Weta 30
“Babilọni Daho lọ Họ́!”
1. Etẹwẹ angẹli awetọ lọ lá, podọ mẹnu wẹ Babilọni Daho lọ yin?
EYIN ojlẹ whẹdida Jiwheyẹwhe tọn tọn! Whelọnu lo, dotoai hlan wẹndomẹ sọn olọn mẹ wá lọ: “Angẹli devo de sọ hodo e, bo to didọmọ, Babilọni họ́, e họ́, otò daho nẹ, na e ko hẹn akọta lẹpo nù to ovẹn homẹgble ayọdide etọn tọn mẹ.” (Osọhia 14:8) Na whla tintan lọ, ṣigba e ma yin godo tọn lọ gba, Osọhia dọn ayidonugo mẹtọn do Babilọni Daho lọ ji. To nukọnmẹ, weta 17 na basi zẹẹmẹ etọn taidi ayọdetọ daho de. Mẹnu wẹ ewọ yin? Dile mí na mọ do, e yin ahọluigba globu tọn de, e yin sinsẹ̀nnọ, podọ e sọ yin titonu oklọ tọn Satani tọn he e to yiyizan nado hoavun sọta okun yọnnusi Jiwheyẹwhe tọn tọn. (Osọhia 12:17) Babilọni daho lọ yin ahọluigba aihọn tọn pete he yin sinsẹ̀n lalo tọn. E bẹ sinsẹ̀n lẹpo hẹn he tindo sinsẹ̀nnuplọnmẹ po afọdide sinsẹ̀n tọn po he yin Babilọni hohowhenu lọ tọn lẹ bo nọ do gbigbọ etọn hia.
2. (a) Nawẹ e yin gbọn dọ sinsẹ̀n Babilọni tọn yin vunvunpe to ada aigba tọn lẹpo ji? (b) Etẹwẹ yin ada nukundeji hugan Babilọni Daho lọ tọn, podọ whetẹnu wẹ e fọndote taidi agun huhlọnnọ de?
2 To Babilọni, hugan owhe 4 000 lẹ die, wẹ Jehovah hẹn bẹwlu wá ogbè mẹhe to Atọ̀họ̀ Babẹli tọn gbá lẹ tọn mẹ. Pipli ogbè tọn vovo lẹ vunvunpe jẹ opodo aigba tọn lẹ, bo bẹ yise po nuyiwa atẹṣitọ tọn yetọn lẹ po yì po yé po he yin dòdonu na sọha suhugan sinsẹ̀n lẹ tọn to egbehe. (Gẹnẹsisi 11:1-9) Babilọni Daho lọ yin ada sinsẹ̀n tọn he yin agun Satani tọn tọn. (Yijlẹdo Johanu 8:43-47 go.) Ada nukundeji hugan etọn todin wẹ Mẹylọhodotọklisti atẹṣitọ lọ, he tọ́nkọ taidi agun huhlọnnọ sẹ́nmẹjẹtọ de to owhe kanweko ẹnẹtọ lọ to Klisti godo, po sinsẹ̀nnuplọnmẹ po afọdide sinsẹ̀n tọn lẹ po he wá sọn, e ma yin Biblu mẹ gba, ṣigba suhugan sọn sinsẹ̀n Babilọni tọn mẹ.—2 Tẹsalonikanu lẹ 2:3-12.
3. Nawẹ e sọgan yin didọ gbọn dọ Babilọni Daho lọ ko jai?
3 Hiẹ sọgan kanse, ‘Dile e ko yindọ sinsẹ̀n gbẹ pò to huhlọn daho de tindo to aigba ji, etẹwutu angẹli lọ lá dọ Babilọni Daho lọ ko họ́?’ Eyọn, etẹwẹ dekọtọn to 539 J.W.M. godo whenuena Babilọni hohowhenu tọn họliai? Etẹ, Islaeli yin hinhẹn jẹ edekannu nado lẹgọ sọyi aigba etọn ji bo vọ sinsẹ̀n-bibasi nugbo lọ jlado to finẹ! Nalete vivọjlado Islaeli gbigbọmẹ tọn to 1919 jẹ jideji gbigbọmẹ tọn sisẹ́ de mẹ, he to nukọnzindo bo to gbigblo kaka jẹ azan ehe gbe, nọte taidi kunnudenu de dọ Babilọni Daho lọ jai to owhe enẹ mẹ. E ma tindo huhlọn alọhẹndotenamẹ tọn de do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji ba. Dogọ, e ko wá biọ tukla siso lẹ mẹ to ṣẹnṣẹn ewulọsu tọn. Sọn 1919 owalọ gbigble, nugbomadọ, po fẹnnuwiwa etọn po ko yin hinhẹn jẹ gbangba lẹdo pe. To suhugan Europe tọn mẹ, gbẹtọ vude kẹdẹ wẹ sọ gbẹ nọ yì ṣọṣi, podọ to otò socialiste tọn delẹ mẹ, sinsẹ̀n yin pinpọnhlan taidi “amasin adínọ gbẹtọ lẹ tọn.” Na e yin winyando to nukun mẹhe yiwanna Ohó nugbo tọn Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn mẹ wutu, Babilọni Daho lọ tin to ote todin to hukan oku tọn ji, dile e te do, na whẹdida dódó Jehovah tọn hinhẹnṣẹ do e ji.
Aijijẹ Winyandomẹtọ Babilọni Tọn
4-6. Nawẹ e yin gbọn dọ “Babilọni Daho lọ . . . hẹn akọta lẹpo nù to ovẹn homẹgble ayọdide etọn tọn mẹ”?
4 Mì gbọ na mí ni gbadopọnna ninọmẹ lẹ he lẹdo aijijẹ winyandomẹtọ Babilọni Daho lọ tọn dogọ hugan. Angẹli lọ dọ na mí tofi dọ: “Babilọni Daho lọ ko hẹn akọta lẹpo nù to ovẹn homẹgble ayọdide etọn tọn mẹ.” Etẹwẹ ehe zẹẹmẹdo? E gando awhangbigbà go. Di apajlẹ, Jehovah dọ na Jẹlemia: “Yí kọfo ovẹn homẹwlu tọn he tọn to alọ ṣie mẹ, bo hẹn akọta lẹpo, mẹhe yẹn do we hlan lẹ nado nù in. Yé na sọ nù, bo to osamu hlan nukọn podọ hlan godo, bo sọ yin nulunọ, na ohi he yẹn na do hlan yé ṣẹnṣẹn tọn wutu.” (Jẹlemia 25:15, 16) To owhe kanweko ṣidopotọ po ṣinawetọ J.W.M. mẹ, Jehovah yi Babilọni fliflimẹ tọn zan nado kọn kọfo yẹhiadonu tọn nukunbibia tọn lọ na akọta susu lẹ nado nù, gọna Juda atẹṣitọ ga, na omẹ etọn titi lẹ ni tlẹ yin bibẹsọyì kanlinmọgbenu. Enẹgodo, Babilọni lọsu họliai na ahọlu etọn ze ede daga sọta Jehovah wutu, yedọ “Oklunọ olọn tọn.”—Daniẹli 5:23.
