Weta 37
Awubibla po Ayajijẹ po to Opodo Babilọni Tọn Whenu
1. Nawẹ “ahọlu aigba tọn lẹ” na yinuwa hlan vasudo ajiji Babilọni Daho lọ tọn do?
OPODO Babilọni tọn yin wẹndagbe na omẹ Jehovah tọn lẹ, ṣigba nukun tẹwẹ akọta lẹ yi do pọn ẹn? Johanu dọ na mí: “Ahọlu aigba tọn lẹ, he to ayọde hẹ ẹ, bo sọ tin to ogbẹdudu mẹ hẹ ẹ lẹ, na doavihan na ẹn, bo na sọ viavi na ẹn whenuena yé na mọ azọ fifiọ etọn tọn, ye na ṣite to aganu boboe na awujiji awufiẹsa etọn tọn, dọmọ, Ṣó, Ṣó, otòdaho huhlọnnọ lọ! na ogan dopo ji wẹ whẹdida towe wá.”—Osọhia 18:9, 10.
2. (a) Dile e ko yindọ azo ao yẹhiadonu tọn he yin kanlin wlanwlan vẹẹ lọ tọn lẹ wẹ va Babilọni Daho lọ sudo, etẹwutu wẹ “ahọlu aigba tọn lẹ” blawu na opodo etọn? (b) Etẹwutu ahọlu awublanọ lẹ nọte to aganu boboe na otò hodẹ̀do lọ?
2 Numọtolanmẹ akọta lẹ tọn sọgan taidi nuhe paṣamẹ to pọndohlan nugbo lọ tọn mẹ dọ Babilọni yin vivasudo dogbọn azo ao yẹhiadonu tọn he yin kanlin wlanwlan vẹẹ lọ tọn lẹ dali. (Osọhia 17:16) Ṣigba whenuena Babilọni juwayi, “ahọlu aigba tọn lẹ” na wá doayi e go lehe e yọn na yizan na ye do nado hẹn gbẹtọ lẹ do blẹo po mẹglọninọ po mẹ. Nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ ko lá awhan lẹ nado yin wiwe, ko yinuwa taidi azọnwatọ mẹyidawhanmẹtọ, bo ko dọyẹwheho na jọja lẹ biọ awhanfunfun mẹ. Sinsẹ̀n ko wleawuna lẹdo wiwejininọ tọn de he togan ylankan lẹ ko yizan nado gbidikọna gbẹtọ paa lẹ. (Yijlẹdo Jẹlemia 5:30, 31; Matiu 23:27, 28 go.) Ṣigba doayi e go dọ, todin ahọlu awublanọ ehelẹ tin to aganu boboe sọn otò dẹhodo lọ kọn. Ye ma nọ dọnsẹpọ sọmọ nado gọalọna ẹn gba. Ye tindo awubla nado mọ ẹn juwayi ṣigba ye ma blawu sọmọ nado hẹn yede biọ owu mẹ na dagbe etọn gba.
Ajọwatọ lẹ Viavi bo Blawu
3. Mẹdevo tẹlẹ wẹ jujuyì Babilọni Daho lọ tọn vẹ na, podọ whẹwhinwhẹn ehe tọn tẹlẹ wẹ Johanu na?
3 E ma yin ahọlu aigba tọn lẹ kẹdẹ wẹ tindo awubla hlan jujuyì Babilọni Daho lọ tọn gba. “Ajọwatọ aigba tọn lẹ na viavi, bo nasọ to awubla na ẹn, na mẹde ma họ̀ ajọnu yetọn ba: ajọnu sika tọn, fataka tọn, ozannu akuẹgegenu tọn, pali, alavọ dagbedagbe, ogefunwunmẹ tọn, sẹda amamu tọn, avọ vẹẹ tọn, atin he vivi tọn, nuzinzan hunkọhunkọ ajlakudu tọn lẹpo, nuzinzan alọpalọpa atin akuẹgẹgenu lẹ tọn, oganvẹẹ tọn, oganyuu tọn, podọ ozannu mabli tọn, podọ kinamọni tọn, nuwhẹnwan gblingblin tọn, amisisa tọn, nuwhẹnkun tọn, ovẹn tọn, ami tọn, linfin dagbedagbe tọn, likun tọn, kanlin tọn, lẹngbọ tọn, osọ́ tọn, kẹkẹ tọn, agbasa lẹ tọn, po ogbẹ̀ gbẹtọ tọn lẹ po. Podọ sinsẹ́n he ayiha towe tunwan hodo lẹ, yé yì sọn de we [Babilọni Daho lọ], onu he vivi bo sọ yọnwhanpẹ lẹ, ye sudo sọn de we, hiẹ ma sọ to na mọ ye gbede ba.”—Osọhia 18:11-14.
