¿Mbaʼépa ñaaprende pe naturalésagui?

“Eporandumína umi animálpe ha haʼekuéra nemboʼéta, ha avei umi guyrakuéra ovevévape yvágare ha haʼekuéra heʼíta ndéve. Ejesarekóntena umi mbaʼe oĩvare ko yvy ape ári ha umíva nemboʼéta, ha emaña umi pira oĩvare márpe ha rehechakuaáta iñaranduha” (JOB 12:7, 8).

OJAPO unos kuánto áño umi sientífiko ha inheniéro oñepyrũ hague oaprende heta mbaʼe umi plánta ha animálgui. Haʼekuéra ostudia ha oñehaʼã okopia pe naturalésagui ikatu hag̃uáicha okrea umi mákina pyahu térã omehorave hag̃ua umi oĩmava voi. Ñaanalisamína unos kuánto ehémplo, ha upéi eñeporandumi: “¿Mávapa okrea koʼã mbaʼe? ¿Ha mávapepa oñemeʼẽ vaʼerã rrekonosimiénto umi diséño porã porãre?”.

Mbaʼépa ikatu ñaaprende umi valléna alétagui

¿Mbaʼépa ikatu oaprende umi odiseñáva umi avión pe valléna horováda alétagui? Heta mbaʼe. Peteĩ valléna okakuaapámava opesa amo 30.000 kílorupi, upéva hína mas o ménos peteĩ kamión guasu henyhẽtéva. Ipuku amo 12 métrorupi, hete imbarete ha ndaikatuguasúi ojepepy, ha ijaléta katu haʼete mokõi pepo tuichaitereíva. Upéicharõ jepe ko valléna pyaʼeterei okuʼe pe ýpe. Por ehémplo haʼekuéra oheka jave hembiʼurã oñepyrũ okuʼe en sírkulo umi pira guýpe ha upekuévo ojapo hetaiterei vurvúha, koʼã vurvúha oñondivepa haʼete peteĩ rred orekóva 1 métro imédiorupi ha umi pira ndaikatúi osẽ chugui. Péicha pe valléna trankílamente ikatu ojagarra atýra pira.

Ko animál ningo tuichaiterei ha ndaikatuguasúi ojepepy, upéicha rupi umi sientífiko ndaikatúi vaʼekue ontende mbaʼéichapa ojapo umi sírkulo michĩetereíva okuʼe jave. Upéi haʼekuéra odeskuvri la sekréto oĩha pe fórma orekóvape ijaléta. Umi ijaléta vórde ndahaʼéi la ilísova, síno oreko heta párte ikanduʼiha.

Koʼã párte ikanduʼiha oipytyvõ pe vallénape okuʼe hag̃ua yvate gotyo ojeforsaʼỹre. ¿Mbaʼéichapa oiko upéva? Peteĩ rrevísta heʼi koʼã párte ikanduʼiha orekóva ijaléta vórde oipytyvõha chupe pe y osyry porãve hag̃ua hiʼári, upéicha rupi ifásil pe vallénape okuʼe hag̃ua yvate gotyo. Pe valléna orekórire ijaléta líso asy ndaikatúi vaʼerãmoʼã ojapo upéva.

¿Mbaʼépepa ideprovécho ko deskuvrimiénto? Ojekopiáramo ko diséño ojejapo hag̃ua umi avión pepo isensillovéta, isegurovéta ha ifasilvéta ojearregla ha ojejapo hag̃ua chupe mantenimiénto. Peteĩ expérto heʼi algún día umi avión pepo orekotaha avei pe diséño orekóva umi valléna horováda aléta.

Mbaʼépa ñaaprende umi gavióta pepógui

Umi inheniéro ningo okopiámava voínte umi guyrágui odiseña hag̃ua umi avión pepo. Péro ramoite opilla hikuái oĩha hetave mbaʼe ikatúva okopia chuguikuéra omehora hag̃ua idiséño. Peteĩ rrevísta sientífika heʼi umi investigadór oĩva universida de Florídape oñehaʼã hague okopia pe gavióta okuʼe lája oveve jave. Haʼekuéra ojapo peteĩ dron ikatúva opytaite peteĩ hendápe yvate, upéi ojepoi de puntaite ha pyaʼeterei jey ojupi, ojapoháicha umi gavióta.