5 Babilọni Daho lọ sọ basi awhangbigba lẹ ga, ṣigba na suhugan tọn, ehelẹ ko yin wintinwintin hugan. E ko “hẹn akọta lẹpo nù” dogbọn yizan ayiha wintinwintin ayọdetọ de tọn dali, bo to ogalilọ sinsẹ̀n tọn basi hẹ yé. E ko dọn togan tonudidọ tọn lẹ biọ alẹnu lẹ po họntọnjiji po mẹ po e po. Gbọn mẹdindọn sinsẹ̀n tọn lẹ gblamẹ, e ko basi tito na kọgbidinamẹ tonudidọ tọn, ajọwiwa tọn, po akuẹzinzan tọn po. E ko fọn homẹkẹn sinsẹ̀n tọn po awhan sinsẹ̀n tọn po tòyíyí tọn lẹ po dote, to pọmẹ po awhan akọta lẹ tọn po, na whẹwhinwhẹn tonudidọ po ajọwiwa po tọn tata wutu. Podọ e ko hẹn awhan ehelẹ zun wiwe dogbọn didọ dọ yé yin ojlo Jiwheyẹwhe tọn dali.
6 Mahẹ sinsẹ̀n tọn to awhan lẹ po tonudidọ po mẹ he yin owhe kanweko 20tọ lọ tọn yin nuhe yin yinyọnẹn gbayipe—taidi to Japon shintoïste, Inde hindoue, Viêt-Nam bouddhiste, Irelande Agewaji po Amérique Latine “Klistiani” po mẹ to pọmẹ po devo lẹ po—ma nado yi nukun pẹvi do pọn ada yẹwhenọ awhanpa tọn lẹ to ada awe lẹ mẹ he yin wẹkẹ whan awe lẹ tọn he to tudohomẹna jọja lẹ nado hù ode awetọ. Apajlẹ tangan de he yin ayọdide pe Babilọni Daho lọ tọn wẹ yin mahẹ he e tindo to Otòwhan Espagne tọn he yin 1936 jẹ 1939 tọn mẹ he mẹ, e whe gbahu, gbẹtọ 600 000 yin hùhù te. Ohùn sinsọnkọnyinai ehe yin hinhẹnwá dogbọn godonọnamẹtọ nukọntọ Katholiki tọn lẹ tọn po azọnwàhẹmẹtọ yetọn lẹ po tọn mẹ, to apadewhe na adọkun po otẹn ṣọṣi tọn po yin zizedo owu mẹ dogbọn gandudu Espagne tọn dali wutu.
7. Mẹnu wẹ ko yin yanwle tangan Babilọni Daho lọ tọn, podọ afọdide tẹlẹ wẹ e yizan sọta yanwle ehe?
7 Dile e ko yindọ Babilọni Daho lọ yin ada sinsẹ̀n tọn okun Satani tọn tọn, e nọ yawu hẹn “yọnnusi” Jehovah tọn, yedọ “Jelusalẹm he tin to aga” lọ do basi yanwle etọn tintan lọ. To owhe kanweko tintan lọ mẹ, agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn yin ohia do ogo na hezeheze taidi okun yọnnusi lọ tọn. (Gẹnẹsisi 3:15; Galatianu lẹ 3:29; 4:26) Babilọni Daho lọ tẹnpọn sinsinyẹn nado gbawhan agun wiwe enẹ tọn dogbọn kiklọ ẹ biọ ogalilọ sinsẹ̀n tọn bibasi mẹ. Apọsteli Paulu po Pita po na avase dọ omẹ susu na jai podọ atẹṣiṣi daho de na dekọtọn. (Owalọ lẹ 20:29, 30; 2 Pita 2:1-3) Wẹndomẹ Jesu tọn lẹ hlan agun ṣinawe lẹ dohia dọ hlan vivọnu gbẹzan Johanu tọn tọn, Babilọni Daho lọ ko tindo nukọnyiyi de to vivẹnudido etọn nado hẹnmẹgble mẹ. (Osọhia 2:6, 14, 15, 20-23) Ṣigba Jesu ko dohia fie e na yin dotẹnmẹ jodo na nado yinukọn jẹ.
Likun Lọ po Ogbé Lẹ po
8, 9. (a) Etẹwẹ olo Jesu tọn he yin likun po ogbé lẹ po tọn dohia? (b) Etẹwẹ jọ “whenuena gbẹtọ lẹ damlọn”?
8 To olo etọn he yin likun po ogbé lẹ po tọn mẹ, Jesu dọho dogbọn dawe de dali he do okun dagbe do ogle de mẹ. Ṣigba “le gbẹtọ lẹ damlọn,” kẹntọ de wá bo do ogbé ylankan do likun lọ mẹ. Nalete, likun lọ wá yin finfinyọn dogbọn ogbé lẹ dali. Jesu basi zẹẹmẹ olo etọn tọn to hogbe ehelẹ mẹ: “Mẹhe do okun dagbe wẹ Ovi gbẹtọ tọn; ogle wẹ aihọn: podọ okun dagbe lẹ, ehelẹ wẹ ovi ahọludu tọn; podọ ogbé ylankan wẹ ovi mẹylankan nẹ tọn: kẹntọ he do yé wẹ lẹgba lọ.” Enẹgodo e dohia dọ okun dagbe po ogbé ylankan lọ po na yin dotẹnmẹ jodona nado whẹn kaka jẹ “pòdo owhenu tọn,” whenuena angẹli lẹ na “bẹ” ogbé ylankan yẹhiadonu tọn lẹ sẹ.—Matiu 13:24-30, 36-43.
9 Nuhe Jesu po apọsteli Paulu po Pita po na avase etọn jọ. “Le gbẹtọ lẹ damlọn,” vlavo to whenuena apọsteli lẹ damlọn to oku mẹ godo kavi to whenuena Klistiani nugopọntọ lẹ to amlọnsa to apo Jiwheyẹwhe tọn hihọ́ kọn, atẹṣiṣi Babilọni tọn whẹn to agun lọ ṣẹnṣẹn taun. (Owalọ lẹ 20:31) To madẹnmẹ ogbé ylankan lẹ wá suhugan likun lọ bo bu i pete. Na owhe kanweko sọha de, e sọgan ko taidi dọ okun yọnnusi lọ tọn ko yin zizemì pete dogbọn awu daho Babilọni Daho lọ tọn lẹ dali nkọ.
