فصل ۲
پدر و پسران سرکشش
۱، ۲. توضیح بده که چگونه یَهُوَه صاحب پسرانی سرکش شد.
پدری مانند همهٔ والدین مهربان، احتیاجات فرزندانش را تأمین میکرد. سالیان دراز برای آنها خوراک، لباس، و سرپناه تهیه میدید و در صورت لزوم آنها را تأدیب میکرد. اما تنبیه آنها هیچگاه بیش از حدّ لازم نبود و همیشه با «انصاف» اِعمال میشد. ( اِرْمیا ۳۰:۱۱) میتوان دردی را که آن پدر مهربان هنگام ادای این کلمات احساس کرد تصور کرد: «پسران پروردم و برافراشتم امّا ایشان بر من عصیان ورزیدند.» — اِشَعْیا ۱:۲ب.
۲ آن پسران سرکش همان قوم یهودا میباشند، و منظور از پدر غمگین، یَهُوَه خداست. واقعاً که تأسفآور است! یَهُوَه اهالی یهودا را خوراک داده، و به آنان در میان ملتهای دیگر برتری بخشیده است. او بعدها از طریق حِزْقِیال نبی به آنها یادآوری میکند: «تو را به لباس قلّابدوزی ملبّس ساختم و نعلین پوست خز به پایت کردم و تو را به کتان نازک آراسته و به ابریشم پیراسته ساختم.» ( حِزْقِیال ۱۶:۱۰) با وجود این، اغلب مردمان یهودا نه تنها از کارهای یَهُوَه قدردانی نمیکنند بلکه سرکشی کرده، عصیان میورزند.
۳. چرا یَهُوَه آسمان و زمین را به خاطر عصیان یهودا به شهادت میگیرد؟
۳ پس بیجهت نیست که یَهُوَه سخنانش را در مورد پسران سرکشش با این کلمات آغاز میکند: «ای آسمان بشنو و ای زمین گوش بگیر زیرا خداوند سخن میگوید.» ( اِشَعْیا ۱:۲ ) قرنها پیش آسمان و زمین هشدارهای صریحی را که در مورد عواقب نافرمانیهای اسرائیلیان به آنان داده شد، شنیدند. موسی به آنها چنین گفته بود: «آسمان و زمین را امروز بر شما شاهد میآورم که از آن زمینی که برای تصرّف آن از اُرْدُن بسوی آن عبور میکنید البته هلاک خواهید شد.» ( تثنیه ۴:۲۶) حال در روزگار اِشَعْیا، یَهُوَه برای عصیان یهودا آسمان نادیدنی و زمین قابلرؤیت را شاهد میآورد.
۴. یَهُوَه خود را چگونه به یهودا معرفی میکند؟
۴ وخامت اوضاع به حدی است که باید مستقیماً وارد عمل شد. نکتهٔ جالب و دلگرمکننده آن است که حتی تحت چنین شرایط دشواری یَهُوَه خود را به اهالی یهودا همچون پدری مهربان معرفی میکند نه مالکی که آنها را خریده است. در واقع یَهُوَه از قومش میخواهد که به موضوع از دیدگاه پدری بنگرند که به دلیل انحراف پسرانش در رنج است. شاید بعضی از والدین اهل یهودا خود با چنین مشکلی روبرو هستند و این تشبیه میتواند آنها را تحت تأثیر قرار دهد. در هر حال، یَهُوَه آمادهٔ مطرح ساختن خطاهای یهودا است.
حیوان فاقد شعور بهتر میفهمد
۵. گاو و الاغ، برخلاف اسرائیل، چگونه از خود وفاداری نشان میدهند؟
۵ یَهُوَه از طریق اِشَعْیا میگوید: «گاو مالک خویش را و الاغ آخور صاحب خود را میشناسد، امّا اسرائیل نمیشناسند و قوم من فهم ندارند.» ( اِشَعْیا ۱:۳ )a برای اهالی خاورمیانه گاو و الاغ حیوانات آشنایی هستند که برای بارکشی از آنها استفاده میشود. اهالی یهودا نمیتوانند منکر شوند که حتی این حیوانات ساده از خود وفاداری نشان میدهند و دقیقاً میدانند صاحبشان کیست. در این باره، به مشاهدات یک محقق کتاب مقدس در پایان روز در یکی از شهرهای خاورمیانه توجه کنید: «به محض اینکه گله از دیوارها گذشته، وارد شهر شد حیوانات پراکنده گشتند. گاوها بدون اینکه در کوچههای تنگ و پر پیچ و خم سرگردان شوند، بخوبی صاحبانشان و راه خانه را میشناختند. الاغها هم یکراست به خانه میآمدند و وارد طویلهٔ صاحبشان میشدند.»