Umi gavióta ningo ikatu oveve upéicha pórke iflexívle la ipepo, por ehémplo ikatu odovla hiʼómbro ha ikódo. Pe rrevísta omombeʼu avei umi inheniéro ojapo hague pe dron pepo okuʼe hag̃uáicha pe gavióta ojapoháicha. Oñediseña rupi péicha la ipepo, pe dron ikatu opytaite yvate ha upégui ojepoi de púnta umi edifísio paʼũrupi. Umi militarkuéra oipota koʼãichagua dron, pórke ikatu oipytyvõ chupekuéra otopa hag̃ua umi árma kímika ha violóhika umi siuda tuichaháre.

Mbaʼépa ñaaprende umi ambereʼígui

Ñande ikatu avei ñaaprende heta mbaʼe ótro animálgui, por ehémplo pe ambereʼi, haʼe ikatu oguata umi pare ha téchore ha ndoʼái. Hese oñeñeʼẽma vaʼekue voi ojeskrivírõ guare la Biblia (Proverbios 30:28). ¿Mbaʼéichapa ikatu ojapo upéva?

Umi ambereʼi ningo ndahaʼéi orekóva ipo ha ipýre peteĩ pegamentoichagua, péro lomímonte ikatu oñakarama umi mbaʼe ilísovare, por ehémplo pe vídriore jepe. ¿Mbaʼéichapa ikatu ojapo upéva? Ipo ha ipy ningo ijavevoʼi ha hagueʼipa, ha umíva oipytyvõ chupe ikatu hag̃uáicha oja oimeraẽ mbaʼére. Ñande umáno ningo ndaikatúi jajapo upéva, péro umi ambereʼi si ikatu pórke ipo ha ipy hagueʼipa rupi koʼãva oipytyvõ chupe oja ha oguata hag̃ua umi pare ha téchore jepe.

¿Mbaʼépepa ideprovécho ko deskuvrimiénto? Ojekopiávo ko diséño ikatúta ojejapo umi materiál ojepurukuaáva pe vélkro rekovia.a Peteĩ investigadór heʼi ko diséño ideprovechoitereitaha umi doktórpe, pórke ikatúta oipuru hikuái upéva omboty hag̃ua umi erída ndaikatúi jave oipuru umi prodúkto kímiko upearã.

¿Mávapepa oñemeʼẽ vaʼerã rrekonosimiénto koʼã diséñore?

Peteĩ organisasión hérava NASA ojapo peteĩ rrovót ikatúva oguata peteĩ alakrán ojapoháicha, ha Finlándiape ojejapo peteĩ traktór ikatúva ohasa umi ovhéto tuicháva ári haʼeramoguáicha peteĩ vícho tuichaitereíva. Oĩ sientífiko okopiáva pe diséño orekóva umi pinoʼa, haʼekuéra ojapo peteĩ téla ojoguáva chupe orekóva heta kápa ojoʼári opermitíva pe télape oñeventila porã. Peteĩ emprésa okopia pe diséño orekóva pe pes kófre ojapo hag̃ua umi veíkulo ipyaʼeve ha iñekonomikovéva. Ótro sientífiko katu oinvestiga peteĩ vícho oĩva márpe ikaparasón hatã porãva, haʼekuéra opensa ikatuha ojepuru pe diséño ojejapo hag̃ua umi chaléko antivála ivevýi ha imbaretevéva.

