ΑΡΘΡΟ ΜΕΛΕΤΗΣ 41
Διδάγματα από τις Δύο Επιστολές του Πέτρου
«Θα φροντίζω πάντοτε να σας υπενθυμίζω αυτά τα πράγματα».—2 ΠΕΤΡ. 1:12.
ΥΜΝΟΣ 127 Το Άτομο που Πρέπει να Είμαι
ΠΕΡΙΛΗΨΗa
1. Τι έκανε υπό θεϊκή έμπνευση ο απόστολος Πέτρος λίγο πριν από τον θάνατό του;
Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΕΤΡΟΣ ήξερε ότι η ζωή του σύντομα θα τελείωνε. Κατά τις δεκαετίες της πιστής του υπηρεσίας, περπάτησε με τον Ιησού, άνοιξε νέους αγρούς για το κήρυγμα και υπηρέτησε ως μέλος του κυβερνώντος σώματος. Αλλά η υπηρεσία του δεν είχε τελειώσει. Γύρω στο 62 με 64 Κ.Χ., έγραψε υπό θεϊκή έμπνευση δύο επιστολές—τα βιβλία της Γραφής Πρώτη και Δεύτερη Πέτρου. Εξέφρασε την ελπίδα ότι αυτές οι επιστολές θα βοηθούσαν τους Χριστιανούς μετά τον θάνατό του.—2 Πέτρ. 1:12-15.
2. Γιατί ήταν τόσο επίκαιρες οι επιστολές που έγραψε ο Πέτρος;
2 Ο Πέτρος έγραψε τις θεόπνευστες επιστολές του σε μια εποχή που οι ομόπιστοί του “θλίβονταν εξαιτίας διαφόρων δοκιμασιών”. (1 Πέτρ. 1:6) Πονηροί άνθρωποι προσπαθούσαν να εισαγάγουν στην εκκλησία ψευδείς διδασκαλίες και ακάθαρτη διαγωγή. (2 Πέτρ. 2:1, 2, 14) Οι Χριστιανοί που ζούσαν στην Ιερουσαλήμ θα αντιμετώπιζαν σύντομα «το τέλος . . . όλων των πραγμάτων»—την καταστροφή εκείνης της πόλης και των ιουδαϊκών συστημάτων πραγμάτων από τα ρωμαϊκά στρατεύματα. (1 Πέτρ. 4:7) Αναμφίβολα, οι επιστολές του Πέτρου βοήθησαν τους Χριστιανούς να διακρίνουν πώς θα μπορούσαν να υπομείνουν τις δοκιμασίες που αντιμετώπιζαν τότε, καθώς και να προετοιμαστούν για αυτές που θα αντιμετώπιζαν στο μέλλον.b
3. Γιατί πρέπει να εξετάσουμε τις θεόπνευστες επιστολές του Πέτρου;
3 Αν και ο Πέτρος απηύθυνε τις επιστολές του στους Χριστιανούς του πρώτου αιώνα, ο Ιεχωβά φρόντισε να συμπεριληφθούν αυτά τα συγγράμματα στον Λόγο Του. Ως αποτέλεσμα, εμείς σήμερα μπορούμε να ωφεληθούμε από εκείνες τις επιστολές. (Ρωμ. 15:4) Ζώντας σε έναν κόσμο που προάγει την ακάθαρτη διαγωγή, αντιμετωπίζουμε και εμείς δοκιμασίες που ίσως το κάνουν δύσκολο να υπηρετούμε τον Ιεχωβά. Επιπλέον, σύντομα θα βιώσουμε μια θλίψη μεγαλύτερη από εκείνη που έφερε το τέλος των ιουδαϊκών συστημάτων. Στις δύο επιστολές του Πέτρου βρίσκουμε κάποιες ζωτικές υπενθυμίσεις. Αυτές θα μας βοηθήσουν να συνεχίσουμε να προσμένουμε την ημέρα του Ιεχωβά, να υπερνικήσουμε τον φόβο του ανθρώπου και να καλλιεργήσουμε έντονη αγάπη ο ένας για τον άλλον. Αυτές οι υπενθυμίσεις μπορούν επίσης να βοηθήσουν τους πρεσβυτέρους να διακρίνουν πώς να φροντίζουν επιτυχώς για τις ανάγκες του ποιμνίου.