10. Etẹwẹ jọ bẹsọn owhe 1870 tọn lẹ mẹ, podọ nawẹ Babilọni Daho lọ yinuwa hlan ehe gbọn?
10 Bẹsọn owhe 1870 tọn lẹ mẹ Klistiani yiamisisadode lẹ jẹ vivẹnu tangan lẹ do ji nado klan yede sọn aliho ayọdide tọn Babilọni Daho lọ tọn lẹ mẹ. Yé jo sinsẹ̀nnuplọnmẹ lalo tọn lẹ do he Mẹylọhodotọklisti ko hẹnwa sọn boṣiọ sinsẹ̀n mẹ bo yí tugbigbo do yí Biblu zan to yẹwhehodidọ mẹ dọ ojlẹ Kosi lẹ tọn lẹ na wá opodo to 1914. Nuzinzan tangan Babilọni Daho lọ tọn, yedọ nukọntọ Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ, diọnukunsọ vivẹnudido ehelẹ nado jlà sinsẹ̀n-bibasi nugbo lọ do. To wẹkẹ whan tintan lọ whenu, yé yi gbigbọ awhan whenu tọn lọ zan nado tẹnpọn do sunsun pipli pẹvi Klistiani nugbonọ ehelẹ tọn sẹ. To 1918, to whenuena azọn yetọn lẹ tlẹ dibla yin sunsunsẹ pete, e taidi dọ Babilọni Daho lọ ko tindo kọdetọn dagbe nkọ. E taidi dọ e ko gbawhan yetọn nkọ.
11. Etẹwẹ dekọtọn sọn aijijẹ Babilọni hohowhenu tọn lọ tọn mẹ?
11 Dile mí ko doayi e go do dai, otodaho goyitọ Babilọni tọn lọ tindo numimọ aijijẹ daho de tọn sọn huhlọn mẹ to 539 J.W.M. Whelọnu, awha de yin sise: “Babilọni jai, e jai!” Aisinnu daho ahọluigba aihọn tọn lọ tọn ko jai jẹ alọ awhanpa Medo-Pẹlsia tọn lẹ tọn mẹ to Kilusi Daho lọ glọ. Dile etlẹ yindọ otòdaho lọ lọsu lun otò-yíyí lọ tọ́n, aijijẹ etọn sọn huhlọn mẹ yin nugbo, podọ e dekọtọn do didetọ́njẹgbonu sọn kanlinmọgbenu Ju etọn lẹ tọn mẹ. Yé lẹgọyì Jelusalẹm nado vọ sinsẹ̀n-bibasi wiwe zedai to finẹ.—Isaia 21:9; 2 Otannugbo lẹ 36:22, 23; Jẹlemia 51:7, 8.
12. (a) To ojlẹ mítọn mẹ, nawẹ e sọgan yin didọ dọ Babilọni Daho lọ ko jai gbọn? (b) Etẹwẹ dohia dọ Jehovah ko gbẹ Mẹylọhodotọklisti dai pete?
12 To ojlẹ mítọn mẹ awha lọ dọ Babilọni Daho lọ ko jai ko yin sise ga! Kọdetọn dagbe ojlẹ gli tọn Mẹylọhodotọklisti Babilọni tọn tọn to 1918 yin kọdiọna plaun to 1919 whenuena pipotọ mẹyiamisisadode lẹ tọn, yedọ hagbẹ Johanu tọn lọ, yin vivọjlado dogbọn fọnsọnku gbigbọmẹ tọn de dali. Babilọni Daho lọ ko jai na nuhe du mẹgohinhẹn kanlinmọgbenu tọn depope he e sọgan tindo do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ go. Taidi owẹ̀n lẹ, mẹmẹsunnu yiamisisadode Klisti tọn lẹ zlọn jẹgbonu sọn odo mapote lọ mẹ, bo tin to aṣeji nado yinuwà. (Osọhia 9:1-3; 11:11, 12) Yewlẹ wẹ yin “afanumẹ nugbonọ, nuyọnẹntọ” egbezangbe tọn lọ, podọ Oklunọ yetọn yi yé do basi ogán do nutindo etọn lẹpo ji to aigba ji. (Matiu 24:45-47) Yinyin yiyizan to aliho ehe mẹ yetọn dohia dọ Jehovah ko gbẹ Mẹylọhodotọklisti dai pete mahopọnna didọ yetọn dọ yé yin afọzedaitọ etọn lẹ to aigba ji. Sinsẹ̀n-bibasi wiwe ko yin vivọzedai, podọ aliho lọ yin hunhundote nado dotana azọn ohiadogona pipotọ 144 000 lẹ tọn lẹ—yedọ pipotọ okun yọnnusi lọ tọn lẹ, kẹntọ whenu dindẹn tọn Babilọni Daho lọ tọn. Ehe lẹpo do awhanṣiṣi daho de hia na agun sinsẹ̀n tọn Satani tọn enẹ.
Akọndonanu na Mẹwiwe lẹ
13. (a) Etẹwẹ angẹli atọ̀ntọ lọ lá? (b) Whẹdida tẹwẹ Jehovah basi na enẹnọ he mọ hiadonu kanlin ylankan lọ tọn yí lẹ?
13 Todin angẹli atọ̀ntọ lọ dọho. Dotoai! “Angẹli atọ̀ntọ sọ hodo ye, bo to didọ to ogbè lele mẹ, dọmọ, Eyin mẹdepope litaina kanlin lọ po boṣiọ etọn po, bo sọ yi ohia etọn do nukọn etọn, kavi do alọ etọn mẹ, ewọ lọ wẹ na nù to ovẹn homẹgble Jiwheyẹwhe tọn mẹ, he yè kọn jẹgbonu matin flusọ do kọfo homẹfiọ etọn tọn mẹ.” (Osọhia 14:9, 10a) To Osọhia 13:16, 17 mẹ, e yin sisọhia dọ to azan Oklunọ tọn gbe enẹnọ he ma sẹ̀n boṣiọ kanlin lọ tọn lẹ na jiya, bo tlẹ yin hùhù. Todin mí plọn dọ Jehovah ko tindo nujikudo nado hẹn whẹdida wá enẹnọ lẹ ji he “tindo ohia lọ kavi oyin kanlin lọ tọn, kavi sọha oyin etọn tọn.” Yé na yin hinhẹn po huhlọn po nado nù sọn ‘kọfo homẹfiọ’ homẹgble Jehovah tọn tọn mẹ. Etẹwẹ ehe na zẹẹmẹdo na yé? To 607 J.W.M., whenuena Jehovah hẹn Jelusalẹm po huhlọn po nado nù “kọfo homẹgble etọn tọn,” otòdaho lọ tindo numimọ “ovọjijẹ po dindọn po, huvẹ po ohi po” tọn to alọ Babilọninu lẹ tọn mẹ. (Isaia 51:17, 19) Mọdopolọ, whenuena enẹnọ lẹ he to huhlọn tonudidọ tọn aigba ji tọn lẹ po boṣiọ yetọn, yedọ Plidopọ Akọta Lẹ Tọn po, yí do basi yẹwhe, wá nù kọfo homẹgble Jehovah tọn tọn, kọdetọn lọ na zẹẹmẹdo nugbajẹmẹji de na yé. (Jẹlemia 25:17, 32, 33) Yé na yin vivasudo pete.
