شاهدان بر ضد خدایان تقلبی
«یَهُوَه میگوید که شما و بندهٔ من که او را برگزیده‌ام شهود من میباشید.» — اشعیا ۴۳:۱۰.
۱. چه کسی خدای حقیقی است، و از چه لحاظ بر خدایان متعددی که امروزه پرستش می‌شوند، برتری دارد؟
چه کسی خدای حقیقی است؟ این مهمترین سؤالی است که امروزه همهٔ انسانها با آن مواجه هستند. با وجود اینکه انسانها خدایان متعددی را پرستش می‌کنند، ولی فقط یک خدا می‌تواند به ما زندگی بخشیده و آینده‌ای سعادتمندانه ارائه دهد. فقط دربارهٔ یک خداست که می‌توان چنین گفت: «در او زندگی و حرکت و وجود داریم.» (اعمال ۱۷:۲۸) در واقع، تنها یک خداست که حق پرستش را دارا می‌باشد. همانطور که در کتاب مکاشفه قید شده است، گروه کُر آسمانی این چنین می‌خوانند: «ایخداوند مستحقّیکه جلال و اکرام و قوّترا بیابی زیرا که تو همهٔ موجوداترا آفریدهٔ و محض ارادهٔ تو بودند و آفریده شدند.» — مکاشفه ۴:۱۱.
۲، ۳. الف) چگونه شیطان به دروغ، حقی را که یَهُوَه برای پرستش دارا بود، مورد سؤال قرار داد؟ ب) گناه حوا چه نتیجه‌ای برای وی و فرزندانش به همراه داشت، و چه ثمره‌ای برای شیطان دربر داشت؟
۲ شیطان، در باغ عدن به دروغ، حقی را که یَهُوَه برای پرستش دارا بود، مورد سؤال قرار داد. او با استفاده از یک مار به حوا گفت که اگر در برابر قانون یَهُوَه سرکشی کند و از میوهٔ درختی که یَهُوَه آن را ممنوع کرده بود بخورد، خود او مانند خدا خواهد شد. شیطان این چنین گفت: «خدا می‌داند در روزیکه از آن بخورید چشمان شما باز شود و مانند خدا عارفِ نیک و بد خواهید بود.» (پیدایش ۳:۵) حوا گفتهٔ مار را باور کرد و میوهٔ ممنوعه را خورد.
۳ بدیهی است که شیطان دروغ گفت. (یوحنا ۸:۴۴) هنگامی که حوا گناه کرد، فقط از یک راه «مانند خدا» شد و آن این بود که کار تصمیم‌گیری را در این مورد که چه چیزی درست و چه چیزی اشتباه است، به عهدهٔ خود گرفت، کاری که باید به عهدهٔ یَهُوَه گذاشته می‌شد. و علی‌رغم دروغ شیطان، سرانجام مرد. پس تنها کسی که واقعاً از گناه حوا سود برد، شیطان بود. در واقع، هدف ذکرنشدهٔ شیطان از متقاعد کردن حوا در این امر که گناه کند این بود که خودش یک خدا شود. وقتی که حوا گناه کرد، اولین پیرو بشری او شد و طولی نکشید که آدم نیز به او ملحق شد. اکثر فرزندان آنان نه تنها «در معصیت» متولد شدند، بلکه تحت نفوذ شیطان قرار گرفتند و در عرض مدت کوتاهی، دنیایی به وجود آمد که در کل با خدای حقیقی بیگانه بود. — پیدایش ۶:۵؛ مزمور ۵۱:۵.
۴. الف) چه کسی خدای این جهان است؟ ب) در مورد چه کاری نیاز ضروری وجود دارد؟
۴ آن دنیا در طوفان نابود شد. (۲پطرس ۳:۶) بعد از آن طوفان، دنیای دیگری رو به توسعه نهاد که با یَهُوَه بیگانه بود و هنوز هم وجود دارد. کتاب مقدس دربارهٔ آن میگوید: «تمام دنیا در شریر خوابیده است.» (۱یوحنا ۵:۱۹) این دنیا با اقدام بر ضد مفهوم واقعی و آشکار قانون یَهُوَه، در خدمت اهداف شیطان است. او خدای این دنیاست. (۲قرنتیان ۴:۴) ولی در اصل، او خدایی عاجز است. او نمی‌تواند مردم را سعادتمند کند و یا به آنها زندگی دهد. فقط یَهُوَه می‌تواند این کار را انجام دهد. به این دلیل، مردمی که خواهان زندگیی پربار و دنیایی بهتر هستند، ابتدا باید بیاموزند که یَهُوَه خدای حقیقی است و سپس خواست او را به انجام برسانند. (مزمور ۳۷:۱۸، ۲۷، ۲۸؛ جامعه ۱۲:۱۳) بنابراین، برای مردان و زنان باایمان نیازی ضروری وجود دارد که حقیقت را دربارهٔ یَهُوَه اعلام کنند و یا به آن شهادت دهند.