ΣΥΝΕΧΙΣΤΕ ΝΑ ΠΡΟΣΜΕΝΕΤΕ
4. Όπως δείχνουν τα εδάφια 2 Πέτρου 3:3, 4, τι θα μπορούσε να κλονίσει την πίστη μας;
4 Μας περιβάλλουν άνθρωποι που δεν έχουν πίστη στις Βιβλικές προφητείες. Οι εναντιούμενοι ίσως μας χλευάζουν επειδή προσμένουμε με λαχτάρα το τέλος επί πολλά χρόνια. Κάποιοι επικριτές ισχυρίζονται ότι το τέλος δεν θα έρθει ποτέ. (Διαβάστε 2 Πέτρου 3:3, 4) Αν ακούσουμε τέτοια σχόλια από έναν οικοδεσπότη, έναν συνεργάτη ή ένα μέλος της οικογένειάς μας, η πίστη μας θα μπορούσε να κλονιστεί. Ο Πέτρος έδειξε τι μπορεί να μας βοηθήσει.
5. Τι μας βοηθάει να βλέπουμε τα πράγματα όσον αφορά το τέλος αυτού του συστήματος από την ορθή οπτική γωνία; (2 Πέτρου 3:8, 9)
5 Μερικοί ίσως νομίζουν ότι ο Ιεχωβά αργεί να φέρει το τέλος του παρόντος πονηρού συστήματος. Τα λόγια του Πέτρου μπορούν να μας βοηθήσουν να συνεχίσουμε να βλέπουμε τα πράγματα από την ορθή οπτική γωνία, καθώς μας υπενθυμίζουν ότι η άποψη του Ιεχωβά για τον χρόνο είναι εντελώς διαφορετική από των ανθρώπων. (Διαβάστε 2 Πέτρου 3:8, 9) Για τον Ιεχωβά, χίλια χρόνια είναι σαν μία ημέρα. Ο Ιεχωβά είναι μακρόθυμος και δεν θέλει να καταστραφεί κανείς. Όταν όμως έρθει η ημέρα του, αυτό το σύστημα θα τελειώσει. Τι προνόμιο έχουμε να χρησιμοποιούμε τον χρόνο που απομένει για να δίνουμε μαρτυρία σε ανθρώπους όλων των εθνών!
6. Πώς “έχουμε διαρκώς στον νου” την ημέρα του Ιεχωβά; (2 Πέτρου 3:11, 12)
6 Ο Πέτρος μάς προτρέπει να “έχουμε διαρκώς στον νου” την ημέρα του Ιεχωβά. (Διαβάστε 2 Πέτρου 3:11, 12) Πώς; Είναι καλό να στοχαζόμαστε—κάθε μέρα, αν είναι δυνατόν—τις ευλογίες του νέου κόσμου. Οραματιστείτε τον εαυτό σας να παίρνει μια ανάσα πραγματικά καθαρού αέρα, να τρώει υγιεινές τροφές, να υποδέχεται αγαπημένα πρόσωπα καθώς ανασταίνονται και να διδάσκει ανθρώπους που έζησαν πριν από αιώνες πώς εκπληρώθηκαν οι Βιβλικές προφητείες. Τέτοιοι στοχασμοί θα σας βοηθήσουν να συνεχίσετε να προσμένετε και θα σας προστατεύουν ώστε να μη γίνετε απαθείς ως προς τους καιρούς στους οποίους ζούμε. «Έχοντας αυτή τη γνώση εκ των προτέρων» για το μέλλον μας, “δεν θα παροδηγηθούμε” από τους ψευδοδιδασκάλους.—2 Πέτρ. 3:17.
ΥΠΕΡΝΙΚΗΣΤΕ ΤΟΝ ΦΟΒΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
7. Πώς μπορεί να μας επηρεάσει ο φόβος του ανθρώπου;
7 Καθώς έχουμε διαρκώς στον νου την ημέρα του Ιεχωβά, υποκινούμαστε να μεταδίδουμε τα καλά νέα στους άλλους. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις ίσως διστάζουμε να μιλήσουμε. Γιατί; Ίσως ενδίδουμε προσωρινά στον φόβο του ανθρώπου. Αυτό συνέβη στον Πέτρο. Το βράδυ που δικαζόταν ο Ιησούς, ο Πέτρος δεν τόλμησε να πει ότι ήταν μαθητής του Ιησού και αρνήθηκε επανειλημμένα ακόμα και ότι τον γνώριζε! (Ματθ. 26:69-75) Εντούτοις, αυτός ο ίδιος απόστολος μπορούσε αργότερα να πει με πεποίθηση: «Μη φοβηθείτε αυτό που φοβούνται εκείνοι ούτε να αναστατωθείτε». (1 Πέτρ. 3:14) Τα λόγια του Πέτρου μάς διαβεβαιώνουν ότι μπορούμε να υπερνικήσουμε τον φόβο του ανθρώπου.