14. Etlẹ yin jẹnukọnna vasudo enẹnọ he to kanlin lọ po boṣiọ etọn po sẹ̀n lẹ tọn, etẹwẹ omẹ mọnkọtọn lẹ dona tindo numimọ etọn, podọ nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ ehe tọn gbọn?
14 Ṣigba, whẹpo enẹ ni tlẹ jọ, enẹnọ he tindo ohia kanlin lọ tọn lẹ dona tindo numimọ nugandomẹgo tukladomẹtọ nukundagbe Jehovah tọn matindo tọn lẹ. Whenuena e to hodọ dogbọn sinsẹ̀ntọ kanlin lọ po boṣiọ etọn po tọn lẹ dali, angẹli lọ na nudọnamẹ Johanu: “Yè nasọ yi miyọn po whemi po do bianukun na ẹn to angẹli wiwe lẹ po Lẹngbọvu lọ po nukọn: azọ nukunbibia yetọn tọn sọ to titi yi aga kakadoidoi: gbọjẹ ma sọ tin to okle po ozan po, yé he to taliaina kanlin lọ, po boṣiọ etọn po, podọ mẹdepope he yí ohia oyin etọn tọn.”—Osọhia 14:10b, 11.
15, 16. Etẹwẹ yin zẹẹmẹ gigọ hogbe “miyọn po owhemi po” lọ tọn to Osọhia 14:10 mẹ?
15 Mẹdelẹ pọn hodidọ tofi do miyọn po whemi po ji hlan taidi kunnudenu de na tintin to aimẹ olọnzodomẹ de tọn. Ṣigba dodinnanu kleun de na dọdai mọnkọtọn de do zẹẹmẹ tangan hogbe ehelẹ tọn hia to lẹdo ehe mẹ. To azan Isaia tọn lẹ gbe, Jehovah na avase akọta Edọmi tọn dọ yé na yin yasana na okẹn yetọn hlan Islaeli wutu. E dọmọ: “Yè na hẹn otọ̀ etọn zun osẹ̀n, podọ kọgudu etọn zun owhemi, aigba etọn na sọ lẹzun osẹ̀n he to miyọnji. Yè ma na ṣi i to ozan kavi to okle; azọ etọn na yì aga kakadoi; sọn whẹndo de kaka jẹ whẹndo de mẹ; e na jẹvọ; mẹdepope ma na jugbọn ṣẹnṣẹn etọn gbedegbede.”—Isaia 34:9, 10.
16 Be Edọmi yin zizedlan olọnzodo otangblo tọn de mẹ nado jimiyọn kakadoi wẹ? Na nugbo tọn, e ma yin mọ gba. Kakati ni yin mọ, akọta lọ bu sọn aihọn mẹ pete taidi dọ e yin dudu pete dogbọn miyọn po whemi po dali nkọ. Kọdetọn godo tọn yasanamẹ lọ tọn ma yin nukunbibia madopodo gba ṣigba “husudo . . . ovọ . . . nuvọ.” (Isaia 34:11, 12) Azọ ‘he to agayi kakadoi’ basi yẹdide na ehe hezeheze. Whenuena ohọ̀ de jimiyọn pete, azọ nọ to tintọ́n sọn afin lẹ mẹ na ojlẹ de whenuena miyọn lẹ ṣi godo, bo nọ na kunnudenu hlan nupọntọ lẹ dọ miyọn ko dùnú to finẹ. Egbehe ga, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tlẹ flin nuplọnmẹ lọ he dona yin pinplọn sọn vasudo Edọmi tọn mẹ. To aliho ehe mẹ ‘azọ jiji etọn tọn’ gbẹ pò to agayi to aliho yẹhiadonu tọn de mẹ.
17, 18. (a) Etẹwẹ yin kọdetọn lọ na enẹnọ lẹ he mọ hiadonu kanlin lọ tọn yí? (b) To aliho tẹ mẹ wẹ sinsẹ̀ntọ kanlin lọ tọn lẹ yin nukunbiana te? (c) Nawẹ e yin gbọn dọ “azọ nukunbibia yetọn tọn sọ to titi yiaga kakadoidoi”?
17 Enẹnọ he tindo ohia kanlin lọ tọn lẹ na yin vivasudo pete ga taidi dogbọn miyọn dali nkọ. Dile dọdai lọ sọhia to nukọnmẹ do, oṣiọ yetọn lẹ ma na yin didi gba na kanlin lẹ po ohẹ lẹ po nido dù yé. (Osọhia 19:17, 18) Nalete, e yin nuhe họnwun dọ yé ma yin nukunbiana to agbasalan mẹ kakadoi gba! Nawẹ “yè na sọ yi miyọn po whemi po do bianukun” na yé gbọn? To enẹ mẹ dọ lila nugbo lọ tọn dè yé hia bo na avase yé dogbọn whẹdida Jiwheyẹwhe tọn he ja lọ dali. Nalete yé yi nukun pẹvi do pọn omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ, podọ, fie e yọnbasi te, gbọn walọyizan wintinwintin dali do whan kanlin tonudidọ tọn lọ nado dohomẹkẹn bo tlẹ hù Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. Taidi opodo de, nukundiọsọmẹtọ ehelẹ na yin vivasudo taidi po miyọn po whemi po nkọ. Enẹgodo “azọ nukunbibia yetọn tọn sọ to titi yiaga kakadoidoi” to enẹ mẹ dọ whẹdida Jiwheyẹwhe tọn do yé ji na yinuwa taidi avase de eyin nupojipetọ-yinyin jijlọ Jehovah tọn sọ vọ yin whẹylọ whladopo dogọ gbedopo. Whẹho enẹ na ko yin gblọndo din na kakadoidoi.