۶. چرا میتوان گفت که مردمان یهودا به نحوی نابخردانه عمل میکنند؟
۶ چون بیشک چنین صحنههایی در روزگار اِشَعْیا هم رواج داشت، موضوع پیام یَهُوَه برایشان روشن بود: اگر حتی حیوانات زبانبسته صاحب و آخورشان را میشناسند، پس اهالی یهودا چه بهانهای برای ترک یَهُوَه دارند؟ حقیقتاً همانطور که کتاب مقدس میگوید: ‹فهم ندارند.› آنان طوری رفتار میکنند که گویی نمیدانند رفاه و حتی هستیشان به یَهُوَه وابسته است. با این حال یَهُوَه باز هم اهالی یهودا را «قوم من» میخواند و با این کار حقیقتاً رحمت خود را نشان میدهد!
۷. از چه راههایی میتوانیم قدرشناسی خود را نسبت به تدارکات یَهُوَه نشان دهیم؟
۷ هیچگاه نباید نابخردانه عمل نماییم و در مقابل الطاف یَهُوَه ناسپاسی کنیم! بلکه باید از داود مزمورنویس تقلید کنیم که گفت: «خداوند را به تمامیِ دل حمد خواهم گفت؛ جمیع عجایب تو را بیان خواهم کرد.» ( مزمور ۹:۱) تحصیل مداوم معرفت یَهُوَه ما را در این راه تشویق خواهد کرد، زیرا کتاب مقدس میگوید: «معرفتِ قدوسْ فطانت [یا فهم] میباشد.» ( امثال ۹:۱۰) تعمق روزانه دربارهٔ برکات یَهُوَه به ما کمک میکند تا سپاسگزار باشیم و قدر پدر آسمانیمان را بدانیم. ( کُولُسیان ۳:۱۵) یَهُوَه میگوید: «هر که قربانی تشکر را گذراند مرا تمجید میکند. و آنکه طریق خود را راست سازد، نجات خدا را به وی نشان خواهم داد.» — مزمور ۵۰:۲۳.
توهینی بزرگ به «قدّوس اسرائیل»
۸. چرا اهالی یهودا را میتوان «امّت خطاکار» نامید؟
۸ اِشَعْیا در ادامهٔ پیامش با لحنی محکم خطاب به اهالی یهودا میگوید: «وای بر امّت خطاکار و قومی که زیر بار گناه میباشند و بر ذریّت شریران و پسران مفسد. خداوند را ترک کردند و قدّوس اسرائیل را اهانت نمودند و بسوی عقب منحرف شدند.» ( اِشَعْیا ۱:۴ ) اعمال شریرانه ممکن است به حدی روی هم انباشته شوند که به صورت باری کمرشکن درآیند. یَهُوَه در روزگار ابراهیم، گناهان سُدُوم و غَمورَه را «بسیار گران» توصیف کرد. ( پیدایش ۱۸:۲۰) چیزی مشابه آن را حال میتوان در اهالی یهودا مشاهده کرد، زیرا اِشَعْیا میگوید که آنها «زیر بار گناه» هستند. علاوه بر این آنها را «ذریّت شریران و پسران مفسد» میخواند. آری اهالی یهودا مانند فرزندان خلافکار میباشند. آنان ‹بسوی عقب منحرف شدهاند› یا همانطور که در ترجمهٔ تفسیری آمده است، پدرشان را ‹ترک گفتهاند.›
۹. مفهوم عبارت «قدّوس اسرائیل» چیست؟
۹ اهالی یهودا با طرز رفتار منحرف خود بشدت به «قدوس اسرائیل» بیاحترامی میکنند. عبارت «قدّوس اسرائیل» که ۲۵ بار در کتاب اِشَعْیا تکرار شده است چه مفهومی دارد؟ مقدس بودن یعنی پاک و منزه بودن. یَهُوَه مقدسترین است. ( مکاشفه ۴:۸) این موضوع هر بار که اسرائیلیان کلمات حک شده بر روی لوحهٔ طلایی عمامهٔ کاهن اعظم را میبینند، به ایشان یادآوری میشود: «قدّوسیت برای یَهُوَه.» ( خروج ۳۹:۳۰) از اینرو، هنگامی که اِشَعْیا یَهُوَه را «قدّوس اسرائیل» میخواند، بر جدیت گناه یهودا تأکید میکند. این افراد سرکش فرمانی را که مستقیماً به پدرانشان داده شده بود زیر پا نهادهاند: «خود را تقدیس نمایید و مقدس باشید، زیرا من قدوس هستم»! — لاویان ۱۱:۴۴.
