σχετίζονται με το σεξ και τα γεννητικά όργανα. (Γένεσις 17:11· 18:11· 30:16, 17· Λευιτικόν 15:2) Όταν ο Θεός έδωσε στο λαό του οδηγίες να συναθροίζονται εκεί που θα γινόταν ανάγνωση του Λόγου του, είπε: «Σύναξον τον λαόν, τους άνδρας και τας γυναίκας και τα παιδία . . . δια να ακούσωσι και δια να μάθωσι». (Δευτερονόμιον 31:12) Έτσι, τα μικρά παιδιά θα άκουγαν αυτά τα πράγματα μέσα σε μια σοβαρή, γεμάτη σεβασμό ατμόσφαιρα, και όχι στη «γλώσσα του πεζοδρομίου».
17-19. Πώς μπορούν να δίνονται οι εξηγήσεις σχετικά με το σεξ προοδευτικά;
17 Στην πραγματικότητα, η εξήγηση του ζητήματος του σεξ δεν είναι τόσο δύσκολη όσο φαντάζονται πολλοί γονείς. Τα παιδιά γνωρίζονται πολύ νωρίς με το σώμα τους καθώς ανακαλύπτουν τα διάφορα μέρη του. Εσείς να πείτε στο παιδί πώς λέγονται: χέρια, πόδια, μύτη, στομάχι, γλουτοί, πέος, αιδοίο. Το μικρό παιδί δεν ενοχλείται, εκτός αν εσείς αλλάξετε ξαφνικά και γίνετε μυστικοπαθείς σε ό,τι αφορά τα γεννητικά όργανα. Εκείνο που τρομάζει τους γονείς είναι ότι νομίζουν πως πρέπει να εξηγήσουν τα πάντα στο παιδί, όταν αρχίσει να ρωτάει. Στην πραγματικότητα, όμως, οι ερωτήσεις έρχονται μία-μία, καθώς το παιδί φτάνει στα διάφορα στάδια της ανάπτυξής του. Στο κάθε στάδιο που φτάνει, το μόνο που χρειάζεται είναι να του δίνετε το κατάλληλο λεξιλόγιο και πολύ απλές, γενικές εξηγήσεις.
18 Για παράδειγμα, μια μέρα σας ρωτάει: «Από πού έρχονται τα μωρά;» Μπορείτε τότε να απαντήσετε απλά λέγοντας κάτι σαν κι αυτό: «Μεγαλώνουν μέσα στις μητέρες τους». Συνήθως, αυτό μόνο χρειάζεται για την ώρα. Αργότερα, το παιδί σας μπορεί να ρωτήσει: «Πώς βγαίνει το μωρό;» «Υπάρχει ένα ιδιαίτερο άνοιγμα γι’ αυτό». Και αυτό συνήθως είναι ικανοποιητικό, προς το παρόν.
19 Λίγο αργότερα, μπορεί να τεθεί το ερώτημα: «Πώς έγινε το μωρό;» Η απάντησή σας μπορεί να είναι κάτι σαν κι αυτό: «Ένας πατέρας και μια μητέρα θέλουν να αποκτήσουν ένα μωράκι. Ένα σπερματοζωάριο από τον πατέρα συναντάει ένα ωάριο μέσα στη μητέρα και έτσι αρχίζει να μεγαλώνει το μωρό, όπως ένας σπόρος στο χώμα που γίνεται λουλούδι ή δέντρο». Πρόκειται, λοιπόν, για μια ιστορία που συνεχίζεται, κάθε μέρος της οποίας είναι αρκετό για να ικανοποιήσει εκείνη την ώρα το παιδί. Αργότερα, το παιδί μπορεί να ρωτήσει: «Πώς πηγαίνει το σπερματοζωάριο του πατέρα μέσα στη μητέρα;» Μπορείτε να πείτε απλά: «Ξέρεις πώς είναι τα αγόρια. Έχουν πέος. Το κορίτσι έχει ένα άνοιγμα στο σώμα του στο οποίο ταιριάζει να μπει το πέος. Έτσι, φυτεύεται το σπερματοζωάριο. Οι άνθρωποι έχουν πλαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να αρχίζουν να υπάρχουν, να μεγαλώνουν όσο πρέπει μέσα στη μητέρα τους και τότε να βγαίνουν».