18 Mẹnu wẹ to wẹndomẹ nukunbianamẹtọ lọ do todin? Flin dọ owẹ̀n yẹhiadonu tọn lẹ tindo aṣẹ nado bianukunna omẹ he ma tindo hiadonu Jiwheyẹwhe tọn to nukọn yetọn lẹ. (Osọhia 9:5) Na nugbo tọn, omẹ ehelẹ to anademẹ angẹli tọn lẹ glọ wẹ nukunbianamẹtọ lẹ. Nukọnzinzindo magbọjẹ owẹ̀n yẹhiadonu tọn lẹ tọn to de bọ “gbọjẹ ma sọ tin to okle, po ozan po [na] yé he to taliaina kanlin lọ, po boṣiọ etọn po, podọ mẹdepope he yí ohia oyin etọn tọn.” Podọ to godomẹ, to vasudo yetọn godo, kunnudenu ohia tọn he yin whẹsuna nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn tọn, yedọ “azọ nukunbibia yetọn tọn,” na to agayi kakadoidoi. Na hagbẹ Johanu tọn ni to akọndonanu kaka jẹ whenuena whẹsunanu enẹ na yin tadona! Dile angẹli lọ dotana do: “Ofi wẹ homẹfa mẹwiwe lẹ tọn te: yé he to osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn po yise Jesu tọn po yìn lẹ.”—Osọhia 14:12.
19. Etẹwutu homẹfa (kavi, akọndonanu) yin bibiọ sọn mẹwiwe lẹ si, podọ etẹwẹ Johanu na linlin etọn he na ye huhlọn?
19 Mọwẹ, “homẹfa [kavi, akọndonanu] mẹwiwe lẹ tọn” zẹẹmẹdo sinsẹ̀n-bibasi yetọn na Jehovah to klandowiwe pete de mẹ gbọn Jesu Klisti gblamẹ. Wẹndomẹ yetọn ma yin nuhe mẹlẹpo kẹalọyi gba. E nọ planmẹ jẹ nukundiọsọmẹ, homẹkẹn, etlẹ yin oku mẹ. Ṣigba yé yin huhlọn na dogbọn nuhe Johanu basi linlin etọn dogọ dali: “Yẹn sọ se ogbè de sọn olọn mẹ to didọ hlan mi, dọmọ, Wlanwe, Donanọ wẹ oṣiọ he ku to Oklunọ mẹ lẹ sọn dinvie yì: mọwẹ, gbigbọ dọ, na yé nido gbọjẹ sọn tukla yetọn lẹ mẹ; azọ́n yetọn sọ to hihodo ye.”—Osọhia 14:13.
20. (a) Nawẹ opagbe he yin linlin etọn na gbọn Johanu dali lọ sọzẹn hẹ dọdai Paulu tọn dogbọn tintin-tofi Jesu tọn dali gbọn? (b) Lẹblanulọkẹyi vonọtaun tẹwẹ yè dopagbe etọn na mẹyiamisisadode enẹlẹ he ku to whenuena Satani yin yinyanjẹgbonu sọn olọn mẹ godo?
20 Opagbe ehe sọgbe hẹ dọdai Paulu tọn dogbọn tintin-tofi Jesu tọn dali ganji: “Oṣiọ he tin to Klisti mẹ lẹ whẹ wẹ na fọn: whenẹnu wẹ yè na ze mí he pò to ogbẹ̀ lẹ [mẹyiamisisadode he gbẹ pò to ogbẹ̀ biọ azan Oklunọ tọn mẹ lẹ] do aga po yé po to aslọ mẹ, nado pe Oklunọ to aga.” (1 Tẹsalonikanu lẹ 4:15-17) To yinyanjẹgbonu Satani tọn sọn olọn mẹ godo, enẹnọ he ku to kọndopọ mẹ po Klisti po lẹ fọn whẹ. (Yijlẹdo Osọhia 6:9-11 go.) Enẹgodo, mẹyiamisisadode he ku to azan Oklunọ tọn whenu lẹ yin lẹblanulọkẹyi vonọtaun de sin opagbe do na. Fọnsọnku yetọn hlan ogbẹ̀ gbigbọnọ to olọn mẹ yin tololo tọn, yedọ “to nukunwhiwhe dopo mẹ.” (1 Kọlintinu lẹ 15:52) Lehe ehe jiawu sọ! Podọ azọn dódó tọn yetọn lẹ to nukọnzindo madoalọte to lẹdo olọn tọn mẹ.
Ojijẹ Aigba Tọn
21. Etẹwẹ Johanu dọ na mí dogbọn “ojijẹ aigba tọn” lọ dali?
21 Mẹdevo lẹ ga na mọ ale yi sọn azan whẹdida tọn ehe mẹ, dile Johanu zindonukọn nado dọ na mí do: “Yẹn sọ pọn, do ayi e go, aslọ wiwe de, to aslọ lọ ji mẹde sinai di Ovi gbẹtọ tọn, e tindo ojẹgbakun sika tọn de to ota etọn, po agbogọdọẹ dida de po to alọ etọn mẹ. Angẹli devo de [ẹnẹtọ lọ] sọ tọ́n sọn tẹmpli lọ mẹ, bo to awhádo ogbè lele hlan ewọ he sinai to aslọ lọ ji dọmọ, Zin agbogọdọẹ towe do e mẹ, bo to gbingbẹn: na ojlẹ ko wá na we nado gbẹn: na ojì aigba tọn ko biapa pó. Ewọ he sinai to aslọ lọ ji sọ dlan agbogọdọẹ etọn do aigba ji; bọ yè sọ gbẹn aigba.”—Osọhia 14:14-16.
22. (a) Mẹnu wẹ omẹ he ṣinyọn ojẹgbakun sika tọn bo sinai to aslọ wewe ji lọ? (b) Whetẹnu wẹ opodo ojijẹ lọ tọn jọ, podọ gbọnna?
22 Nado yọn mẹhe sinai to aslọ wewe lọ ji ma yin ayihaawenu de gba. Sinai do aslọ wewe de ji, bo di ovi gbẹtọ tọn de bo tindo ojẹgbakun sika tọn de, ewọ yin Jesu hezeheze, yedọ Ahọlu Mẹssia lọ he Daniẹli lọsu mọ to numimọ mẹ. (Daniẹli 7:13, 14; Malku 14:61, 62) Ṣigba etẹwẹ ojijẹ kavi gbingbẹn lọ to didọdai tofi? Whenuena e tin to aigba ji, Jesu yi azọ́n devi lẹ bibasi tọn lọ jlẹdo gbingbẹn ojijẹ aihọn gbẹtọvi lẹ tọn tọn go. (Matiu 9:37, 38; Johanu 4:35, 36) Opodo ojijẹ ehe tọn wá to azan Oklunọ tọn lọ gbe, whenuena Jesu yin ojẹgbakun ṣinyọnna taidi Ahọlu bo to whẹda na dagbe Otọ́ etọn tọn. Nalete, ojlẹ gandudu tọn etọn, sọn 1914, sọ yin ojlẹ ayajẹ tọn de nado hẹn ojijẹ lọ biọ whegbe.—Yijlẹdo Deutelonomi 16:13-15 go.