۵. پولس کدام ‹ابر شاهدان› را ذکر می‌کند؟ برخی از اسامی افرادی را که او به فهرست درمی‌آورد، نام ببر.
۵ چنین افراد وفاداری از همان ابتدا نیز در صحنهٔ دنیا ظاهر شده‌اند. پولس رسول در عبرانیان باب ۱۱ فهرست طولانیی از آنها را ارائه می‌دهد و آنان را ‹ابر شاهدان› می‌خواند. (عبرانیان ۱۲:۱) هابیل، دومین پسر آدم و حوا، اولین نفر در فهرست پولس است. خنوخ و نوح نیز به عنوان کسانی که قبل از طوفان می‌زیستند، ذکر شده‌اند. (عبرانیان ۱۱:۴، ۵، ۷) ابراهیم، نیای نژاد یهود، بوضوح مشهود است. ابراهیم که «دوست خدا» نامیده شده است، جد عیسی که «شاهد امین و صدّیق» است، می‌باشد. — یعقوب ۲:۲۳؛ مکاشفه ۳:۱۴.
شهادت ابراهیم برای حقیقت
۶، ۷. زندگی و کارهای ابراهیم از چه لحاظ شهادتی بر این امر بودند که یَهُوَه خدای حقیقی است؟
۶ چگونه ابراهیم به عنوان یک شاهد خدمت کرد؟ با ایمان قوی به یَهُوَه و اطاعت صادقانه از او. هنگامی که وی فراخوانده شد تا شهر اُور را ترک کرده و بقیهٔ عمر خویش را در سرزمینی دوردست بسر برد، ابراهیم اطاعت کرد. (پیدایش ۱۵:۷؛ اعمال ۷:۲-۴) اهالی قبیله‌ای که خانه‌بدوش هستند، اغلب از زندگی چادرنشینی خود دست می‌کشند و زندگی امن‌تری را در شهر برمی‌گزینند. به این علت، وقتی که ابراهیم شهر را ترک کرد تا پذیرای زندگی در چادر شود، دلیل محکمی ارائه داد که دال بر توکل وی به یَهُوَه خدا بود. اطاعت او شهادتی بود برای ناظران. یَهُوَه بخاطر ایمان ابراهیم به او برکت فراوانی داد. ابراهیم با وجود اینکه در چادر زندگی می‌کرد، از لحاظ مادی در رفاه بود. هنگامی که لوط و خانواده‌اش به اسارت برده شدند، یَهُوَه ابراهیم را در پیگیریی که انجام داد موفق ساخت تا بتواند آنها را نجات دهد. همسر ابراهیم در کهنسالی پسری به دنیا آورد و بدین ترتیب وعدهٔ یَهُوَه مبنی بر اینکه ابراهیم پدر ذریتی خواهد شد، قطعیت یافت. مردم از طریق ابراهیم پی بردند که یَهُوَه خدایی زنده است و به وعده‌های خویش تحقق می‌بخشد. — پیدایش ۱۲:۱-۳؛ ۱۴:۱۴-۱۶؛ ۲۱:۱-۷.
۷ مَلکیصَدَق، پادشاه سالیم (که بعداً اورشلیم نامیده شد)، ابراهیم را که از نجات دادن لوط برمی‌گشت دید و با این کلام، «مبارک باد اَبْرام از جانب خدای تعالی»، به او خوش آمد گفت. پادشاه سدوم نیز با او برخورد کرد و مایل بود هدایایی به او بدهد. ابراهیم قبول نکرد. چرا؟ او نمی‌خواست هیچگونه شک و تردیدی در مورد منشأ برکتهایش وجود داشته باشد. او گفت: «دست خود را به یَهُوَه خدای تعالی مالک آسمان و زمین برافراشتم. که از اموال تو رشتهٔ یا دوال نعلینی برنگیرم مبادا گوئی من ابرام را دولتمند ساختم.» (پیدایش ۱۴:۱۷-۲۴) ابراهیم چه شاهد خوبی بود!