20. Γιατί είναι καλό να είναι οι γονείς εκείνοι που δίνουν στα παιδιά τους εξηγήσεις σχετικά με το σεξ;
20 Αυτή η ειλικρινής εξήγηση είναι ασφαλώς καλύτερη από τις ψεύτικες ιστορίες ή από μια μυστικοπαθή αντίδραση που κάνει το θέμα να φαίνεται σαν κάτι αηδιαστικό. (Παράβαλε Τίτον 1:15.) Είναι, επίσης, καλύτερο να ακούει το παιδί τα γεγονότα από τους γονείς του, οι οποίοι μπορούν να συνοδεύσουν τις εξηγήσεις τους με τους λόγους για τους οποίους είναι σωστό να κάνουν μωρά μόνο τα παντρεμένα άτομα που αγαπιούνται μεταξύ τους και που έχουν αποδεχτεί την ευθύνη να τα αγαπούν και να τα φροντίζουν. Μ’ αυτόν τον τρόπο, το όλο ζήτημα τοποθετείται σ’ ένα υγιές, πνευματικό επίπεδο, και το παιδί δεν χρειάζεται να πάρει πληροφορίες από ένα περιβάλλον που κάνει το ζήτημα αυτό να φαίνεται ακάθαρτο.
ΠΩΣ ΜΕΤΑΔΙΔΟΝΤΑΙ ΤΑ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ
21. Λόγω ποιας τάσης των παιδιών είναι σημαντικό να δίνουν οι γονείς ένα καλό παράδειγμα στα παιδιά τους;
21 Ο Ιησούς κάποτε παρομοίασε τους ανθρώπους της εποχής του με «παιδάρια καθήμενα εν ταις αγοραίς και φωνάζοντα προς τους συντρόφους αυτών, και λέγοντα· Αυλόν σας επαίξαμεν, και δεν εχορεύσατε, σας εθρηνωδήσαμεν, και δεν εκλαύσατε». (Ματθαίος 11:16, 17) Τα παιχνίδια των παιδιών ήταν σε μίμηση των μεγάλων, των γιορτών τους και των κηδειών τους. Λόγω της φυσικής τάσης του παιδιού να μιμείται, το παράδειγμα των γονέων παίζει ισχυρό ρόλο στην εκπαίδευση του παιδιού.
22. Τι επίδραση μπορεί να έχει η διαγωγή των γονέων στα παιδιά τους;
22 Από τον καιρό της γέννησης, το μωρό σας μαθαίνει από εσάς—όχι μόνο απ’ ό,τι λέτε, αλλά και από το πώς το λέτε, από τον τόνο της φωνής που χρησιμοποιείτε όταν μιλάτε: στο ίδιο το μωρό, στο σύντροφό σας και σε άλλα άτομα. Παρατηρεί τους τρόπους συμπεριφοράς των γονέων του μεταξύ τους, προς άλλα μέλη της οικογένειας και προς τους επισκέπτες. Το παράδειγμά σας σ’ αυτά τα πράγματα μπορεί να αρχίσει να μεταδίδει στο παιδί μαθήματα πολύ πιο ζωτικά από το να μάθει να περπατάει, να μετράει ή να λέει το αλφάβητο. Μπορεί να θέσει το θεμέλιο για τη γνώση και την κατανόηση οι οποίες οδηγούν σε γνήσια ευτυχία στη ζωή. Το παράδειγμα αυτό μπορεί να κάνει το παιδί δεκτικό στη μετάδοση δίκαιων αρχών όταν μεγαλώσει αρκετά για να διδαχτεί με τον προφορικό λόγο και με την ανάγνωση.