23. (a) Mẹnu dè wẹ ogbè lọ nado bẹ gbingbẹn lọ jẹeji wá sọn? (b) Ojijẹ tẹwẹ jọ sọn 1919 kaka jẹ dinvie?
23 Dile e tlẹ yin Ahọlu de po Whẹdatọ de po, Jesu nọtepọn gbedide sọn Jehovah Jiwheyẹwhe etọn dè whẹpo do bẹ ojijẹ lọ jẹeji. Ogbè enẹ wá sọn “fiwiwe tẹmpli tọn” mẹ dogbọn yizan angẹli de tọn dali. To afọdopolọji, Jesu setonu. Tintan whẹ, sọn 1919 sọyi, e hẹn angẹli etọn lẹ nado dotana gbingbẹn 144 000 lẹ tọn lọ. (Matiu 13:39, 43; Johanu 15:1, 5, 16) Enẹgodo, ojijẹ bibẹpli gbẹtọ susugege lọ tọn he yin lẹngbọ devo lẹ tọn jọ. (Johanu 10:16; Osọhia 7:9) Whenuho dohia dọ to 1931 po 1935 po gblamẹ sọha daho de he yin lẹngbọ devo ehelẹ tọn jẹ awusọhia ji. To 1935 Jehovah hun nukunmọjẹnumẹ hagbẹ Johanu tọn tọn hlan yinyọnẹn nugbo gbẹtọ susugege Osọhia 7:9-17 tọn lọ. Sọn whenẹnu sọyi, nuzindonuji susu yin zize do bibẹpli gbẹtọ susugege ehe tọn ji. To owhe 2005 tọn mẹ, sọha etọn ko zẹ livi ṣidopo go taun, bo sọ gbẹ pò to susudeji. Na nugbo tọn, mẹhe taidi ovi gbẹtọ tọn de ko gbẹ̀n ojijẹ daho ayajẹ tọn de to ojlẹ opodo tọn ehe whenu.—Yijlẹdo Eksọdusi 23:16; 34:22 go.
Zinzin Ovẹn Sinsẹ́n Aigba Tọn Tọn
24. Etẹwẹ tin to alọ angẹli atọ́ntọ lọ tọn lẹ mẹ, podọ awha tẹwẹ angẹli ṣidopotọ lọ do?
24 Po ojijẹ whlẹngan tọn he yin hinhẹn wá opodo po, ojlẹ lọ wá na ojijẹ devo. Johanu na linlin: “Angẹli devo de [atọ́ntọ lọ] sọ tọ́n sọn tẹmpli lọ mẹ he tin to olọn mẹ, ewọ ga sọ tindo agbogọdọẹ dida de. Angẹli devo de [ṣidopotọ lọ] sọ tọ́n sọn fie agba lọ te, ehe tindo huhlọn to miyọn ji; bo dawha ogbè lele hlan ewọ he tindo agbogọdọẹ dida lọ, dọmọ, Zin agbogọdọẹ dida towe do e mẹ, bo gbẹn ohin blebu ovẹn aigba tọn lẹ plidopọ, na sinsẹ́n etọn ko bia.” (Osọhia 14:17, 18) Awhanpa angẹli lẹ tọn yin azọn ojijẹ tọn susu de na to azan Oklunọ tọn lọ gbe, bo to dagbe lẹ ṣinyan sọn ylanylan lẹ mẹ!
25. (a) Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ angẹli atọ́ntọ lọ wá sọn tẹmpli mẹ? (b) Etẹwutu e yin nuhe jẹ dọ gbedide lọ nado bẹ ojijẹ lọ jẹeji wá sọn angẹli de dè he “tọ́n sọn fie agbà lọ te”?
25 Angẹli atọ́ntọ lọ wá sọn nukọn Jehovah tọn to fiwiwe tẹmpli lọ tọn mẹ; nalete, ojijẹ godo tọn lọ jọ sọgbe hẹ ojlo Jehovah tọn ga. Angẹli lọ yin gbedena nado bẹ azọn etọn jẹeji dogbọn wẹndomẹ de he yin dido gbọn angẹli devo dali he “tọ́n sọn fie agbà lọ te.” Nugbo ehe gọna zẹẹmẹ, dile e ko yindọ alindọn nugbonọ lẹ to agbà lọ glọ ko kanse: “Nawẹ e na dẹn do, Oklunọ E, wiwenọ podọ nugbonọ, hiẹ ma na dawhẹ, bo sọ yiahọsu ohùn mítọn tọn to yé he tin to aigba ji lẹ go ba?” (Osọhia 6:9, 10) Po ojijẹ ovẹn sinsẹ́n aigba tọn lọ gbingbẹn po, awha ehe na ahọsuyi na yin pekọ hẹnwana.
26. Etẹwẹ yin “ovẹn aigba tọn lọ”?
26 Ṣigba etẹwẹ “ovẹn aigba tọn lọ” yin? To Owe wiwe Heblu lẹ mẹ, akọta Ju lẹ tọn yin hodọdego taidi ovẹn Jehovah tọn. (Isaia 5:7; Jẹlemia 2:21) Mọdopolọ, Jesu Klisti po enẹnọ he na wadevizọn po e po to Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ po yin hodọdego taidi ovẹntin de. (Johanu 15:1-8) To lẹdo ehe mẹ, ninọmẹ gọna zẹẹmẹ ovẹntin de tọn wẹ yindọ e nọ hẹn sinsẹ́n lẹ tọ́njẹgbonu, podọ ovẹntin Klistiani nugbo lọ ko dè sinsẹ́n susu jẹgbonu hlan pipa Jehovah tọn. (Matiu 21:43) Nalete, “ovẹn aigba tọn lọ” dona yin, e ma yin ovẹntin nujọnu tọn ehe gba, ṣigba awuwlenanu do nutẹnmẹ Satani tọn etọn, yedọ tito yinukundomọ ylankan gandudu tọn etọn do gbẹtọvi lẹ ji, po “ohin sinsẹ́n tọn” vovo etọn he yin sinsẹ́n aovi tọn lẹ to owhe kanweko lẹ gblamẹ po. Babilọni Daho lọ, he sinsẹ̀n Klistiani tọn atẹṣitọ lọ yin nukundeji sọmọ te, ko yi gbigbọ daho de zan do ovẹntin adínọ ehe ji.—Yijlẹdo Deutelonomi 32:32-35 go.