قومی از شاهدان
۸. چگونه موسی ایمان بسیار زیادی به یَهُوَه نشان داد؟
۸ نام موسی، کسی که از نسل ابراهیم بود نیز در فهرستی که پولس از شاهدان به تحریر درآورد، به چشم می‌خورد. موسی به ثروتهای مصر پشت کرد و سپس شجاعانه با حاکم آن قدرت بزرگ جهانی رویاروی شد تا فرزندان اسرائیل را به سوی آزادی هدایت کند. او این شجاعت را از کجا به دست آورد؟ از ایمانش. پولس میگوید: «[موسی] چون آن نادیده را بدید استوار ماند.» (عبرانیان ۱۱:۲۷) خدایان مصر قابل رؤیت و قابل لمس بودند. مجسمه‌های آنها حتی امروزه نیز مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ولی یَهُوَه با وجود اینکه غیر قابل رؤیت بود، برای موسی خیلی بیش از آن خدایان تقلبی واقعیت داشت. موسی شکی نداشت که یَهُوَه وجود دارد و به پرستش‌کنندگان خود پاداش خواهد داد. (عبرانیان ۱۱:۶) موسی شاهدی برجسته شد.
۹. قوم اسرائیل چگونه باید به یَهُوَه خدمت می‌کرد؟
۹ پس از اینکه موسی اسرائیلیان را به سوی آزادی هدایت کرد، واسطهٔ عهدی بین یَهُوَه و نسل ابراهیم شد، نسلی که از طریق یعقوب به وجود آمده بودند. در نتیجه قوم اسرائیل به عنوان خزانه یا دارایی خاص یَهُوَه هستی یافت. (خروج ۱۹:۵، ۶) برای اولین بار، شهادت قومی داده می‌شد. کلام یَهُوَه که در حدود ۸۰۰ سال بعد، از طریق اشعیا گفته شد، در اصل از شروع موجودیت این قوم اجرا می‌شد: «یَهُوَه میگوید که شما و بندهٔ من که او را برگزیده‌ام شهود من میباشید، تا دانسته بمن ایمان آورید و بفهمید که من او هستم.» (اشعیا ۴۳:۱۰) چگونه این امت جدید به عنوان شاهدان یَهُوَه خدمت می‌کردند؟ به وسیلهٔ ایمان و اطاعتشان و از طریق کارهایی که یَهُوَه به نفع آنان انجام می‌داد.
۱۰. کارهای قدرتمندانه‌ای که یَهُوَه برای اسرائیل انجام داد، به چه طریقی شهادتی فراهم کرد، و نتیجهٔ آنها چه بود؟
۱۰ اسرائیل حدود ۴۰ سال پس از آغاز موجودیتش، در آستانهٔ تصاحب سرزمین موعود بود. جاسوسان برای شناسایی شهر اریحا رفتند و راحاب که در اریحا ساکن بود، از آنها حفاظت کرد. چرا؟ او گفت: «شنیده‌ایم که خداوند چگونه آب دریای قلزم را پیش روی شما خشکانید وقتیکه از مصر بیرون آمدید و آنچه بدو پادشاه اَموریان که بآ‌ن طرف اُرْدُنّ بودند کردید یعنی سیهُون و عوج که ایشانرا هلاک ساختید. و چون شنیدیم دلهای ما گداخته شد و بسبب شما دیگر در کسی جان نماند زیرا که یَهُوَه خدای شما بالا در آسمان و پائین بر زمین خداست.» (یوشع ۲:۱۰، ۱۱) گزارش کارهای قدرتمندانهٔ یَهُوَه، راحاب و خانوادهٔ وی را برانگیخت تا اریحا و خدایان تقلبی‌اش را ترک کرده و همراه با اسرائیل، یَهُوَه را بپرستند. واضح است که یَهُوَه از طریق اسرائیل شهادت مؤثری داده بود. — یوشع ۶:۲۵.
