آیا خدا از پیش سرنوشت ما را تعیین کرده است؟
«اگر از واژهٔ سرنوشت که اغلب آن را اشتباه متوجه می‌شوند هرگز استفاده نمی‌شد، این همه مشکلات خیالی هم پیش نمی‌آمدند.» اگر تا بحال کلمهٔ «سرنوشت» را شنیده‌اید یا در صحبت خود بکار برده‌اید، ممکن است از شنیدن گفتهٔ فوق تعجب کنید.
طبق دائرة‌المعارف کاتولیکی فرانسوی جدید تِئو، بهتر است کلمهٔ «سرنوشت» را استفاده نکنیم. کتاب دیگری می‌گوید: «امروزه به نظر می‌رسد که سرنوشت، حتی برای بیشتر پروتستانها هم دیگر موضوع اصلی بحث و مجادله‌های مربوط به الهیات نیست.»
به‌هرحال، در طی تاریخ، سرنوشت همیشه به شکل سؤالی مطرح بوده که باعث آشفتگی خاطر بسیاری شده است. سرنوشت موضوع اصلی بحث و جدال بود که باعث رفورماسیون شد و به مدت چندین قرن حتی در خود کلیسای کاتولیک هم موضوع بحثهای خشونت‌آمیز بوده است. اگرچه امروزه کمتر بر سر آن مناظره می‌شود، اما هنوز به شکل یک مشکل باقی مانده است. کیست که نمی‌خواهد به این موضوع پی ببرد که آیا قسمتش از پیش تعیین شده است یا خیر؟
معنی کلمهٔ سرنوشت
کلمهٔ «سرنوشت» در کلیساها به چه معنیست؟ طبق دیکسیونِر دو تئولوژی کَتولیک سرنوشت «مقصود الهی است تا کسانی را که به نام تعیین شده‌اند به زندگی ابدی هدایت کند.» اکثر مردم بر این باورند که برگزیدگان، «که به نام تعیین شده‌اند»، همان کسانی هستند که پولس در نامهٔ خود به رومیان به آنان اشاره کرد و چنین نوشت: «بجهة آنانیکه خدا را دوست میدارند و بحسب ارادهٔ او خوانده شده‌اند همهٔ چیزها برای خیریّت (ایشان) با هم در کار میباشند. زیرا آنانیرا که از قبل شناخت ایشانرا نیز پیش معیّن فرمود تا بصورت پسرش متشکّل شوند . . . و آنانیرا که از قبل معین فرمود ایشانرا هم خواند و آنانیرا که خواند ایشانرا نیز عادل گردانید و آنانیرا که عادل گردانید ایشانرا نیز جلال داد.» — رومیان ۸:۲۸–۳۰.
گمان کرده می‌شد که خدا افرادی را حتی قبل از تولدشان انتخاب کرده بود با این هدف که در آسمان شریک جلال عیسی بشوند. این ما را به سؤالی هدایت می‌کند که مدتها بر سر آن بحث و جدال است: آیا خدا به طور اختیاری افراد را برای نجات انتخاب می‌کند، یا اینکه انسانها با اراده‌ای آزاد در بدست آوردن و حفظ لطف خدا نقشی دارند؟
اگوستن، پدر سرنوشت
اگرچه دیگر پدران روحانی کلیسا نیز قبلاً دربارهٔ سرنوشت چیزهایی نوشته بودند، ولی نظر عموم بر این می‌باشد که این اگوستن (۳۵۴ تا ۴۳۰ د.م.) است که پایه و اساس این آموزش را چه برای کلیسای کاتولیک و چه برای کلیسای پروتستان گذاشته است. اگوستن گفت که خدا از ازل سرنوشت درستکاران را این طور تعیین کرده است که از برکات جاودانی بهره‌مند بشوند. از طرف دیگر در مورد خطاکاران می‌گوید که اگرچه خدا سرنوشت آنها را به معنی دقیق کلمه تعیین نکرده است، اما باید مجازاتی را که به دلیل گناهانشان سزاوار آن هستند، یعنی محکومیت را، دریافت کنند. توضیح اگوستن جای کمی را برای ارادهٔ آزاد گذاشت و به این صورت راه را برای بحث و جدال فراوانی باز کرد.