27. (a) Etẹwẹ jọ whenuena angẹli he tindo agbogọdọẹ lọ bẹ ovẹn aigba tọn pli? (b) Dọdai tẹlẹ to Owe wiwe Heblu tọn lẹ mẹ wẹ do gbigblo ojijẹ lọ tọn hia?
27 Whẹdida lọ dona yin bibasi! “Angẹli lọ sọ dlan agbogọdọẹ etọn do aigba mẹ, bo bẹ ovẹn sinsẹ́n he to aigba lẹ pli, bo sọ bẹ ẹ yi do ahandanu daho homẹgble Jiwheyẹwhe tọn tọn mẹ. Yè sọ zin ahandanu lọ to otò daho lọ godo, ohùn sọ doyla sọn ahandanu lọ mẹ jẹgbonu, yedọ, hlan ogànkan osọ́ tọn go, e dẹn sọ ojlẹ stade fọṣinatọ̀n.” (Osọhia 14:19, 20) Homẹgble Jehovah tọn sọta ovẹntin ehe ko yin lila sọn whenu dindẹn die gbọn. (Zẹfania 3:8) Dọdai de to owe Isaia tọn mẹ ma namẹ ayihaawe depope dọ akọta blebu lẹ na yin vivasudo whenuena ahandanu lọ yin zinzin gba. (Isaia 63:3-6) Joẹli ga dọdai dọ “agundaho” daho lẹ, yedọ akọta blebu lẹ, na yin zinzindai hlan vasudo to “ovẹndo” lọ mẹ, to “agbado whẹdida tọn lọ mẹ.” (Joẹli 3:12-14, NW ) Na nugbo tọn, e yin ojijẹ jiawu de he nkọ ma na sọ jọ gbede pọn! Sọgbe hẹ numimọ Johanu tọn, e ma yindọ sinsẹ́n ovẹn tọn lẹ yin gbingbẹ̀n kẹdẹ gba ṣigba ovẹntin yẹhiadonu tọn lọ pete yin sinsan bo yin zizedlan ovẹndo lọ mẹ nado yin zinzin po afọ po. Enẹwutu ovẹntin aigba tọn lọ na yin zinzindai to gbonu bo ma na sọ penugo nado whẹn whladopo dogọ gbede ba gba.
28. Mẹnu wẹ basi zinzin ovẹn aigba tọn lọ tọn, podọ etẹwẹ e zẹẹmẹdo dọ ovẹndo lọ yin zinzin “to otò daho lọ godo”?
28 Zinzin numimọ tọn lọ yin bibasi dogbọn osọ́ lẹ dali, na ohùn he yin zinzin sọn ovẹn sinsẹ́n lọ mẹ lẹ jẹ “ogànkan osọ́ tọn go.” Dile e ko yindọ hogbe “osọ́” nọ yawu yin yiyizan na nuyiwa awhan tọn lẹ, ehe dona yin ojlẹ awhan tọn de. Awhanpa olọn tọn lẹ he hodo Jesu biọ awhan godo tọn sọta titonu Satani tọn mẹ yin didọ nado “zin ahandanu homẹgble Jiwheyẹwhe Ganhunupo tọn tọn he hunzo.” (Osọhia 19:11-16) E sọawuhia dọ ehelẹ wẹ yin mẹhe basi zinzin ovẹn aigba tọn lọ tọn lẹ. Ye sọ “zin ahandanu lọ to otò daho lọ godo,” enẹ wẹ yindọ, to gbonu Ziọni olọn mẹ tọn tọn. Na nugbo tọn, e yin nuhe jẹ dọ ovẹn aigba tọn lọ ni yin zinzin to aigba ji. Ṣigba e na sọ yin zinzin “to otò daho lọ godo” to enẹ mẹ dọ awugblenamẹ depope ma na wá pipotọ okun yọnnusi lọ tọn lẹ go gba, he nọtena Ziọni olọn tọn to aigba ji. Ehelẹ to pọmẹ po gbẹtọ susugege lọ po na yin whiwhla to vivomẹ to tito agun tọn aigba ji tọn he yin Jehovah tọn ṣẹnṣẹn.—Isaia 26:20, 21.
29. Nawẹ ohùn he wá sọn ovẹndo lọ mẹ siso sọ, fie wẹ e dlẹnkan jẹ, podọ etẹwẹ ehe lẹpo dohia?
29 Numimọ họnwun ehe tindo awetọ etọn de to vivasudo Ahọluduta aigba tọn lẹ tọn mẹ dogbọn zannu Ahọluduta tọn lọ dali, he yin zẹẹmẹ basina to Daniẹli 2:34, 44 mẹ. Husudo pete de na tin. Otọ̀-sisa ohùn tọn sọn ovẹndo lọ mẹ siso talala, kaka jẹ ogànkan osọ́ lẹ tọn kọn, bo dẹn sọ stade 1 600 lẹ.a Sọha daho ehe, he yin awuwlena dogbọn ẹnẹ whla ẹnẹ donu ao whla ao lẹ (4 x 4 x 10 x 10) dali dohia hezeheze dọ vasudo lọ na gando aigba lọ pete go. (Isaia 66:15, 16) Vasudo lọ na yin pete po godo tọn po. Gbede pọn, yedọ gbede pọn whladopo dogọ, ovẹntin Satani tọn aigba tọn ma na sọ dóadọ̀do ba!—Psalm 83:17, 18.