۱۱. همهٔ والدین اسرائیلی چه مسئولیتی در خصوص شهادت دادن داشتند؟
۱۱ یَهُوَه در حالی که اسرائیلیان هنوز در مصر بودند، موسی را نزد فرعون فرستاد و گفت: «نزد فِرْعَون برو زیرا که من دل فِرْعَون و دل بندگانش را سخت کرده‌ام تا این آیات خود را در میان ایشان ظاهر سازم. و تا آنچه در مصر کردم و آیات خود را که در میان ایشان ظاهر ساختم بگوش پسرت و پسر پسرت باز گوئی تا بدانید که من یَهُوَه هستم.» (خروج ۱۰:۱، ۲) اسرائیلیان مطیع باید با فرزندان خود دربارهٔ کارهای قدرتمندانهٔ یَهُوَه صحبت می‌کردند. فرزندان آنان نیز باید به نوبهٔ خود دربارهٔ این کارها به فرزندانشان می‌گفتند و این کار همینطور از نسلی به نسلی دیگر ادامه می‌یافت. بدین ترتیب اعمال قدرتمندانهٔ یَهُوَه به یاد می‌ماند. امروزه نیز والدین مسئول هستند به فرزندان خویش شهادت دهند. — تثنیه ۶:۴-۷؛ امثال ۲۲:۶.
۱۲. برکتی که یَهُوَه به سلیمان و اسرائیل داد، چگونه یک شهادت بود؟
۱۲ اسرائیل، هنگام وفاداری، از برکت غنی یَهُوَه برخوردار شد و این خود شهادتی بود بر قومهایی که پیرامون آن قرار داشتند. همانطور که موسی پس از بازشماری برکتهای موعود یَهُوَه گفت: «جمیع امُّتهای زمین خواهند دید که نام خداوند بر تو خوانده شده است و از تو خواهند ترسید.» (تثنیه ۲۸:۱۰) سلیمان به سبب ایمان خود صاحب حکمت و ثروت شد. قوم، تحت حکمرانی او کامیاب شده و از صلح بلندمدتی برخوردار شد. دربارهٔ آن زمان چنین می‌خوانیم: «از جمیع طوایف و از تمام پادشاهان زمین که آوازهٔ حکمت او را شنیده بودند میآ‌مدند تا حکمت سُلیمان را استماع نمایند.» (۱پادشاهان ۴:۲۵، ۲۹، ۳۰، ۳۴) ملکهٔ صبا در زمرهٔ اشخاص برجسته‌ای قرار داشت که به ملاقات سلیمان آمدند. او پس از دیدن برکتی که یَهُوَه به قوم و پادشاهش داده بود، گفت: «متبارک باد یَهُوَه خدای تو که بر تو رغبت داشته ترا بر کرسئ خود نشانید تا برای یَهُوَه خدایت پادشاه بشوی، چونکه خدای تو اسرائیلرا دوست میدارد.» — ۲تواریخ ۹:۸.
۱۳. چه چیزی می‌تواند مؤثرترین شهادت اسرائیل بوده باشد، و چگونه هنوز از آن بهره می‌بریم؟
۱۳ پولس رسول ذکر کرد که چه چیزی احتمالاً مؤثرترین شهادت اسرائیل بود. او هنگام بحث دربارهٔ اسرائیل جسمانی با جماعت مسیحی در روم، چنین گفت: «بدیشان کلام خدا امانت داده شده است.» (رومیان ۳:۱، ۲) برخی از اسرائیلیان وفادار که موسی آغازگر آنان بود، الهام گرفتند که طرز رفتار یَهُوَه را با اسرائیلیان و همچنین پند، قوانین، و نبوتهای او را به رشتهٔ تحریر درآورند. آن کاتبان باستان، از طریق این نگارشها به همهٔ نسلهای آینده — از جمله نسل کنونی ما — شهادت دادند که فقط یک خدا وجود دارد، و نام او یَهُوَه است. — دانیال ۱۲:۹؛ ۱پطرس ۱:۱۰-۱۲.