۱۰. چگونه میتوانیم از بیاحترامی به «قدّوس اسرائیل» پرهیز کنیم؟
۱۰ مسیحیان امروز به هیچ وجه نباید از یهودا دنبالهروی کنند و باید اکیداً از بیاحترامی به «قدّوس اسرائیل» خودداری کنند. ایشان باید قدّوسیت یَهُوَه را سرمشق قرار دهند. ( ۱پِطْرُس ۱:۱۵، ۱۶) و ‹از بدی نفرت کنند.› ( مزمور ۹۷:۱۰) اعمال ناپاکی همچون فساد جنسی، بتپرستی، دزدی، و افراط در مصرف مشروبات الکلی ممکن است جماعت مسیحی را به فساد بکشاند. از اینرو اشخاصی که دست از این کارها برندارند از جماعت اخراج میشوند. نهایتاً، کسانی که چنین شیوههای ناپاکی در زندگی اختیار کنند و توبه نکنند از برکات حکومت ملکوت خدا محروم خواهند شد. حقیقتاً که چنین اعمال شریرانهای توهینی است بزرگ به «قدّوس اسرائیل.» — رومیان ۱:۲۶، ۲۷؛ ۱قُرِنتیان ۵:۶-۱۱؛ ۶:۹، ۱۰.
از سر تا پا بیمار
۱۱، ۱۲. الف) وضعیت وخیم یهودا را توصیف کن. ب) چرا نباید برای یهودا احساس تأثر کنیم؟
۱۱ اِشَعْیا سپس به بیماری اهالی یهودا اشاره میکند و سعی میکند بدین وسیله آنها را قانع کند، و میگوید: «چرا دیگر ضرب یابید و زیاده فتنه نمایید؟» اِشَعْیا در واقع از آنها میپرسد: ‹آیا به اندازهٔ کافی صدمه ندیدهاید؟ چرا با ادامهٔ فتنه و سرکشی بیشتر به خودتان آسیب میرسانید؟› و سپس ادامه میدهد: «تمامی سر بیمار است و تمامی دل مریض. از کف پا تا به سر در آن تندرستی نیست.» ( اِشَعْیا ۱:۵، ۶، الف ) یهودا در وضعیت اسفبار و بیمارگونهای به سر میبرد و از سر تا پا از لحاظ روحانی بیمار است. چه تشخیص نگرانکنندهای!
۱۲ آیا باید برای یهودا دل سوزاند؟ به هیچ وجه! قرنها پیش به کل قوم اسرائیل در مورد جزای نافرمانی، هشدار بموقعی داده شده بود. گوشهای از این هشدار از این قرار بود: «خداوند زانوها و ساقها و از کف پا تا فرق سر تو را به دنبل بد که از آن شفا نتوانی یافت، مبتلا خواهد ساخت.» ( تثنیه ۲۸:۳۵) یهودا به دلیل خودسری حالا به طور مجازی به همین عقوبت دچار شده است. در حالیکه اگر از یَهُوَه فرمانبرداری کرده بود میتوانست از آن برهد.
۱۳، ۱۴. الف) چه صدماتی به یهودا وارد آمده است؟ ب) آیا رنجهای یهودا سبب میشود که دست از سرکشی بردارد؟
۱۳ اِشَعْیا در ادامه، وضعیت رقتانگیز یهودا را چنین توصیف میکند: «جراحت و کوفتگی و زخم متعفّن، که نه [«چلانده،» د ج] شده و نه بسته گشته و نه با روغن التیام شده است.» ( اِشَعْیا ۱:۶ب ) نبی در اینجا به سه نوع آسیب اشاره میکند: جراحت ( بریدگی، مثلاً ناشی از ضربهٔ شمشیر یا چاقو)، کوفتگی ( کبودی ناشی از کتک)، و زخم متعفّن ( زخمهای تازه و باز که به ظاهر التیامناپذیرند). نکتهٔ مورد نظر در اینجا، وضعیت شخصی است که بسختی تنبیه شده و جای سالم در بدنش نمیتوان یافت. یهودا به معنای واقعی درمانده گشته است.