Hetaiterei mbaʼe ningo ikatu ñaaprende pe naturalésagui, upévare umi investigadór ojapo voi peteĩ lísta elektrónika omoĩháme umi diferénte animál ha plánta oĩva ha umi informasión oñeʼẽva hesekuéra. Peteĩ rrevísta heʼi umi sientífiko omaña jepiha koʼã informasiónre oheka hag̃ua solusión umi provléma orekóvape odiseña jave álgo ipyahúva. Pe informasión oĩva ko lísta elektrónikape ikatu ñakompara umi paténte rehe. ¿Mbaʼépa upéva? Normálmente peteĩ persóna oinventa jave álgo ipyahúva orrehistra upéva hérape, ha oñemeʼẽ chupe la rrekonosimiénto ojapo haguére upéva. Upéicharõ umi sientífiko heʼi jaagradese vaʼerãha pe naturalésape umi diséño orekóvare umi plánta ha animalkuéra.

¿Moõguipa pe naturalésa onohẽ umi idéa porã porã? Heta sientífiko opensa koʼã mbaʼe oiko hague ijehegui rei millones de áño aja, pe evolusión rupive. Péro oĩ avei sientífiko ndogueroviáiva upéva. Peteĩ sientífiko heʼi pe naturalésape oĩha heta diséño ñanepytyvõva ñantende hag̃ua álgo isensíllova. Por ehémplo, jahecháramo peteĩ animál ojoguáva peteĩ ypépe, ha oguata ha oñeʼẽha peteĩ ypéicha, entónse jaikuaa porã upéva haʼeha peteĩ ype. Upéicha avei jahecháramo pe naturalésape oĩha heta diséño heʼise oĩ hague álgien odiseña vaʼekue umíva.

Peteĩ inheniéro odiseñáramo umi aviónpe g̃uarã ipepo iporãvéva oñemeʼẽ vaʼerã chupe rrekonosimiénto upévare. Avei oĩramo oinventáva peteĩ pegaménto oikoitéva, peteĩ téla ikomodovéva térã peteĩ motór iñekonomikovéva oñemeʼẽ vaʼerã chupe rrekonosimiénto umi diséñore. Añetehápe oĩramo okopiáva ótrogui idiséño ha nomeʼẽi chupe la rrekonosimiénto omereséva, ojeʼéta voi hese haʼeha peteĩ kriminál.

¿Ndépa ere isentidoha jaʼe umi diséño porãite umi sientífiko okopiáva pe naturalésagui oaparese hague ijehegui reínte? Umi okopiáva koʼã diséño ningo ivale vaʼerã ojapo hag̃ua upéva, upéicharõ koʼytevéntema ivale vaʼerã upe odiseña vaʼekue pe orihinál. Entónse, ¿mávapa omerese oñemeʼẽ chupe pe rrekonosimiénto: pe okopiánte vaʼekue pe diséño, térãpa pe ojapo vaʼekue pe orihinál?

La añetehápe isentídova jaguerovia

Heta hénte ohechávo umi diséño oĩva pe naturalésape opensa avei pe salmísta opensa haguéicha, haʼe heʼi: “¡Hetaite mbaʼe porã ningo rejapo Jehová! Ko yvy henyhẽte ne rembiapokuégui. Umíva ohechauka mbaʼeichaitépa nearandu” (Salmo 104:24). Ótro eskritór bíblico hérava Pablo opensa vaʼekue avei péicha, haʼe heʼi: “Ñandejára ojapo guive ko múndo umi hénte ikatu oikuaa mbaʼeichaguápa haʼe, pórke ndajahecháiramo jepe chupe, ñamañávo hembiapokuére ikatu jahecha ipodér opaʼỹva ha haʼeha Ñandejára” (Romanos 1:20).

Heta hénte orrespetáva la Biblia heʼíva ha ojeroviáva Ñandejárare opensa haʼe ojevale hague pe evolusión rehe okrea hag̃ua opa mbaʼe. Péro, ¿mbaʼépa omboʼe la Biblia?

[Nóta]

[Komentário]

¿Moõguipa pe naturalésa onohẽ umi idéa porã porã?

[Komentário]

¿Mávapa orresivi vaʼerã rrekonosimiénto umi diséño oĩvare pe naturalésape?