8. Τι μπορεί να μας βοηθήσει να υπερνικήσουμε τον φόβο του ανθρώπου; (1 Πέτρου 3:15)
8 Τι μπορεί να μας βοηθήσει να υπερνικήσουμε τον φόβο του ανθρώπου; Ο Πέτρος μάς λέει: «Αγιάστε τον Χριστό ως Κύριο στην καρδιά σας». (Διαβάστε 1 Πέτρου 3:15) Αυτό περιλαμβάνει το να στοχαζόμαστε τη θέση και την εξουσία που έχει ο Κύριος και Βασιλιάς μας, ο Χριστός Ιησούς. Αν νιώθετε νευρικότητα ή φόβο όταν εμφανίζεται μια ευκαιρία να μεταδώσετε σε άλλους τα καλά νέα, να θυμάστε τον Βασιλιά μας. Να τον οραματίζεστε να κυβερνάει στον ουρανό έχοντας αμέτρητους αγγέλους ολόγυρά του. Να θυμάστε ότι του έχει δοθεί «όλη η εξουσία στον ουρανό και στη γη» και ότι θα είναι «μαζί σας όλες τις ημέρες μέχρι την τελική περίοδο του συστήματος πραγμάτων». (Ματθ. 28:18-20) Ο Πέτρος μάς προτρέπει να είμαστε «πάντοτε έτοιμοι» να υπερασπιστούμε την πίστη μας. Θα θέλατε να δώσετε μαρτυρία στη δουλειά, στο σχολείο ή σε κάποια άλλη ανεπίσημη περίσταση; Σκεφτείτε εκ των προτέρων πότε θα μπορούσατε να το κάνετε αυτό και κατόπιν προετοιμάστε αυτά που θα πείτε. Προσευχηθείτε για θάρρος, με τη βεβαιότητα ότι ο Ιεχωβά θα σας βοηθήσει να υπερνικήσετε τον φόβο του ανθρώπου.—Πράξ. 4:29.
«ΝΑ ΕΧΕΤΕ ΕΝΤΟΝΗ ΑΓΑΠΗ»
9. Σε ποια περίπτωση δεν έδειξε αγάπη ο Πέτρος; (Βλέπε επίσης εικόνα.)
9 Ο Πέτρος έμαθε πώς να δείχνει αγάπη. Ήταν παρών όταν ο Ιησούς είπε: «Σας δίνω μια καινούρια εντολή, να αγαπάτε ο ένας τον άλλον· όπως εγώ σας αγάπησα, να αγαπάτε και εσείς ο ένας τον άλλον». (Ιωάν. 13:34) Παρ’ όλα αυτά, ο Πέτρος αργότερα ενέδωσε στην πίεση και αρνούνταν να φάει με τους Εθνικούς αδελφούς και αδελφές του. Ο απόστολος Παύλος χαρακτήρισε αυτό που έκανε ο Πέτρος «προσποίηση», δηλαδή υποκρισία. (Γαλ. 2:11-14) Ο Πέτρος δέχτηκε εκείνη τη διόρθωση και έμαθε από αυτήν. Και στις δύο επιστολές του τονίζει ότι πρέπει, όχι μόνο να νιώθουμε αγάπη για τους αδελφούς και τις αδελφές μας, αλλά και να δείχνουμε αυτή την αγάπη.