۱۴ آیا سیهروزی اهالی یهودا آنان را به سوی یَهُوَه میکشاند؟ خیر! یهودا مانند فرد سرکشی است که در امثال ۲۹:۱ توصیف شده است: «کسی که بعد از تنبیه بسیار گردنکشی میکند، ناگهان منکسر خواهد شد و علاجی نخواهد بود.» درمانی برای قوم وجود ندارد. به نقل از اِشَعْیا زخمهای آنها «نه چلانده شده و نه بسته شده و نه با روغن التیام شده است.»b یهودا از جهتی شبیه زخمی است باز و پانسماننشده که همه جا را فرا گرفته است.
۱۵. از چه راههایی میتوانیم خود را از گزند بیماری روحانی حفظ کنیم؟
۱۵ ما نیز باید از یهودا درس گرفته، مراقب باشیم به بیماری روحانی دچار نشویم. این نوع بیماری نیز همانند بیماری جسمی ممکن است بر تک تک ما عارض شود. کدامیک از ماست که تمایلات جسمانی نداشته باشد؟ طمع و اشتیاق بیش از حد به تفریح ممکن است در دلهایمان ریشه بدواند. از اینرو، باید ‹نفرت از بدی› و ‹پیوستن به نیکویی› را در خود بپرورانیم. ( رومیان ۱۲:۹) در ضمن، ثمرات روح خدا را نیز باید در زندگی روزانه پرورش دهیم. ( غَلاطیان ۵:۲۲، ۲۳) بدین ترتیب، به بلای یهودا، یعنی بیماری روحانی از سر تا پا دچار نخواهیم شد.
سرزمینی متروک
۱۶. الف) اِشَعْیا وضعیت سرزمین یهودا را چگونه توصیف میکند؟ ب) چرا برخی میگویند که این مطالب به احتمال زیاد در طی حکمرانی آحاز بیان شدهاند، ولی نظر ما در این باره چیست؟
۱۶ اِشَعْیا حال تشبیه پزشکی خود را رها کرده به وضعیت سرزمین یهودا اشاره میکند. او در حالی که گویی به سرزمینی جنگزده چشم دوخته است، میگوید: «ولایت شما ویران و شهرهای شما به آتش سوخته شده است. غریبان، زمین شما را در نظر شما میخورند و آن مثل واژگونی بیگانگان خراب گردیده است.» ( اِشَعْیا ۱:۷ ) به گفتهٔ برخی از محققان با اینکه این کلمات در ابتدای کتاب اِشَعْیا آمدهاند، احتمالاً بعدها در طی دوران نبوت این نبی و شاید در زمان حکمرانی آحاز، پادشاه شریر، بیان شدهاند. به نظر این محققان، دوران حکمرانی عُزِّیّا بسیار پررونقتر از آن بود که لایق چنین توصیف یأسآوری باشد. البته نمیتوان به طور یقین گفت که کتاب اِشَعْیا وقایع را به ترتیب زمان وقوع آنها عرضه میکند. ولی سخنان اِشَعْیا در مورد ویرانی احتمالاً جنبهٔ نبوی دارند. اِشَعْیا به احتمال زیاد هنگام بیان سخنان فوق از فنی کمک میگیرد که در جاهای دیگر کتاب مقدس نیز یافت میشود — فن توصیف واقعهای در آینده، طوری که گویی اتفاق افتاده است و بدین ترتیب تأکید بر قطعیت تحقق نبوت مذکور مینماید. — با مکاشفه ۱۱:۱۵ مقایسه شود.
۱۷. چرا شرح نبوی ویرانی یهودا برای اهالی آن سرزمین تازگی ندارد؟
۱۷ در هر صورت، توصیف نبوی ویرانی یهودا برای این قوم خودسر و نافرمان تازگی ندارد. قرنها پیش یَهُوَه به آنها هشدار داده بود که اگر سرکشی کنند چه بر سرشان خواهد آمد. یَهُوَه گفته بود: «من زمین را ویران خواهم ساخت، به حدی که دشمنان شما که در آن ساکن باشند، متحیر خواهند شد. و شما را در میان امّتها پراکنده خواهم ساخت، و شمشیر را در عقب شما خواهم کشید، و زمین شما ویران و شهرهای شما خراب خواهد شد.» — لاویان ۲۶:۳۲، ۳۳؛ ۱پادشاهان ۹:۶-۸.