4. Etẹwutu “ajọwatọ lẹ” viavi bo blawu do opodo Babilọni Daho lọ tọn ji?
4 Mọwẹ, Babilọni Daho lọ yin họntọn vivẹ po nuhọ̀tọ dagbe de po na ajọwatọ adọkunnọ lẹ. Di apajlẹ, yẹwhenọ-whé lẹ, owhé yẹwhenọ-yọnnu lẹ tọn, po ṣọṣi lẹ po to Mẹylọhodotọklisti mẹ to owhe lẹ gblamẹ ko họ̀ sọha daho susu sika, fataka, ozannu akuẹgegenu lẹ, atin họakuẹ lẹ, po adọkunnu alọpa devo lẹ po tọn. Dogọ, dona sinsẹ̀n tọn lẹ ko yin kinkọn do nuhihọ̀ ma-pọn-godo lẹ po ahannumu lẹ po ji he nọ hodo bibasi Noël he nọ kọn masin do Klisti go lọ tọn po gbọjẹzan he yè ylọ dọ wiwe devo lẹ po ji. Mẹdehlan Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ ko zindonukọn biọ aigba dindẹn lẹ ji, bo hun ahi yọyọ lẹ dote na “ajọwatọ tomẹyìtọ” lẹ he yin aihọn ehe tọn. To Japon owhe kanweko 17tọ lọ tọn mẹ, sinsẹ̀n Katholiki tọn, he wá po ajọwatọ lẹ po tlẹ tindo mahẹ to awhanfunfun otò-yíyí tọn lẹ mẹ. To linlin bibasi do avunhiho tangan de ji to ado ohọ̀nmẹ Osaka tọn lẹ glọ de mẹ, owe Encyclopédie britannique dọmọ: “Awhanpa Tokugawa tọn lẹ mọ yede to avunho sọta kẹntọ de he sin asia lẹ tindo yẹdide satin po Whlẹngantọ lọ po mẹwiwe Jacques, yedọ ogán wiwe Espagne tọn lẹ po.” Ada awhangbatọ lọ dohomẹkẹn bo tlẹ sunsun Sinsẹ̀n Katholiki tọn sẹ sọn aigba enẹ ji. Mahẹ ṣọṣi lọ tọn to whẹho aihọn tọn lẹ mẹ to egbehe ma na hẹn dona de wá na ẹn gba.
5. (a) Nawẹ ogbè de sọn olọn mẹ lọ basi zẹẹmẹ na awubla “ajọwatọ lẹ” tọn dogọ gbọn? (b) Etẹwutu ajọwatọ lẹ ga “ṣite to aganu boboe”?
5 Ogbè lọ sọn olọn mẹ sọ dọ dogọ: “Ajọwatọ onu helẹ tọn, he yè hẹn zun adọkunnọ gbọn alọ etọn mẹ lẹ, na ṣite to aganu boboe na awujiji awufiẹsa etọn tọn, bo na to avivi bo to awubla, dọmọ, Ṣó, Ṣó, otò daho lọ, he yè ṣinyọn alavọ dagbedagbe na, po ogefunwunmẹ tọn po, avọ vẹẹ, po ehe yè yi sika do doaṣọna po, ozannu akuẹgegenu tọn po pali po! na ogan dopo mẹ wẹ adọkun daho mọhunkọ zun ovọ!” (Osọhia 18:15-17a) Po vasudo Babilọni Daho lọ tọn po, “ajọwatọ lẹ” blawu na hẹnbu hagbẹ ajọwiwa tọn enẹ tọn wutu. Na nugbo tọn, e lẹzun “ṣó, ṣó” na ye. Ṣigba doayi e go dọ whẹwhinwhẹn yetọn na awubibla yin ṣejannabi tọn kẹdẹ podọ yewlẹ ga—taidi ahọlu lẹ—“ṣite to aganu boboe.” Ye ma nọ dọnsẹpọ sọmọ nado yin alọgọ depope na Babilọni Daho lọ gba.