[Taʼanga ha rrekuádro]

Umi okopiáva koʼã diséño ningo ivale vaʼerã ojapo hag̃ua upéva, upéicharõ koʼytevéntema ivale vaʼerã upe odiseña vaʼekue pe orihinál

Umi sientífiko oñehaʼã okopia pe diséño orekóva umi ambereʼi py, pórke oguatahárupi haʼekuéra ndohejái ipypore ha núnka nomongyʼái la ipy. Avei haʼekuéra ikatu ojepega ha ojedespega trankílamente oimeraẽ mbaʼégui, ndahaʼéima guive teflón

Ojejapo hag̃ua ko avión pepo ojekopia pe diséño orekóva umi gavióta pepo

Ojejapo hag̃ua ko veíkulo ojekopia pe pes kófre diséño

[Roagradese]

Avión: Kristen Bartlett/ University of Florida; ambereʼi py: Breck P. Kent; pes kófre ha veíkulo: Mercedes-Benz USA

[Taʼanga ha rrekuádro]

UMI ANIMÁL IÑARANDUETEREÍVA

Heta animál ningo oviaha mombyrymbyry ha upéicharamo jepe nokañýi. Haʼekuéra trankílamente og̃uahẽ pe ohosehápe (Proverbios 30:24, 25). Jahechamína mokõi ehémplo.

◼ Umi tahýi ombaʼapo ordenádo asy. Umi tahýi osẽ jave oheka hembiʼurã siémpre otopa jey pe tape ogueraháva chupekuéra haitýpe. ¿Mbaʼéichapa ojapo hikuái upéva? Umi sientífiko Inglaterrapegua heʼi oĩha tahýi ohejáva hyakuãngue pe tapére ikatu hag̃uáicha ojevy jey pe haitýpe, ha ótro ojapo avei haperã ojevy hag̃ua. Por ehémplo peteĩ típo de tahýi ojapo jave haperã haʼete voi omoĩva peteĩ púnto oĩháme mokõi direksión oho hag̃ua. Peteĩ rrevísta oexplika voi koʼã púntogui osẽha mokõi tape orekóva diferénte direksión. Upéva tuichaiterei ideprovécho chupekuéra pórke ojevývo otopáramo pe párte ojedividiha osegínte vaʼerã pe tape ifasilvéva chupekuéra. Umi tahýi odiseña lája hape oipytyvõ chupekuéra ani hag̃ua okañy ha siémpre ou jey hag̃ua haitýpe. Ha avei péicha saʼive ogasta hikuái enerhía.

◼ Umi guyra haʼetéva voi orekóva peteĩ mápa térã vrúhula. Oĩ guyrakuéra oviaháva mombyrymbyry diferénte époka del áño aja, upéicharamo jepe haʼekuéra núnka nokañýi. ¿Mbaʼéichapa ikatu ojapo hikuái upéva? Peteĩ rrevísta oexplika pe kámpo magnétiko oĩva ko yvýpe odependeha pe lugár ñaĩvare. Upévare peteĩ vrúhula ndaikatúi omarka pe nórte oĩha siémpre el mísmo lugár gotyo. ¿Mbaʼéichapa upéicharõ umi guyra oikuaa la hape? Umi guyra oveve jave oikuaa hag̃ua hape ojegia asegún moõpa oike pe kuarahy. Ha pe kuarahy okambiáramo jepe pe lugár oikeha, umi guyrakuéra oikuaa mbaʼe époka del áñopepa oĩ. Entéro koʼã informasión oipytyvõ umi guyrakuérape ani hag̃ua okañy.

¿Mávapa omoarandu umi tahýipe ojapokuaa hag̃ua hape? ¿Mávapa omoarandu umi guyrakuérape ani hag̃ua okañy oviaha jave mombyrymbyry? ¿Oikópa koʼã mbaʼe pe evolusión rupive, térãpa peteĩ Kreadór iñaranduetereíva odiseña koʼã mbaʼe?

[Roagradese]

© E.J.H. Robinson 2004