۱۴. چرا بعضی از اشخاصی که برای یَهُوَه شهادت دادند متحمل آزار و اذیت شدند؟
۱۴ متأسفانه، اسرائیل بارها در این امر که ایمان خود را در عمل نشان دهد، کوتاهی کرد و از آن وقت به بعد یَهُوَه لازم دید که شاهدانی را نزد قوم خود بفرستد. بسیاری از این شاهدان مورد آزار و اذیت قرار گرفتند. پولس اظهار داشت که بعضیها «از استهزاها و تازیانه‌ها بلکه از بندها و زندان آزموده شدند.» (عبرانیان ۱۱:۳۶) واقعاً که آنان شاهدان وفاداری بودند! چقدر غم‌انگیز است که آزار و اذیتها اغلب از سوی کسانی که خود عضو قوم برگزیدهٔ یَهُوَه بودند، صورت می‌گرفت! (متی ۲۳:۳۱، ۳۷) در حقیقت، گناه این قوم آنچنان بزرگ شد که یَهُوَه در سال ۶۰۷ ق.د.م. سبب شد که بابلیان، اورشلیم را همراه با معبدش ویران کنند و اکثر اسرائیلیانی را که زنده مانده بودند به تبعید ببرند. (ارمیا ۲۰:۳؛ ۱۲:۱۰) آیا این پایانی بر شهادت قومی که به اسم یَهُوَه داده می‌شد، بود؟ خیر.
آزمایش خدایان
۱۵. چگونه حتی در تبعید در بابل نیز شهادتی داده شد؟
۱۵ اعضای وفادار قوم، حتی در تبعید در بابل، از شهادت دادن دربارهٔ الوهیت و قدرت یَهُوَه درنگ نکردند. برای مثال، دانیال بی‌باکانه رؤیای نبوکدنصر را تعبیر کرد، نوشتهٔ روی دیوار را برای بلشصر توضیح داد، و در حضور داریوش، از سازش در امر دعا امتناع کرد. آن سه عبری نیز وقتی که از تعظیم در برابر تمثالی خودداری نمودند، شهادت حیرت‌آوری به نبوکدنصر دادند. — دانیال ۳:۱۳-۱۸؛ ۵:۱۳-۲۹؛ ۶:۵-۲۸.
۱۶. چگونه یَهُوَه بازگشت قوم اسرائیل به سرزمینشان را پیشگویی کرد، و مقصود از این بازگشت چه بود؟
۱۶ با وجود این، یَهُوَه قصد کرد که دوباره در خاک اسرائیل، شهادتی قومی داده شود. حزقیال که در میان یهودیانی که در بابل در تبعید بودند نبوت می‌کرد، دربارهٔ تصمیمی که یَهُوَه در خصوص سرزمین ویران‌شده گرفته بود، چنین نوشت: «بر شما مردمانرا خواهم افزود یعنی تمامئ خاندان اسرائیلرا جمیعاً و شهرها مسکون و خرابها معمور خواهد شد.» (حزقیال ۳۶:۱۰) چرا یَهُوَه این کار را می‌کرد؟ زیرا این کار، در درجهٔ اول شهادتی برای نام خاص خودش بود. او از طریق حزقیال چنین گفت: «ای خاندان اسرائیل من اینرا نه بخاطر شما بلکه بخاطر اسم قدّوس خود که آنرا در میان امّتهائیکه بآ‌نها رفته بیحرمت نموده‌اید بعمل میآ‌ورم.» — حزقیال ۳۶:۲۲؛ ارمیا ۵۰:۲۸.
۱۷. مفهوم کلام اشعیا ۴۳:۱۰ چیست؟
۱۷ هنگامی که اشعیای نبی در مورد بازگشت اسرائیل از تبعید در بابل، نبوت می‌کرد، به او الهام شد تا کلامی را به تحریر درآورد که در اشعیا ۴۳:۱۰ اظهار شده است، و بگوید که اسرائیل شاهد یَهُوَه و خادم اوست. اشعیا بابهای ۴۳ و ۴۴، یَهُوَه را به عنوان آفریننده، صانع، خدا، قدوس، نجات‌دهنده، ولیّ، و پادشاه اسرائیل وصف می‌کند. (اشعیا ۴۳:۳، ۱۴، ۱۵؛ ۴۴:۲) تبعید اسرائیل به این دلیل جایز شمرده شد که این قوم به طور مکرر از تجلیل یَهُوَه تحت این عنوانها کوتاهی کرد. ولی آنها هنوز هم قوم او بودند. یَهُوَه به آنها گفته بود: «مترس زیرا که من ترا فدیه دادم و ترا به اسمت خواندم پس تو از آن من هستی.» (اشعیا ۴۳:۱) تبعید اسرائیل در بابل خاتمه می‌یافت.