30. Etẹwẹ yin sinsẹ́n ovẹn Satani tọn lẹ tọn, podọ etẹwẹ dona yin nujikudo mítọn?
30 Dile mí tin to ogbẹ̀ biọ ojlẹ opodo tọn mẹ yinukọn sọ, numimọ ojijẹ awe ehelẹ tọn yin nuhe gọna zẹẹmẹ talala. Lẹdo mítọn lẹ wẹ mí dona pọn poun nado mọ sinsẹ́n ovẹntin Satani tọn. Ohòdidè lẹ po mẹhùhù alọpa devo lẹ po; sunnu zanhẹ sunnu, ayọdide, po fẹnnuwiwa alọpa devo lẹ po; nugbomadọ po matin numọtolanmẹ jọwamọ po—onu mọnkọtọn lẹpo wẹ hẹn aihọn ehe yin ylankan to Jehovah nukunmẹ. Ovẹntin Satani tọn bẹ “vivẹ́ po ogbò po” hẹn. Walọyizan ylankan boṣiọ-sinsẹ̀n tọn etọn nọ kọn masin do Mẹdatọ Daho gbẹtọvi lẹ tọn go. (Deutelonomi 29:18; 32:5; Isaia 42:5, 8) Lẹblanulọkẹyi nankọ die e yin nado kọnawudopọ po nuyiwa po hẹ hagbẹ Johanu tọn lọ to ojijẹ sinsẹ́n dagbe etọn tọn mẹ he Jesu to didetọnjẹgbonu hlan pipa Jehovah tọn! (Luku 10:2) Na mímẹpo ni tindo nujikudo dọ mí ma na yin gingandego gbede dogbọn sinsẹ́n ovẹn tọn aihọn ehe tọn dali, podọ na mí ni gbọn mọ dali do dapana yinyin zinzin po ovẹn aigba tọn lọ po whenuena whẹdida agọjẹdomẹ Jehovah tọn na yin hinhẹnṣẹ.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Stade 1 600 lẹ yin nudi kilomẹtlu 300 lẹ.—Osọhia 14:20, New World Translation Reference Bible, nudọnamẹ odo tọn.
[Apotin to weda 208]
‘Vẹnhan Ayọdide Etọn Tọn’
Ada nukundeji de he yin Babilọni Daho lọ tọn wẹ Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn tọn. Ṣọṣi lọ yin gandudeji dogbọn papa dali to Lomu bo dọ dọ papa dopodopo yin godojẹnamẹtọ apọsteli Pita tọn. Bọdego mí tindo nujijọ zinjẹgbonu delẹ dogbọn mẹhe yè ylọ dọ godojẹnamẹtọ ehelẹ dali:
Formose (891 jẹ 896): “Osun ṣinẹnẹ to oku etọn godo, oṣiọ Formose tọn yin kunkun sọn yọdo papa tọn lọ mẹ na whẹdida to pipli whẹdida tọn ‘oṣiọ tọn’ de nukọn, he Etienne (papa yọ́yọ́ lọ) yin azinponọ na. Papa oṣiọ lọ yin whẹsadokọna na nuvẹun madoalọte na otẹn papa tọn lọ podọ nuwadotana etọn lẹpo yin yiylọ dọ ovọ. . . . Yè dè aṣọvọ papa tọn sọn okọ na oṣiọ lọ; alọvi adusilọ etọn tọn lẹ yin sinsansẹ.”—Nouvelle Encyclopédie catholique (Glẹnsigbe).
Etienne VI (896 jẹ 897): “To osun kleun delẹ gblamẹ [he yin whẹdida na oṣiọ Formose tọn godo] nujijọ hunyanhunyan tọn de hẹn opodo wá na gandudu papa Etienne tọn; aṣẹ papa tọn etọn yin yíyí sọn e si, e yin zizedlan ganpamẹ, bo yin okọslona hù.”—Nouvelle Encyclopédie catholique.
Sergius III (904 jẹ 911): “Omẹ awe he jẹnukọnna ẹn to ofin ji tololo lẹ . . . yin okọslona hù to ganpamẹ. . . . To Lomu, e yin godonọna dogbọn whẹndo Théophylacte tọn dali, he dopo to viyọnnu etọn lẹ mẹ, yedọ Marozia, wẹ yè dọ dọ e ji visunnu dopo na ẹn (to nukọnme papa Jean XI).”—Nouvelle Encyclopédie catholique.
Etienne VII (928 jẹ 931): “To owhe godo tọn lẹ he yin papa-yinyin etọn tọn mẹ, papa Jean X . . . tindo numimọ homẹgble Marozia tọn, yedọ Donna Senatrix Lomu tọn tọn, bo yin zizedo ganpamẹ bo yin hùhù. Enẹgodo Marozia yi papa-yinyin lọ na papa Léon VI, he ku to osun ṣidopo-daa godo. Etienne VII hẹ ofin etọn ji, matin ayihaawe gbọn nuyiwa Marozia tọn gblamẹ. . . . To owhe awe etọn whenu taidi papa, e ma tindo huhlọn depope gba to gandudomẹji Marozia tọn glọ.”—Nouvelle Encyclopédie catholique.
Jean XI (931 jẹ 935): “To oku Etienne VII tọn godo . . . , Marozia, owhé Théophylacte tọn gbe tọn, yí papa-yinyin lọ na visunnu etọn Jean, jọja de he tin to owhe 20 tintan etọn lẹ mẹ. . . . Taidi papa, Jean yin gandudeji dogbọn onọ etọn dali.”—Nouvelle Encyclopédie catholique.
Jean XII (955 jẹ 964): “E ma tlẹ ko tindo owhe 18, podọ linlin whenu etọn tọn lẹ yigbe dogbọn ojlo matindo etọn to onu gbigbọmẹ tọn lẹ mẹ dali, bo peve to gbẹdudu ylankan lẹ mẹ, po gbẹzan gblewa tọn madoalọte tọn po.”—The Oxford Dictionary of Popes.
Benoît IX (1032 jẹ 1044; 1045; 1047 jẹ 1048): “E yin nukundeji na papa-yinyin lọ sisà na mẹgopọntọ etọn podọ to enẹgodo sọ gọ otẹn lọ yí whlaawe.”—La nouvelle Encyclopédie britannique.
Nalete, kakati nado hodo apajlẹ Pita nugbonọ lọ tọn, ehelẹ po papa devo lẹ po yin gbigbọ ylankan de. Yé jo dotẹnmẹ do na ohùnhọdudu po ayọdide gbigbọmẹ tọn po agbasa tọn po, to pọmẹ po gbigbọ Jẹzebẹli tọn de po, nado hẹn ṣọṣi he ji yé to gandu do lọ gble. (Jakobu 4:4) Owe Le mystère accompli he Biblu Plọntọ lẹ zinjẹgbonu to Glẹnsigbe mẹ to 1917 lọ dè susu nugbo ehelẹ tọn hia jẹ gbangba. Ehe yin aliho dopo he mẹ Biblu Plọntọ lẹ to azan enẹlẹ gbe ‘yi azọ̀nylankan alọpalọpa lẹ do hò aigba.’—Osọhia 11:6; 14:8; 17:1, 2, 5.
[Yẹdide to weda 206]
Klisti he yin zize do ofin ji to whẹda po godonọnamẹ angẹli lẹ tọn po
[Yẹdide to weda 207]
Whenuena Babilọni jai to 539 J.W.M., gantọ etọn lẹ yin tuntundote