6. Nawẹ ogbè sọn olọn mẹ lọ basi zẹẹmẹ na awubla ohúntọ po hunkuntọ lẹ po tọn gbọn, podọ etẹwutu ye viavi?
6 Linlin lọ zindonukọn: “Ohúntọ lẹ dopodopo, ogbẹ́ ohún mẹ tọn lẹ, húnkùntọ lẹ, po mẹsọha he to ajọwa gbọn ohù ji lẹpo sọ ṣite to aganu boboe, bo to awhado whenuena ye mọ azọ fifiọ etọn tọn, dọmọ, Otò daho tẹwẹ di otò daho he! Ye sọ hunhun kọgudu do ota yetọn, bo to awhado, bo to avivi, bo to avihando, dọmọ, Ṣó, ṣó, oto daho lọ, ehe mẹ yè hẹn ye omẹ he tindo ohún to ohù mẹ lẹpo zun adọkunnọ gbọn onu akuẹgegenu etọn lẹ tọn dali! na ogan dopo mẹ yè hẹn ẹn jẹvọ.” (Osọhia 18:17b-19) Babilọni hohowhenu tọn lọ yin otò ajọwiwa tọn de bo tindo otọ̀jihun sọha daho de. Mọdopolọ, Babilọni Daho lọ nọ wàjọ susu dogbọn “osin susu” omẹ etọn lẹ tọn dali. Ehe nọ wleawuna agbasazọn na susu mẹmẹglọ sinsẹ̀n tọn etọn lẹ tọn. Nugbajẹmẹji akuẹzinzan tọn tẹ die vasudo Babilọni Daho lọ tọn na yin na omẹ ehelẹ! Asisa nuzinzan gbẹzan tọn devo de taidi ewọ ma na tin gbede.
Ayajijẹ Do Vasudo Etọn Ji
7, 8. Nawẹ ogbè sọn olọn mẹ lọ hẹn wẹndomẹ he gando Babilọni Daho lọ go wá opodo gbọn, podọ mẹnu wẹ na yigbena hogbe enẹlẹ?
7 Whenuena Babilọni hohowhenu tọn lọ yin hihọliai dogbọn Medianu po Pẹlsianu lẹ po dali, Jẹlemia dọ gbọn dọdai dali: “Whenẹnu wẹ olọn po aigba po, po ye he tin to ye mẹ lẹpo po, na jihan na ayajẹ do Babilọni ji.” (Jẹlemia 51:48) Whenuena Babilọni Daho lọ yin vivasudo, ogbè lọ sọn olọn mẹ hẹn wẹndomẹ etọn wá opodo, bo to didọ dogbọn Babilọni Daho lọ dali: “Jaya do ota na ẹn, hiẹ olọn, mì apọsteli wiwe lẹ, po yẹwhegan lẹ po; na Jiwheyẹwhe ko yiahọsu mìtọn to e go.” (Osọhia 18:20) Jehovah po angẹli lẹ po sin homẹ na hun nado mọ vasudo kẹntọ hoho Jiwheyẹwhe tọn tọn, kẹdẹ dile e na te do na apọsteli lẹ po yẹwhegan Klistiani tintan lẹ po, he todin ko yin finfọnsọnku bo ko tin to otẹn yetọn lẹ mẹ to tito mẹho-24 tọn yetọn lọ mẹ.—Yijlẹdo Psalm 97:8-12 go.
8 Na nugbo tọn, “mẹwiwe” lẹpo—vlavo he ko yin finfọnsọnku yì olọn mẹ kavi gbẹ pò to ogbẹ̀ to aigba ji—na dawha po ayajẹ po, kẹdẹ dile gbẹtọ susugege azọnwahẹmẹtọ lẹngbọ devo lẹ tọn na basi do. To nukọnmẹ, dawe nugbonọ hohowhenu tọn lẹpo na yin finfọnsọnku biọ titonu yọ́yọ́ lọ mẹ, podọ yewlẹ ga na kọnawudopọ to ayajijẹ lọ mẹ. Omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ma tẹnpọn nado yiahọsu na yede do homẹkẹndomẹtọ sinsẹ̀n tọn yetọn lẹ ji gba. Ye ko flin hogbe Jehovah tọn lẹ he yin: “Ahọsu wẹ ṣie; yẹn na suahọ, wẹ [Jehovah] dọ.” (Lomunu lẹ 12:19; Deutelonomi 32:35, 41-43) Eyọn, Jehovah ko yiahọsu todin. Ohùn he yin sinsọnkọnyinai dogbọn Babilọni Daho lọ dali lẹpo ko yin ahọsuyina.