23, 24. Αν οι γονείς θέλουν να ανταποκρίνονται τα παιδιά τους σε ορισμένες αρχές, τι πρέπει να είναι πρόθυμοι να κάνουν οι ίδιοι;
23 «Γίνεσθε λοιπόν μιμηταί του Θεού ως τέκνα αγαπητά, και περιπατείτε εν αγάπη», είναι η προτροπή του αποστόλου στους Χριστιανούς. Λίγο πριν απ’ αυτό, ο απόστολος εξήγησε τι σημαίνει να είναι κάποιος μιμητής του Θεού, λέγοντας: «Πάσα πικρία και θυμός και οργή και κραυγή και βλασφημία ας αφαιρεθή από σας μετά πάσης κακίας· γίνεσθε δε εις αλλήλους χρηστοί, εύσπλαγχνοι, συγχωρούντες αλλήλους, καθώς ο Θεός συνεχώρησεν εσάς δια του Χριστού. Γίνεσθε λοιπόν μιμηταί του Θεού ως τέκνα αγαπητά . . . ». (Εφεσίους 4:31, 32· 5:1, 2) Αν οι φωνές που ακούει το μωρό, ή οι πράξεις που βλέπει, διδάσκουν την οξυθυμία, όπως συμβαίνει με τις συζητήσεις που γίνονται με δυνατές και διαπεραστικές φωνές, τα παράπονα με κλάματα, την αυθάδεια ή τις εκρήξεις οργής, τότε χαράζονται στη διάνοιά του εντυπώσεις που είναι δύσκολο να σβήσουν. Αν είστε ευγενικός και διακριτικός με όλους, αν οι ηθικοί κανόνες σας είναι υψηλοί και οι αρχές σας είναι καλές, τότε το παιδί σας θα τείνει να σας μιμηθεί σ’ αυτό. Να ενεργείτε με τον τρόπο που θέλετε να ενεργούν τα παιδιά σας, να είστε αυτό που θέλετε να γίνουν τα παιδιά σας.
24 Οι γονείς δεν πρέπει να έχουν δυο είδη αρχών, το ένα είδος να κηρύττουν και το άλλο να εφαρμόζουν, το ένα για τα παιδιά τους και το άλλο για τον εαυτό τους. Τι αξία έχει να λέτε στα παιδιά σας να μη λένε ψέματα, αν εσείς λέτε ψέματα; Αν εσείς δεν τηρείτε τις υποσχέσεις σας προς αυτά, μπορείτε να αναμένετε να τηρήσουν τα παιδιά σας τις υποσχέσεις τους προς εσάς; Αν οι γονείς δεν σέβονται ο ένας τον άλλο, πώς είναι δυνατόν να αναμένουν από το παιδί τους να μάθει να σέβεται; Αν το παιδί ποτέ δεν ακούει τον πατέρα του ή τη μητέρα του να μιλάει με ταπεινοφροσύνη, πώς είναι δυνατόν να γίνει η ταπεινοφροσύνη κανόνας στη ζωή του; Ένας σοβαρός κίνδυνος που κρύβεται στο να μεταδίδει ο γονέας στο παιδί του την ιδέα ότι εκείνος έχει πάντα δίκιο, είναι ότι τότε το παιδί θα νομίζει πως οτιδήποτε κάνει ο γονέας είναι σωστό—ακόμα και όταν εκείνος κάνει πράγματα που εκδηλώνουν μια ατελή, αμαρτωλή φύση και είναι εσφαλμένα. Αν λέει κάποιος και δεν κάνει, θα είναι σαν τους υποκριτικούς Φαρισαίους, για τους οποίους ο Ιησούς είπε: «Πάντα λοιπόν όσα αν είπωσι προς εσάς να φυλάττητε, φυλάττετε και πράττετε, κατά δε τα έργα αυτών μη πράττετε· επειδή λέγουσι και δεν πράττουσι». Γονείς, αν δεν θέλετε μικρούς Φαρισαίους μέσα στην οικογένειά σας, να μην είστε εσείς μεγάλοι Φαρισαίοι!—Ματθαίος 23:3.
25. Πώς πρέπει να μαθαίνουν τα παιδιά την αγάπη;
25 Τα παιδιά μαθαίνουν για την αγάπη πρώτα βλέποντάς την, και μαθαίνουν να δίνουν αγάπη όταν παίρνουν αγάπη. Η αγάπη δεν μπορεί να αγοραστεί. Οι γονείς μπορεί να γεμίζουν με δώρα τα παιδιά τους. Η αγάπη, όμως, είναι πρώτιστα πνευματική υπόθεση, υπόθεση της καρδιάς και όχι του πορτοφολιού, και τα δώρα από μόνα τους δεν μπορούν ποτέ να αντικαταστήσουν τη γνήσια αγάπη. Η αγάπη γίνεται φτηνή όταν κάποιος προσπαθεί να την αγοράσει. Πιο πολύ κι από τα υλικά δώρα, να δίνετε από τον εαυτό σας, το χρόνο σας, τις δυνάμεις σας, την αγάπη σας. Θα λαβαίνετε στον ίδιο βαθμό ό,τι δίνετε. (Λουκάς 6:38) Όπως λέει το εδάφιο 1 Ιωάννου 4:19 για την αγάπη μας προς τον Θεό: «Ημείς αγαπώμεν αυτόν, διότι αυτός πρώτος ηγάπησεν ημάς».