وارثان اگوستن
طی قرون وسطی بحث و مناظره دربارهٔ سرنوشت و ارادهٔ آزاد به طور مرتب رخ می‌داد و در دوران رفورماسیون به اوج خود رسید. به نظر لوتر، تعیین سرنوشت یک شخص، به انتخاب آزاد خدا صورت می‌گیرد، آن هم بدون پیش‌بینی کارهای نیکو یا لیاقت آیندهٔ برگزیدگان. کالوین با تصور خود در مورد سرنوشت دوگانه، نتیجه‌گیری افراطی‌تری کرد: سرنوشت بعضی، رستگاری ابدی است و سرنوشت بعضی دیگر، محکومیت ابدی. با این حال، کالوین هم بر این باور بود که انتخاب خدا اختیاری و حتی غیر قابل درک است.
این دو مسئله، سرنوشت و وابستهٔ نزدیک آن «فیض» — کلمه‌ای که توسط کلیساها برای توضیح عمل خدا برای نجات و عادل شناختن اشخاص، معین شده است — آنقدر بزرگ شدند که در سال ۱۶۱۱، کرسی رسالت کاتولیک، چاپ هر چیزی را در مورد این موضوع بدون موافقت خود ممنوع کرد. در درون کلیسای کاتولیک، ژانسِنیستهای فرانسوی قرون ۱۷ و ۱۸ از تعالیم اگوستن بشدت حمایت کردند. آنها از یک فرم برگزیده و بسیار ریاضت‌کشانه از مسیحیت، طرفداری می‌کردند و حتی پیروانی هم در میان اشراف داشتند. ولی بحث و جدال در مورد این موضوع فرو ننشست. پادشاه، لوئی چهاردهم، دستور نابودی صومعهٔ پُرت‌رویال را که مهد تفکر ژانسِنیسمی بود، داد.
در میان کلیساهای اصلاح‌شدهٔ پروتستان هنوز نشانی از پایان این بحث نبود. رِمُنسترَنتها که از یَکُبوس‌آرمینیوس پیروی می‌کردند همراه گروههای مذهبی دیگر عقیده داشتند، بشر در نجات دادن خود نقشی دارد. شورای کلیسای پروتستان در دُرت‌رِچت (۱۶۱۸ تا ۱۶۱۹) با قبول کردن یک فرم سخت از کالْوینیسمِ ارتودوکس، به طور موقت بحث و مجادله را فرونشاند. طبق کتاب لَوانتور دو لا رِفُرم — لِ مُند دو ژان کَلوَن، این نزاع بر سر موضوع سرنوشت و ارادهٔ آزاد باعث شد به مدتی طولانی در آلمان «تلاشهای بی‌ثمری برای آشتی دادن حکمای الهیات صورت بگیرد ولی سپس منجر به بدرفتاری، زندانی کردن و تبعید آنان شد.»
سرنوشت یا ارادهٔ آزاد؟
این دو ایدهٔ کاملاً متضاد، سرنوشت و ارادهٔ آزاد، از همان ابتدا دعواهای شدید بسیاری به پا کردند. اگوستن هم به سهم خود در توضیح این منافات و ناسازگاری عاجز مانده بود. به نظر کالوین هم، این امر دلالت بر ارادهٔ مقتدرانهٔ خدا می‌کند و از این رو غیر قابل توضیح است.
آیا کتاب مقدس با آشکار کردن صفات و شخصیت خدا در درک بهتر این موضوعها به ما کمک می‌کند؟ مقالهٔ بعدی این مسئله را به طور دقیق مورد بررسی قرار خواهد داد.
[تصاویر در صفحهٔ ۴]
ژانسِن
لوتر
کالوین
[صاحب امتیاز تصویر در صفحهٔ ۴]
Pictures: Bibliothèque Nationale, Paris