10. Τι μας βοηθάει να δείχνουμε «ανυπόκριτη αδελφική στοργή»; Εξηγήστε. (1 Πέτρου 1:22)
10 Ο Πέτρος λέει ότι πρέπει να έχουμε «ανυπόκριτη αδελφική στοργή» για τους συλλάτρεις μας. (Διαβάστε 1 Πέτρου 1:22) Αυτή η στοργή είναι αποτέλεσμα «της υπακοής . . . στην αλήθεια». Αυτή η αλήθεια περιλαμβάνει τη διδασκαλία ότι «ο Θεός δεν είναι προσωπολήπτης». (Πράξ. 10:34, 35) Δεν μπορούμε να υπακούμε στην εντολή του Ιησού σχετικά με την αγάπη αν δείχνουμε αγάπη σε μερικούς στην εκκλησία αλλά όχι σε κάποιους άλλους. Ομολογουμένως, ίσως νιώθουμε πιο κοντά σε κάποιους από ό,τι σε άλλους, όπως και ο Ιησούς. (Ιωάν. 13:23· 20:2) Αλλά ο Πέτρος μάς υπενθυμίζει ότι πρέπει να αγωνιζόμαστε να έχουμε «αδελφική στοργή» για όλους τους αδελφούς και τις αδελφές μας, να είμαστε δεμένοι σαν μια οικογένεια.—1 Πέτρ. 2:17.
11. Τι περιλαμβάνει το να αγαπάμε τους άλλους «έντονα, από καρδιάς»;
11 Ο Πέτρος μάς πρότρεψε να “αγαπήσουμε ο ένας τον άλλον έντονα, από καρδιάς”. Σε αυτά τα συμφραζόμενα, το να αγαπάμε «έντονα» περιλαμβάνει το να εκτείνουμε τα όρια της φυσικής τάσης που έχουμε να αγαπάμε. Για παράδειγμα, τι γίνεται αν ένας αδελφός μάς προσβάλει ή μας πληγώσει με κάποιον τρόπο; Η ενστικτώδης αντίδρασή μας ίσως είναι να ανταποδώσουμε τα ίσα αντί να δείξουμε αγάπη. Εντούτοις, ο Πέτρος έμαθε από τον Ιησού ότι αυτό δεν ευαρεστεί τον Θεό. (Ιωάν. 18:10, 11) Ο Πέτρος έγραψε: «Μην ανταποδίδετε κακό αντί κακού ή προσβολή αντί προσβολής. Αντίθετα, να ανταποδίδετε με ευλογία». (1 Πέτρ. 3:9) Να επιτρέπετε στην έντονη αγάπη να σας ωθεί να δείχνετε καλοσύνη και περίσκεψη ακόμα και σε εκείνους που ίσως σας έχουν πληγώσει.
12. (α) Τι άλλο θα μας υποκινεί να κάνουμε η έντονη αγάπη; (β) Τι πρέπει να προσπαθείτε να κάνετε, όπως δείχνει το βίντεο Να Προφυλάσσετε το Πολύτιμο Δώρο της Ενότητας;
12 Στην πρώτη του επιστολή, ο Πέτρος χρησιμοποίησε την παρόμοια έκφραση «έντονη αγάπη». Αυτή η αγάπη καλύπτει, όχι λίγες μόνο αμαρτίες, αλλά «πλήθος αμαρτιών». (1 Πέτρ. 4:8) Ίσως ο Πέτρος θυμήθηκε αυτό που του είχε διδάξει ο Ιησούς για τη συγχώρηση πριν από χρόνια. Τότε, ο Πέτρος πιθανότατα πίστευε ότι ήταν γενναιόδωρος όταν πρότεινε να συγχωρεί τον αδελφό του «μέχρι 7 φορές». Αλλά ο Ιησούς δίδαξε εκείνον—και εμάς—ότι πρέπει να συγχωρούμε «μέχρι 77» φορές, δηλαδή απεριόριστα. (Ματθ. 18:21, 22) Αν έχετε δυσκολευτεί να εφαρμόσετε αυτή τη συμβουλή, μην αποθαρρύνεστε! Όλοι οι ατελείς υπηρέτες του Ιεχωβά έχουν δυσκολευτεί κάποιες φορές να συγχωρήσουν. Το σημαντικό τώρα είναι να κάνετε οποιαδήποτε αναγκαία βήματα για να συγχωρήσετε τον αδελφό σας και για να κάνετε ειρήνη μαζί του.c
ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΙ, ΝΑ ΠΟΙΜΑΙΝΕΤΕ ΤΟ ΠΟΙΜΝΙΟ
13. Γιατί μπορεί να είναι δύσκολο για τους πρεσβυτέρους να ποιμαίνουν τους αδελφούς και τις αδελφές τους;
13 Ο Πέτρος ασφαλώς δεν ξέχασε ποτέ αυτό που του είπε ο Ιησούς μετά την ανάστασή του: «Ποίμαινε τα προβατάκια μου». (Ιωάν. 21:16) Αν είστε πρεσβύτερος, ξέρετε ότι αυτές οι οδηγίες ισχύουν και για εσάς. Ωστόσο, μπορεί να είναι δύσκολο για έναν πρεσβύτερο να βρίσκει χρόνο να φροντίζει για αυτόν τον σημαντικό διορισμό. Οι πρεσβύτεροι πρέπει πρώτα να φροντίζουν για τη δική τους οικογένεια από υλική, συναισθηματική και πνευματική άποψη. Επίσης, πρωτοστατούν στο έργο κηρύγματος καθώς και στην προετοιμασία και στην παρουσίαση μερών στις συναθροίσεις και στις συνελεύσεις. Μερικοί έχουν επίσης ευθύνες ως μέλη των Επιτροπών Προσέγγισης Νοσοκομείων ή δέχονται διορισμούς από το Τοπικό Τμήμα Σχεδιασμού/Οικοδόμησης. Οι πρεσβύτεροι είναι πραγματικά πολυάσχολοι!
