Lívro número 56 Tito

Ohai: Pablo

Moõpa ojehai: Macedonia (?)

Arakaʼépa ojehaipa: áño 61-64-pe Jesús ou rire

“CHE, Pablo [Ñandejára] rembiguái ha Jesucristo apóstol [...]. Tito che raʼy tee, chéicha avei ogueroviáva, amondo ndéve che kuatiañeʼẽ” (Tito 1:​1, 4). Péicha Pablo ohai ñepyrũ Títope, iñirũ hetaite oipytyvõvaʼekue chupe. Pablo oheja Títope Crétape oipytyvõ hag̃ua umi kongregasiónpe. Upéva peteĩ tembiapo ndetuicháva. Ko íslape ojeʼe oikohague yma “tupãnguéra ha kuimbaʼekuéra ru”. Avei upégui osẽ ko ñeʼẽnga: “cretar a un cretense” heʼiséva “embotavy nembotavysévape”.a Opárupi ojekuaa umi Cretaygua ijapuetereiha, Pablo heʼi peteĩ proféta upepegua heʼihague hesekuéra: “Umi Cretaygua, tekove japu, saguaʼa, ikaru ha iñateʼỹva” (1:12). Ojeʼevaʼekue haʼekuéra “ndojepytasopukuiha mbaʼevére, ijapu ha oñorairõseha. Umi hénte itaryrýi, itieʼỹ ha ikaʼu, ha koʼãvape avave ndohupytýi chupekuéra. Umi hudío oikóva upépe katu itieʼỹve chuguikuéra”.b Umichagua hénte apytépe oñepyrũ umi kongregasión. Upévare Pablo heʼi umi kristiáno Cretayguápe ‘oheja hag̃ua ivaíva ha yvyporakuéra mbaʼepota ha oiko hag̃ua ko yvy ári jererekokuaápe, hekópe ha mborayhu pópe Ñandejárape g̃uarã’ (2:​12, BNP).

² Ko lívro saʼi omombeʼu mbaʼéichapa ombaʼaporakaʼe oñondive Pablo ha Tito. Péro jaleéramo ambue kuatiañeʼẽ Pablo ohaivaʼekue jatopa heta vése imanduʼaha Títore. Tito ningo Greciaygua, omoirũ meme Páblope ha peteĩ jey oho hendive Jerusalénpe (Gál. 2:​1-5). Pablo heʼi Títore ‘iñirũha ha ombaʼapoha hendive’. Pablo ohaivaʼekue ikuatiañeʼẽ peteĩha umi Corintoyguápe oĩ aja Éfesope ha upéi omondo Tito Coríntope. Upépe Tito ombaʼapo oñembyaty hag̃ua umi mbaʼe oikotevẽva umi ermáno Jerusalengua. Ha upéi Pablo ojerure chupe oho jey hag̃ua ojapopa ko tembiapo. Upérõ Pablo oĩ Macedóniape ha omondo ikuatiañeʼẽ mokõiha umi Corintoyguápe Tito rupive (2 Cor. 8:​16-24; 2:13; 7:​5-7).

³ Osẽ rire kárselgui Rómape, Pablo oho jey opredika Timoteo ha Títondi mokõi áño pukukue, omohuʼã meve hembiapo. Upérõ ohonerakaʼe hikuái opredika Creta, Grecia ha Macedonia rupi. Upéi Pablo oho Nicópolispe, Grecia nórte gotyo ha oiméne upépe ojejagarra chupe ha ojegueraha Rómape, opyta kárselpe ojejuka peve. Ohóramo guare Crétape, Pablo oheja upépe Títope ‘omoĩmba hag̃ua hekópe umi mbaʼe oñekotevẽva, ha omoĩ opaite távape ansiáno omoakã hag̃ua kongregasión’. Oiméne Pablo ohaíraʼe Títope oho riremi Crétagui ha oĩ aja Macedóniape (Tito 1:5; 3:12; 1 Tim. 1:3; 2 Tim. 4:​13, 20). Pablo ohai Tito ha Timotéope omokyreʼỹ ha omombarete hag̃ua chupekuéra ojapóvo hembiapo.