26, 27. Πώς θα μπορούσαν να μάθουν τα παιδιά τη χαρά που προέρχεται από το να δίνουν;
26 Τα παιδιά μπορούν να μάθουν να δίνουν με το να λαβαίνουν. Μπορούν να βοηθηθούν να μάθουν τις χαρές τού να δίνουν, να υπηρετούν, να μοιράζονται. Βοηθήστε τα να διακρίνουν ότι υπάρχει ευτυχία στο να δίνουν—σ’ εσάς, σε άλλα παιδιά, σε μεγάλους. Συχνά οι ενήλικοι δεν θέλουν να δεχτούν δώρα από τα παιδιά, νομίζοντας εσφαλμένα ότι δείχνουν αγάπη με το να αφήνουν τα παιδιά να κρατούν για τον εαυτό τους τα δώρα που θα τους έδιναν. Ένας άντρας είπε τα εξής:
«Κάποτε αρνιόμουν όταν ένα παιδί μού πρόσφερε μερικές από τις καραμέλες του. Νόμιζα ότι έδειχνα καλοσύνη με το να μην παίρνω εκείνο που ήξερα ότι άρεσε πολύ στο παιδί. Αλλά όταν αρνιόμουν και άφηνα το παιδί να τις κρατάει όλες για τον εαυτό του, δεν διέκρινα τη χαρά που νόμιζα ότι θα έδειχνε το παιδί. Μετά κατάλαβα ότι απέρριπτα τη γενναιοδωρία του, απέρριπτα τα δώρα του, απέρριπτα και το ίδιο το παιδί. Από τότε δεχόμουν πάντοτε τέτοια δώρα, για να γνωρίσει το παιδί τη χαρά τού να δίνει».
27 Οι γονείς μιας οικογένειας ήθελαν να βοηθήσουν το μικρό τους γιο να γίνει σαν εκείνους που περιγράφει η Αγία Γραφή, στο εδάφιο 1 Τιμόθεον 6:18, ΝΔΜ, δηλαδή «πρόθυμοι να δίνουν και να μοιράζονται με τους άλλους ό,τι έχουν». Όταν, λοιπόν, παραβρίσκονταν σ’ έναν τόπο Γραφικής μελέτης, έπαιρναν τα χρήματα που σκόπευαν να συνεισφέρουν και τα έδιναν στο γιο τους, αφήνοντάς τον να τα ρίξει εκείνος στο κουτί συνεισφορών. Αυτό βοηθούσε να του εντυπωθεί η αξία τού να υποστηρίζει τα πνευματικά ζητήματα και του να βοηθάει στην κάλυψη οποιωνδήποτε υλικών αναγκών που περιλαμβάνονταν.
28, 29. Πώς θα μπορούσαν να μάθουν τα παιδιά πόσο σπουδαίο είναι να ζητούν συγνώμη για τα σφάλματά τους;
28 Όπως ακριβώς τα παιδιά μπορούν να μάθουν να αγαπούν και να είναι γενναιόδωρα αν η ορθή διδασκαλία συνοδεύεται από το καλό παράδειγμα, έτσι επίσης, μπορούν να μάθουν να ζητούν συγνώμη όταν πρέπει. Ένας γονέας είπε: «Όταν κάνω ένα λάθος σε κάτι που αφορά τα παιδιά μου, τους το ομολογώ. Τους λέω πολύ σύντομα γιατί έκανα το λάθος και ότι το φταίξιμο ήταν δικό μου. Αυτό διευκολύνει τα παιδιά να μου ομολογούν τα δικά τους σφάλματα, επειδή γνωρίζουν ότι δεν είμαι τέλειος και θα δείξω κατανόηση». Κάτι που δείχνει παραστατικά αυτή την άποψη είναι αυτό που συνέβη όταν ένας ξένος επισκέφθηκε μια οικογένεια και ο πατέρας τού σύστησε τα μέλη της οικογένειας. Ο επισκέπτης ανέφερε τα εξής:
«Μου σύστησε όλους τους παρόντες και τότε μπήκε χαμογελώντας στο δωμάτιο ένα μικρό αγοράκι. Ο πατέρας είπε: ‘Και αυτός είναι ο τελευταίος μας γιος, με τη μαρμελάδα στο πουκάμισό του’. Το χαμόγελο του παιδιού εξαφανίστηκε και το πρόσωπό του πήρε μια έκφραση πόνου. Ο πατέρας, βλέποντας ότι η στενοχώρια του θα του έφερνε δάκρυα, τράβηξε το παιδί γρήγορα στην αγκαλιά του, και είπε: ‘Δεν έπρεπε να το πω αυτό· συγνώμη’. Το παιδί άφησε ένα λυγμό και βγήκε από το δωμάτιο, αλλά, σε λίγο, ξαναγύρισε μ’ ένα μεγαλύτερο χαμόγελο—και φορούσε ένα άλλο, καθαρό πουκάμισο».