14. Τι μπορεί να υποκινεί τους πρεσβυτέρους να ποιμαίνουν το ποίμνιο; (1 Πέτρου 5:1-4)
14 Ο Πέτρος πρότρεψε τους συμπρεσβυτέρους του: «Να ποιμαίνετε το ποίμνιο του Θεού». (Διαβάστε 1 Πέτρου 5:1-4) Αν είστε πρεσβύτερος, ξέρουμε ότι αγαπάτε τους αδελφούς και τις αδελφές σας και θέλετε να τους ποιμαίνετε. Εντούτοις, κάποιες φορές ίσως νιώθετε ότι είστε τόσο απασχολημένος ή τόσο κουρασμένος ώστε δεν μπορείτε να εκπληρώσετε αυτόν τον διορισμό. Τι μπορείτε να κάνετε; Να εκφράζετε τις ανησυχίες σας στον Ιεχωβά. Ο Πέτρος έγραψε: «Αν κάποιος υπηρετεί, ας το κάνει αυτό εξαρτώμενος από την ισχύ που χορηγεί ο Θεός». (1 Πέτρ. 4:11) Οι αδελφοί και οι αδελφές σας ίσως αντιμετωπίζουν προβλήματα τα οποία δεν είναι δυνατόν να λυθούν πλήρως σε αυτό το σύστημα πραγμάτων. Αλλά να θυμάστε ότι “ο αρχιποιμένας”, ο Ιησούς Χριστός, μπορεί να τους βοηθήσει καλύτερα από εσάς. Μπορεί να το κάνει αυτό και σήμερα και στον νέο κόσμο. Ο Θεός ζητάει από τους πρεσβυτέρους απλώς να αγαπούν τους αδελφούς τους, να ποιμαίνουν τους αδελφούς τους και να γίνονται «παραδείγματα για το ποίμνιο».
15. Πώς ποιμαίνει ένας πρεσβύτερος το ποίμνιο; (Βλέπε επίσης εικόνα.)
15 Ένας παλαίμαχος πρεσβύτερος, ο Γουίλιαμ, κατανοεί τη σπουδαιότητα της ποίμανσης. Όταν ξεκίνησε η πανδημία COVID-19, ο ίδιος και οι συμπρεσβύτεροί του το έκαναν προτεραιότητά τους να επικοινωνούν με κάθε άτομο στον όμιλό τους κάθε εβδομάδα. Ο Γουίλιαμ εξηγεί το γιατί: «Πολλοί αδελφοί ήταν στο σπίτι μόνοι με τις σκέψεις τους, οι οποίες μπορούσαν εύκολα να πάρουν αρνητική τροπή». Όταν κάποιος ομόπιστός του παλεύει με προβλήματα, ο Γουίλιαμ ακούει προσεκτικά για να εξακριβώσει ποιες είναι οι ανάγκες και οι ανησυχίες του. Έπειτα, βρίσκει συγκεκριμένη ύλη, πολλές φορές βίντεο από τον ιστότοπό μας, για να τον βοηθήσει. Ο ίδιος σχολιάζει: «Η ποίμανση είναι τώρα πιο αναγκαία από ποτέ. Καταβάλλουμε μεγάλη προσπάθεια για να βοηθήσουμε ανθρώπους να μάθουν για τον Ιεχωβά. Χρειάζεται να κάνουμε παρόμοια προσπάθεια για να ποιμαίνουμε το ποίμνιο, βοηθώντας τα πρόβατα του Ιεχωβά να μείνουν στην αλήθεια».