⁴ Pablo ohai ko kuatiañeʼẽ áño 61 térã 64 rupi, osẽ rire kárselgui ha oho jey mboyve. Ikatu jajerovia Tito kuatiañeʼẽre jajeroviaháicha umi kárta Timotéope oñemondovaʼekuére. Koʼã mbohapy kártape oñehenói “kuatiañeʼẽ oporopytyvõva” Pablo ohaivaʼekue. Ha ojojoguaiterei ohai lája. Ireneo ha Orígenes oiporu ko kuatiañeʼẽ ha heta karai katupyry ymaguare heʼi haʼeha Ñandejára Ñeʼẽ. Oĩ avei umi manuscrito Sinaítico ha Alejandrínope. Pe Biblioteca héravape John Rylands oĩ peteĩ lívro pehẽngue síglo 3-peguare (P³²), ha ko kuatiápe oĩ Tito 1:​11-15 ha 2:​3-8.c Upéicharõ ikatu jajerovia Tito kuatiañeʼẽ ouha Ñandejáragui.

MBAʼÉICHAPA ÑANEPYTYVÕ

⁸ Umi kristiáno Cretaygua oiko hénte japu, heko vai ha itaryrýiva apytépe. Oikovaʼerãpa hikuái hapichakuéra oikoháicha? Térãpa ndojeheʼaietevaʼerã hesekuéra ha oñehaʼã oiko Jehová oipotaháicha? Tito rupive Pablo heʼi chupekuéra: ‘Peñehaʼã pejapo iporãva. Koʼã mbaʼe iporã ha oipytyvõkuaa opavavépe’. Upéicha avei koʼág̃a, jaikóramo jepe ko múndo henyhẽvape mondaha ha japúgui, ñañehaʼãvaʼerã ‘jajapo iporãva’ ha jajapo heta mbaʼe Ñandejárape g̃uarã (3:​8, 14). Pablo oñemoñeʼẽ pohýi teko kyʼa ha tembiapo vaíre umi kristiáno Cretayguápe. Koʼág̃a avei Ñandejára ‘mborayhu ñanemboʼe jaheja hag̃ua ivaíva ha yvyporakuéra mbaʼepota ha jaiko hag̃ua ko yvy ári jererekokuaápe, hekópe ha mborayhu pópe Ñandejárape g̃uarã’. Avei ‘ñanekyreʼỹvaʼerã jajapo hag̃ua opa iporãva’ ñaneñeʼẽrendúvo mburuvichakuérape ha péicha ñandepyʼaguapy (2:​11, 12, BNP, 3:1).

⁹ Tito 1:​5-9 ombojoapy 1 Timoteo 3:​2-7 heʼíva, ohechaukáva mbaʼéichapa oikovaʼerã umi omoakãva kongregasión. Ojehechauka porã umi ansiáno ‘oĩvaʼerãha pe ñeʼẽ añeteguápe’ ha oporomboʼe porã kongregasiónpe. Péicha oipytyvõta entéro ermanokuérape ikatupyry hag̃ua. Ko kuatiañeʼẽ heʼi joʼa joʼa tekotevẽha ñaporomboʼe porã. Pablo heʼi Títope ‘iñeʼẽ omombarete hag̃ua mboʼepy añeteguáva’. Umi kuñakarai katu “toporomboʼe iporãva” ha umi tembiguái tohechauka ‘iporãha Ñandejára ñande Salvadór ñanemboʼéva’ (Tito 1:​9, BNP; 2:​1, JMP, 3, 10, BNP). Tito ningo ansiáno ha oporomboʼe porã vaʼerã kyhyheʼỹme, upévare Pablo heʼi chupe: “Péicha nde reporohekomboʼevaʼerã, eñemoñeʼẽ ichupekuéra ha tekotevẽrõ eporomongavaju hekopete”. Umi naiñeʼẽrenduséivare heʼi: ‘Eñemoñeʼẽ mbaretéke chupekuéra, ikatu hag̃ua oguerovia porã’. Upéicharõ Pablo kuatiañeʼẽ Títope ñanepytyvõ “ñamboʼe ha ñañemoñeʼẽ hag̃ua ñande rapichápe, ñaporohekomboʼe ha ñaporomoarandu hag̃ua hekopete” (Tito 2:​15, JMP; 1:13; 2 Tim. 3:16).

¹⁰ Tito kuatiañeʼẽ ñanepytyvõ ñamombaʼeve hag̃ua Ñandejára mborayhu ha ñanemokyreʼỹ jaheja hag̃ua umi mbaʼe vai oĩva ko múndope. Avei ‘ñahaʼarõkuaa hag̃ua oiko peve hekopete upe heʼivaʼekue ñandéve, oúramo g̃uarã mimbipápe Ñandejára mbaʼeguasuetéva ha ñande Salvadór Jesucristo’. Ojapóramo upéicha umi oñemopotĩvaʼekue Jesucristo rupi ‘ohupytýta pe jeikove opa árape g̃uarã’ Ñandejára Rréinope (Tito 2:​13, BNP; 3:7).

[Nóta]