29 Ασφαλώς, οι συναισθηματικοί δεσμοί ενισχύονται από τέτοια ταπεινοφροσύνη. Φυσικά, ο γονέας μπορεί αργότερα να εξηγήσει στο παιδί πώς να έχει μια ισορροπημένη άποψη για τα προβλήματα της ζωής, μεγάλα και μικρά. Μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά του να μάθουν να μην παίρνουν πολύ στα σοβαρά τα μικρά πράγματα, να μπορούν να γελούν με τον εαυτό τους και ποτέ να μην αναμένουν τελειότητα από τους άλλους, όπως δεν θέλουν να αναμένουν οι άλλοι τελειότητα από εκείνα.
ΔΩΣΤΕ ΜΙΑ ΣΕΙΡΑ ΑΛΗΘΙΝΩΝ ΑΞΙΩΝ
30-32. Γιατί είναι ζωτικό να αρχίσουν οι γονείς από πολύ νωρίς να βοηθούν τα παιδιά τους να αναγνωρίζουν τις αληθινές αξίες της ζωής;
30 Σήμερα, πολλοί γονείς βρίσκονται σε σύγχυση σχετικά με το ποιες είναι οι αληθινές αξίες της ζωής. Σαν αποτέλεσμα, σε πολλά παιδιά δεν παρέχεται ποτέ μια σειρά αξιών. Μερικοί γονείς μάλιστα αμφιβάλλουν αν είναι δικαίωμά τους να διαμορφώσουν τη νοοτροπία των παιδιών τους. Αν δεν το κάνουν αυτό οι γονείς, τότε θα το κάνουν τα άλλα παιδιά, οι γείτονες, ο κινηματογράφος και η τηλεόραση. Το χάσμα των γενεών, η επανάσταση των νέων, τα ναρκωτικά, η νέα ηθική και η σεξουαλική επανάσταση—όλα αυτά τρομάζουν τους γονείς. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι η προσωπικότητα του παιδιού είναι ήδη αρκετά αναπτυγμένη προτού αρχίσουν αυτά τα ζητήματα να παρουσιάζονται στη ζωή του.
31 Μελέτες που αναφέρθηκαν σ’ ένα επιστημονικό περιοδικό λένε ότι «το μεγαλύτερο μέρος της προσωπικότητας του ατόμου διαμορφώνεται πριν αρχίσει να πηγαίνει σχολείο. Φυσικά, είναι γενικά γνωστό ότι τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας είναι υπερβολικά ευεπηρέαστα και εύπλαστα. . . . Ωστόσο, ανακαλύψαμε ότι τα όσα συναντούν στην παιδική τους ηλικία σχετικά με νοοτροπίες και εμπειρίες, συχνά χαράζουν στη διάνοιά τους διαρκή, και μερικές φορές, αμετάβλητα πρότυπα συμπεριφοράς».
32 Τα εσφαλμένα πρότυπα μπορούν να αλλάξουν, αλλά ένας άλλος ερευνητής εξηγεί τι συμβαίνει αν αφήσουμε να χαθούν πολύτιμα χρόνια: «Το παιδί παραμένει εύπλαστο στη διάρκεια των πρώτων εφτά χρόνων της ηλικίας του, αλλά όσο περισσότερο περιμένετε, τόσο πιο ριζικά χρειάζεται να αλλάξετε το περιβάλλον του—και η πιθανότητα αλλαγής μειώνεται χρόνο με το χρόνο».