۱۸-۲۰. مطالبی که در اِشَعْیا ۱:۷، ۸ آمده است چه وقت تحقق یافت، و یَهُوَه چگونه در آن زمان ‹بقیّهٔ اندکی واگذاشت›؟
۱۸ آنچه در اِشَعْیا ۱:۷، ۸ آمده است ظاهراً هنگام تهاجمات آشور که منجر به نابودی اسرائیل و ویرانی و رنج فراوان یهودا میشود، تحقق مییابد. ( ۲پادشاهان ۱۷:۵، ۱۸؛ ۱۸:۱۱، ۱۳؛ ۲تواریخ ۲۹:۸، ۹) با این همه، یهودا به طور کامل نابود نمیگردد. اِشَعْیا میگوید: «دختر صهیون مثل سایهبان در تاکستان و مانند کپر در بوستان خیار و مثل شهر محاصرهشده، متروک است.» — اِشَعْیا ۱:۸.
۱۹ در میان اینهمه ویرانی، «دختر صهیون» یعنی اورشلیم، برپا خواهد ماند. ولی همچون آلونکی در تاکستان یا کپر ( پرچین) نگهبانی در مزرعهٔ خیار، به نظر آسیبپذیر میآید. محققی در قرن نوزدهم، هنگام سفر بر روی نیل وقتی چشمش به آلونکهای مشابهی افتاد، سخنان اِشَعْیا را به یاد آورد. او این آلونکها را «فقط حصاری در مقابل باد شمال» مینامد. وقت درو در یهودا، این اتاقکها را به حال خود رها میکردند تا فرو ریزند. اما اورشلیم با وجود ظاهر نحیفش از حملهٔ سپاهیان همیشهپیروز آشور، جان سالم به در خواهد برد.
۲۰ اِشَعْیا گفتهٔ نبوی خود را با این سخنان به پایان میبرد: «اگر یَهُوَه صبایوت بقیّهٔ اندکی برای ما وانمیگذاشت، مثل سُدُوم میشدیم و مانند [غَمورَه ] میگشتیم.» ( اِشَعْیا ۱:۹ )c یَهُوَه سرانجام به کمک یهودا آمده در مقابل آشور قد علم خواهد کرد. یهودا برخلاف سُدُوم و غَمورَه، از میان نخواهد رفت بلکه باقی خواهد ماند.
۲۱. پس از نابودی اورشلیم به دست بابلیان، چرا یَهُوَه ‹بقیّهٔ اندکی واگذاشت›؟
۲۱ یهودا بیش از صد سال بعد، دوباره مورد تهدید قرار گرفت. افراد قوم از تأدیبی که توسط آشور بر آنها اِعمال شد درس نگرفته بودند. «ایشان رسولان خدا را اهانت نمودند و کلام او را خوار شمرده، انبیایش را استهزا نمودند.» در نتیجه، «غضب خداوند بر قوم او افروخته شد، به حدی که علاجی نبود.» ( ۲تواریخ ۳۶:۱۶) نَبُوکَدْنَصَّر، شهریار بابل، یهودا را تسخیر کرد، و این بار حتی چیزی «مثل سایهبان در تاکستان» نیز باقی نماند. حتی اورشلیم نابود شد. ( ۲تواریخ ۳۶:۱۷-۲۱) با این حال، یَهُوَه ‹بقیّهٔ اندکی واگذاشت.› با اینکه یهودا ۷۰ سال در تبعید به سر برد، یَهُوَه بقای قوم و بخصوص دودمان داود را که مسیح موعود از آن میآمد، تضمین کرد.