ΕΠΙΤΡΕΨΤΕ ΣΤΟΝ ΙΕΧΩΒΑ ΝΑ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ ΕΚΓΥΜΝΑΣΗ ΣΑΣ
16. Με ποιους τρόπους μπορούμε να εφαρμόσουμε τα διδάγματα που αντλήσαμε από τις επιστολές του Πέτρου;
16 Εξετάσαμε λίγα μόνο διδάγματα από τις δύο θεόπνευστες επιστολές του Πέτρου. Ίσως παρατηρήσατε κάποιον τομέα στον οποίο θέλετε να βελτιωθείτε. Για παράδειγμα, μήπως θα θέλατε να στοχάζεστε συχνότερα τις ευλογίες του νέου κόσμου; Μήπως βάλατε στόχο να δώσετε μαρτυρία στη δουλειά, στο σχολείο ή σε κάποια άλλη ανεπίσημη περίσταση; Διακρίνετε τρόπους με τους οποίους θα μπορούσατε να δείχνετε πληρέστερα έντονη αγάπη για τους αδελφούς και τις αδελφές σας; Πρεσβύτεροι, είστε αποφασισμένοι να ποιμαίνετε τα πρόβατα του Ιεχωβά με τη θέλησή σας, πρόθυμα; Μια ειλικρινής αυτοεξέταση ίσως αποκαλύψει ότι έχετε ορισμένες αδυναμίες, αλλά μην αποθαρρύνεστε. «Ο Κύριος δείχνει καλοσύνη» και θα σας βοηθήσει να βελτιωθείτε. (1 Πέτρ. 2:3) Ο Πέτρος μάς διαβεβαιώνει: «Ο Θεός . . . θα τελειώσει ο ίδιος την εκγύμνασή σας. Αυτός θα σας κάνει σταθερούς, θα σας κάνει ισχυρούς, θα σας θεμελιώσει γερά».—1 Πέτρ. 5:10.
17. Αν εμμείνουμε στις προσπάθειές μας και αφήσουμε τον εαυτό μας να γυμναστεί από τον Ιεχωβά, ποιο θα είναι το αποτέλεσμα;
17 Ο Πέτρος κάποτε ένιωσε ανάξιος να βρίσκεται στην παρουσία του Γιου του Θεού. (Λουκ. 5:8) Αλλά με τη στοργική υποστήριξη του Ιεχωβά και του Ιησού, ενέμεινε στις προσπάθειές του ως ακόλουθος του Χριστού. Ως αποτέλεσμα, του χορηγήθηκε «η είσοδος στην αιώνια Βασιλεία του Κυρίου μας και Σωτήρα Ιησού Χριστού». (2 Πέτρ. 1:11) Τι ανταμοιβή! Αν εμμείνετε στις προσπάθειές σας όπως ο Πέτρος και αφήσετε τον εαυτό σας να γυμναστεί από τον Ιεχωβά, θα λάβετε και εσείς την ανταμοιβή της αιώνιας ζωής. Θα “επιτύχετε τον στόχο της πίστης σας, τη σωτηρία σας”.—1 Πέτρ. 1:9.
ΥΜΝΟΣ 109 Να Αγαπάτε Έντονα, από Καρδιάς
a Σε αυτό το άρθρο, θα δούμε πώς τα διδάγματα που αντλούμε από τις επιστολές του Πέτρου μπορούν να μας βοηθήσουν να υπομείνουμε δοκιμασίες. Επίσης, οι πρεσβύτεροι θα βοηθηθούν να διακρίνουν πώς μπορούν να εκπληρώνουν την ευθύνη τους ως ποιμένες.
b Πιθανότατα, οι Χριστιανοί που ζούσαν στην Παλαιστίνη έλαβαν και τις δύο επιστολές του Πέτρου πριν από την αρχική επίθεση εναντίον της Ιερουσαλήμ το 66 Κ.Χ.
c Βλέπε το βίντεο Να Προφυλάσσετε το Πολύτιμο Δώρο της Ενότητας στον ιστότοπο jw.org.