33. Ποιες είναι οι πιο σημαντικές έννοιες που πρέπει να διδαχτούν τα παιδιά;
33 Τα μικρά παιδιά πρέπει να μάθουν πολλές βασικές έννοιες, αλλά πιο μεγάλης σπουδαιότητας είναι οι έννοιες σχετικά με το τι είναι αληθινό και τι ψεύτικο, τι σωστό και τι λάθος. Ο απόστολος Παύλος, γράφοντας στους Χριστιανούς της Εφέσου, τους πρότρεψε να αποκτήσουν ακριβή γνώση, λέγοντας: «Να μη ήμεθα πλέον νήπιοι, κυματιζόμενοι και περιφερόμενοι με πάντα άνεμον της διδασκαλίας, δια της δολιότητος των ανθρώπων, δια της πανουργίας εις το μεθοδεύεσθαι την πλάνην, αλλά αληθεύοντες εις την αγάπην να αυξήσωμεν [αλλά μιλώντας την αλήθεια ας αυξήσουμε μέσω αγάπης, ΜΝΚ] εις αυτόν κατά πάντα, όστις είναι η κεφαλή, ο Χριστός». (Εφεσίους 4:13-15) Αν οι γονείς αργήσουν να βοηθήσουν τα μικρά τους να αναπτύξουν αγάπη για την αλήθεια και την εντιμότητα, αγάπη για ό,τι είναι σωστό και καλό, τα παιδιά θα μείνουν ανυπεράσπιστα μπροστά στην πλάνη και στο κακό. Τα προσχολικά χρόνια περνούν σχεδόν προτού το καταλάβουν οι γονείς. Μην τα αφήνετε να χαθούν· χρησιμοποιήστε αυτά τα πρώτα λίγα, ζωτικά χρόνια, στα οποία διαπλάθονται τα παιδιά σας, για να τους δώσετε μια σειρά αληθινών αξιών. Μπορείτε έτσι να αποφύγετε στενοχώριες στα μετέπειτα χρόνια.—Παροιμίαι 29:15, 17.
34. Γιατί είναι σημαντικές οι σταθερές αρχές, και ποια είναι η καλύτερη πηγή τέτοιων αρχών;
34 «Το σχήμα του κόσμου τούτου παρέρχεται», έγραψε ο θεόπνευστος απόστολος, και το ίδιο ισχύει ασφαλώς και για τους κανόνες του σχετικά με υλικά, συναισθηματικά και ηθικά πράγματα. (1 Κορινθίους 7:31) Υπάρχει ελάχιστη σταθερότητα στον κόσμο. Οι γονείς πρέπει να αναγνωρίζουν ότι, αφού είναι άνθρωποι, κι αυτοί επίσης μπορεί να αποτύχουν σ’ αυτόν τον τομέα. Αν οι γονείς θέλουν αληθινά μέσα από την καρδιά τους το καλό των παιδιών τους και ενδιαφέρονται πραγματικά για τη μελλοντική τους ευτυχία, θα υποδείξουν στα παιδιά τους μια σειρά αρχών οι οποίες θα είναι πράγματι σταθερές. Αυτό μπορούν να το κάνουν εντυπώνοντας στα παιδιά τους από τη βρεφική ηλικία ότι, οποιοδήποτε ζήτημα ανακύψει, οποιοδήποτε πρόβλημα χρειαστεί λύση, πρέπει να στρέφονται για οριστικές και πολύ χρήσιμες απαντήσεις πάντοτε στο γραπτό Λόγο του Θεού, την Αγία Γραφή. Άσχετα με το πώς μπορεί μερικές φορές να φαίνεται η ζωή λόγω συγκεχυμένων ή ασαφών περιστάσεων, αυτός ο Λόγος θα συνεχίσει να είναι ‘λύχνος εις τους πόδας των και φως εις τας τρίβους των’.—Ψαλμός 119:105.
35. Πόσο σημαντική είναι η εκπαίδευση των παιδιών από τους γονείς;
35 Ναι, τώρα είναι η περίοδος της χρυσής ευκαιρίας για να αρχίσετε να αναπτύσσετε στα παιδιά σας μια σειρά αξιών που θα μπορεί να τα στηρίζει σε όλη τους τη ζωή. Καμιά σταδιοδρομία δεν είναι σπουδαιότερη, καμιά εργασία πιο σημαντική από την εκπαίδευση των παιδιών σας. Ο καιρός για να αρχίσετε είναι αμέσως μόλις γεννηθούν, στη βρεφική τους ηλικία!
[Εικόνα στη σελίδα 117]
Κάντε τη μάθηση ευχάριστη εμπειρία