Gilise Daho de Zizedlan
9, 10. (a) Etẹwẹ angẹli huhlọnnọ lọ wà bo dọ todin? (b) Nuyiwa tẹ he taidi dehe yin bibasi dogbọn angẹli huhlọnnọ lọ dali to Osọhia 18:21 mẹ wẹ jọ to ojlẹ Jẹlemia tọn mẹ, podọ etẹwẹ e hẹn mẹ deji na? (c) Etẹwẹ nuhe angẹli huhlọnnọ he Johanu mọ wà lọ hẹn mẹ deji na?
9 Nuhe Johanu mọ bọdego lọ zinnudeji dọ whẹdida Jehovah tọn do Babilọni Daho lọ ji yin godo tọn: “Angẹli huhlọnnọ de sọ ze ozannu de daga taidi gilise daho, bo ze e dlan ohù mẹ, bo to didọmọ, Le wẹ yè na yi huhlọn do dọn Babilọni otò daho lọ dlan odo do, yè ma sọ to na mọ ẹn gbede gbede ba.” (Osọhia 18:21) To ojlẹ Jẹlemia tọn mẹ, nuyiwa mọnkọtọn de po zẹẹmẹ dọdai tọn huhlọnnọ de po yin bibasi. Jẹlemia yin gbigbọdo nado wlan do owe de mẹ “oylan he na wá Babilọni ji lẹpo.” E yí owe lọ na Selaia bo dọ na ẹn nado basi gbejizọnlin yì Babilọni. To finẹ, to nudọnamẹ Jẹlemia tọn hihodo mẹ, Selaia hia hodidọ de sọta otò daho lọ: “[Jehovah] E, hiẹ ko dọho gbọn otẹn he tọn dali, nado san ẹn sẹ, dọ mẹde ma na sọ nọ̀ e mẹ, gbẹtọ kavi gbekanlin, ṣigba dọ e na yin ovọjẹ kakadoi.” Enẹgodo Selaia yí zannu de blado owe lọ go bo ze e dlan otọ̀ Euflati mẹ, dọmọ: “Le wẹ Babilọni na siọ do, bo ma na sọ ṣite ba na oylan he yẹn na hẹnwá ewọ ji wutu.”—Jẹlemia 51:59-64.
10 Zizedlan owe he yè yí zannu blado de tọn do otọ̀ lọ mẹ yin mẹhẹndeji de dọ Babilọni na bu sọn aimẹ pete, bo ma na yin vivọjlado gbede. Mimọ angẹli huhlọnnọ de yí onu mọnkọtọn dopolọ wà dogbọn apọsteli Johanu dali yin mẹhẹndeji huhlọnnọ dopolọ de dọ lẹndai Jehovah tọn hlan Babilọni Daho lọ na mọ hẹndi yí. Ninọmẹ vọjẹ pete Babilọni hohowhenu tọn lọ tọn to egbehe dekunnu huhlọnnọ na nuhe na jọ do sinsẹ̀n lalo tọn go to sọgodo he ma dẹn lọ mẹ.
11, 12. (a) Nawẹ angẹli huhlọnnọ lọ dọho hlan Babilọni Daho lọ gbọn todin? (b) Nawẹ Jẹlemia dọ dọdai sọta Jelusalẹm atẹṣitọ lọ gbọn, podọ etẹwẹ e zẹẹmẹdo na azan mítọn?
11 Todin angẹli huhlọnnọ lọ dọho hlan Babilọni Daho lọ dọmọ: “Ogbè ajalẹnhotọ lẹ tọn, hanjitọ lẹ tọn, vankuntọ lẹ tọn, opẹnkuntọ lẹ tọn, yè ma to na se to e mẹ gbede ba; asiawàtọ lẹ, anawàtọ onu depope tọn he e yin, yè ma na mọ to hiẹ mẹ gbede ba; yè ma sọ to ogbe gilise tọn na se to hiẹ mẹ gbede ba. Hinhọ́n zogban tọn yè ma to na ta to hiẹ mẹ gbede ba; ogbè asisunọ po asiyọyọ po tọn yè ma to na se to hiẹ mẹ gbede ba: na ajọwatọ towe lẹ wẹ omẹ gbogbo aigba tọn lẹ; na owọn towe wẹ yè yí do klọ akọta lẹpo.”—Osọhia 18:22, 23.