۱۸. چگونه آزادی اسرائیل از بابل ثابت کرد که یَهُوَه تنها خدای حقیقی است؟
۱۸ در واقع، یَهُوَه آزادسازی اسرائیل از بابل را موضوع آزمایش خدایان دیگر قرار داد. او خدایان تقلبی امتها را به مبارزه طلبید تا شاهدان خود را ارائه دهند، و اسرائیل را شاهد خود نامید. (اشعیا ۴۳:۹، ۱۲) هنگامی که اسرائیل را از تبعید آزاد ساخت، ثابت کرد که خدایان بابل به هیچ وجه خدا نیستند و او تنها خدای حقیقی است. (اشعیا ۴۳:۱۴، ۱۵) وقتی که حدود ۲۰۰ سال قبل از آن واقعه، کوروش فارسی را در آزاد ساختن یهودیان به عنوان خادم خود نامید، دلیل بیشتری بر الوهیت خود ارائه داد. (اشعیا ۴۴:۲۸) اسرائیل آزاد می‌شد. چرا؟ یَهُوَه اینطور توضیح می‌دهد: ‹تا [اسرائیل] تسبیح مرا بخواند.› (اشعیا ۴۳:۲۱) این امر فرصت بیشتری برای شهادت می‌داد.
۱۹. دعوت کوروش از اسرائیلیان مبنی بر بازگشت آنان به اورشلیم، و کارهای یهودیان وفادار پس از آن بازگشت، چه شهادتی را ارائه داد؟
۱۹ هنگامی که زمان آن فرا رسید، درست همانطور که نبوت شده بود، کوروش فارسی بر بابل پیروزی یافت. اگرچه کوروش یهودی نبود، ولی الوهیت یَهُوَه را هنگام صدور بیانیه‌ای به یهودیانی که در بابل بودند، اعلام کرد: «کیست از شما از تمامئ قوم او که خدایش با وی باشد او باورشلیم که در یهودا است برود و خانهٔ یَهُوَه را که خدای اسرائیل و خدای حقیقی است در اورشلیم بنا نماید.» (عزرا ۱:۳) یهودیان بسیاری واکنش مثبت نشان دادند. آنان به سرزمین موعود مهاجرت کردند و مذبحی در محل معبد قدیمی برپا نمودند. آنها با وجود عوامل دلسردکننده و مخالفت شدید، سرانجام قادر به بازسازی معبد و شهر اورشلیم شدند. همهٔ اینها، همانطور که یَهُوَه گفت، «نه بقدرت و نه بقوّت بلکه بروح . . . [او]» اتفاق افتاد. (زکریا ۴:۶) این دستاوردها شواهد بیشتری مبنی بر اینکه یَهُوَه خدای حقیقی است، ارائه داد.
۲۰. با وجود ضعفهایی که اسرائیل داشت، دربارهٔ شهادتی که به اسم یَهُوَه در دنیای باستان می‌داد، چه می‌توان گفت؟
۲۰ بدین ترتیب، یَهُوَه پیوسته از اسرائیل به عنوان شاهد خود استفاده کرد، هرچند که قومی ناکامل بود و مردمش گاهی سرکشی می‌کردند. این قوم با معبد و کهانتش، در جهان پیش از مسیحیت نمایانگر کانون پرستش حقیقی در دنیا بود. هر کسی که در نوشته‌های مقدس عبرانی دربارهٔ کارهایی که یَهُوَه در رابطه با اسرائیل انجام داد بخواند، هیچ تردیدی به خود راه نمی‌دهد که فقط یک خدای حقیقی وجود دارد، و نام او یَهُوَه است. (تثنیه ۶:۴؛ زکریا ۱۴:۹) ولی قرار بود که شهادت بسیار وسیعتری در مورد نام یَهُوَه داده شود. ما در مقالهٔ بعدی راجع به این موضوع بحث و گفتگو خواهیم کرد.
آیا به یاد می‌آوری؟
◻ چگونه ابراهیم شهادت داد که یَهُوَه خدای حقیقی است؟
◻ کدام خصوصیت برجستهٔ موسی به او امکان داد تا شاهدی وفادار باشد؟
◻ اسرائیل از چه راههایی در مورد یَهُوَه شهادت قومی داد؟
◻ چگونه آزادی اسرائیل از بابل اثباتی بر این امر بود که یَهُوَه تنها خدای حقیقی است؟
[تصویر در صفحهٔ ۲۳]
ابراهیم با ایمان و اطاعتش، در مورد الوهیت یَهُوَه شهادت چشمگیری داد