۲۲، ۲۳. در قرن اول یَهُوَه چرا ‹بقیّهٔ اندکی واگذاشت›؟
۲۲ اسرائیل در مقام قومِ عهدِ خدا، در قرن اول بود که با بحران نهایی خود روبرو شد. وقتی عیسی خود را به عنوان مسیح موعود معرفی کرد، قوم او را از خود راندند، در نتیجه یَهُوَه نیز آنها را از خود راند. ( متّیٰ ۲۱:۴۳؛ ۲۳:۳۷-۳۹؛ یوحنّا ۱:۱۱) حال آیا یَهُوَه دوباره قومی ویژه بر روی زمین برای خود اختیار خواهد کرد؟ آری. پولس رسول نشان داد که اِشَعْیا ۱:۹ تحقق دیگری خواهد یافت. این رسول در حالی که از ترجمهٔ سپتواجینت ( سبعینی) نقل قول میکرد نوشت: «چنانکه اِشَعْیا پیشاخبار نمود که ‹اگر ربّالجنود برای ما نسلی نمیگذارد، هر آینه مثل سُدُوم میشدیم و مانند غَمورَه میگشتیم.› » — رومیان ۹:۲۹.
۲۳ این بار بازماندگان را مسیحیان مسحشدهای تشکیل میدادند که به عیسی مسیح ایمان آورده بودند. این افراد در ابتدا از یهودیان باایمان تشکیل مییافتند، سپس غیریهودیانی که ایمان آوردند نیز بدانها پیوستند. اینان در کنار یکدیگر اسرائیل جدیدی تشکیل دادند که همان «اسرائیل خدا» است. ( غَلاطیان ۶:۱۶؛ رومیان ۲:۲۹) این «ذریّت» هنگامی که در سال ۷۰ د.م.، سیستم یهودی نابود گشت همراه آن نابود نشد. «اسرائیل خدا» حتی تا امروز نیز وجود دارد. میلیونها نفر از افراد باایمان به آنها پیوستهاند. این افراد از میان ملتهای گوناگونی هستند که «گروهی عظیم که هیچ کس ایشان را نتواند شمرد، از هر امّت و قبیله و قوم و زبان» را تشکیل میدهند. — مکاشفه ۷:۹.
۲۴. اگر بخواهیم از عظیمترین بحران تاریخ بشر نجات یابیم، باید همگی چه موضوعی را مورد بررسی قرار دهیم؟
۲۴ دنیا بزودی با نبرد حارمَجِدّون روبرو خواهد شد. ( مکاشفه ۱۶:۱۴، ۱۶) با وجود آنکه این واقعه، بحرانی عظیمتر از نابودی یهودا به دست آشوریان و یا بابلیان خواهد بود، و ابعادی وسیعتر از تهاجم رومیان در سال ۷۰ د.م. به یهودیه خواهد داشت، بازماندگانی وجود خواهند داشت. ( مکاشفه ۷:۱۴) همین امر نشان میدهد که بررسی دقیق سخنان اِشَعْیا خطاب به یهودا، برای همهٔ ما از اهمیت حیاتی برخوردار است! این سخنان زندگی افراد باایمان آن زمان را نجات داد. و به همین شکل زندگی مؤمنین امروز را نیز نجات خواهد بخشید.
[پاورقیها]
a در این متن، منظور از «اسرائیل» پادشاهی اسباط دوگانهٔ یهوداست.
b سخنان اِشَعْیا نمودار شیوهٔ طبابت دوران اوست. ئی. اِچ. پلامپتره خاطرنشان میسازد: «ابتدا با ‹بستن› یا ‹فشردن› زخم عفونی سعی میکردند ترشحات چرکی را خارج سازند؛ سپس، مانند مورد حِزْقیّا ( باب ۳۸:۲۱) زخم را با ضماد ‹میبستند،› پس از آن با کمی روغن یا مرهم، احتمالاً مثل روغن و شرابی که در لوقا ۱۰:۳۴ صحبت از آن رفته، زخم را تمیز میکردند.»
c در کتاب «تفسیری بر عهد عتیق» ( انگل.)، تألیف سی. اِف. کایل و اِف. دِلیتْش آمده است: «این بخش از بیانیهٔ نبی در اینجا به پایان میرسد. در متن بین آیهٔ ۹ و ۱۰ فاصله وجود دارد که نشان میدهد متن در اینجا به دو بخش تقسیم میشود. شیوهٔ علامتگذاری بخشهای کوچک و بزرگ متن با گذاشتن فاصله یا بریدن خط، قدیمیتر از استفاده از نقطههای واکه و علامات تأکید است، و بر مبنای سنتی است که قدمت بسیار دارد.»
[تصویر در صفحهٔ ۲۰]
یهودا برخلاف سُدُوم و غَمورَه برای همیشه متروک نمیماند