12 To hogbe mọnkọtọn lẹ mẹ, Jẹlemia dọdai dogbọn Jelusalẹm atẹṣitọ lọ dali: “Humọ yẹn na hẹn ogbè ajogidi tọn po ogbe homẹhun tọn po, ogbè asisunọ tọn po ogbè asiyọyọ tọn po, ogbè ogilise lẹ tọn, po hinhọ́n zogban tọn po nado sudo sọn ye mẹ. Aigba he pete na sọ yin ovọjẹ de, po awujinu de po.” (Jẹlemia 25:10, 11) Taidi ada tangan Babilọni Daho lọ tọn, Mẹylọhodotọklisti na lẹzun vọjẹ matin ogbẹ̀ de, dile e yin yẹdena họnwun dogbọn ninọmẹ jẹvọ Jelusalẹm tọn to 607 J.W.M., godo do. Mẹylọhodotọklisti he ko jaya susu dai bo yin gigọ po awha egbesọegbesọ tọn lẹ po na mọ ede yin awhangbà bo yin jijodo.
13. Diọdo ajiji tẹwẹ jẹ Babilọni Daho lọ ji, podọ etẹwẹ yin nugandomẹgo lọ na “ajọwatọ” etọn lẹ?
13 Na nugbo tọn, dile angẹli lọ dọ na Johanu tofi do, Babilọni Daho lọ blebu na diọ sọn ahọluigba huhlọnnọ akọjọpli tọn de mẹ jẹ aigba vọjẹ taidi zungbo mado osin de mẹ. “Ajọwatọ” etọn lẹ, gọna akuẹnọ gbogbo lẹ, ko yí sinsẹ̀n etọn zan na ale mẹdetiti tọn kavi taidi nuṣinyọnta de, podọ nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ ko mọ dọ e yin nuhe gọna ale nado tindo mahẹ po e po to ale etọn mẹ. Ṣigba ajọwatọ enẹlẹ ma na sọ tindo Babilọni Daho lọ taidi azọnwahẹmẹtọ yetọn ba. Mọdopolọ e ma na sọ klọ akọta aigba tọn lẹ po afọdide sinsẹ̀n tọn owọ̀n dabla etọn tọn lẹ po ba.
Ohùnhọ́dùdù Ahunhẹnnamẹtọ De
14. Whẹwhinwhẹn tẹwẹ angẹli huhlọnnọ lọ na na sinsinyẹn-yinyin whẹdida Jehovah tọn tọn, podọ onu mọnkọtọn tẹwẹ Jesu dọ whenuena e tin to aigba ji?
14 To tadona mẹ, angẹli huhlọnnọ lọ dọ nuhewutu whẹdida Jehovah tọn do Babilọni Daho ji do sinyẹn sọmọ. Angẹli lọ dọmọ: “Na ohò etọn mẹ wẹ yè mọ ohùn yẹwhegan lẹ tọn, mẹwiwe lẹ tọn, po omẹ yè hù to aigba ji lẹpo tọn te.” (Osọhia 18:24) Whenuena e tin to aigba ji, Jesu dọ hlan nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ to Jelusalẹm dọ ye na yin whẹgbledo na “ohùn dódónọ lẹpo tọn he yè ko kọndai to aihọn mẹ . . . sọn ohùn Abẹli dódónọ tọn ji” sọyi. To gbesisọ mẹ, whẹndo gbingban enẹ yin vivasudo to 70 W.M. tọn. (Matiu 23:35-38) To egbehe, whẹndo sinsẹ̀nnọ lẹ tọn devo to ohùnhọ́dù na homẹkẹndido devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn etọn wutu.
15. Nawẹ Ṣọṣi Katholiki to Allemagne nazi mẹ dù ohùnhọ́ to aliho awe mẹ gbọn?
15 To owe etọn L’Eglise catholique et l’Allemagne nazie mẹ, Guenter Lewy wlan: “Whenuena Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin kọgbidina to Bavière to 13 avril [1933], Ṣọṣi lọ tlẹ kẹalọyi azọndenamẹ he yin yiyina ẹn dogbọn Lizọnyizọnwatẹn Nuplọnmẹ po Sinsẹ̀n po Tọn dali lọ he yin nado na yinkọ hagbẹ lọ tọn lẹ he gbẹ sọ pò to bibasi sinsẹ̀n he yin gbigbẹdai lọ.” Nalete, Ṣọṣi Katholiki lọ tindo mahẹ to azọngban lọ mẹ he yin Kunnudetọ lẹ bibẹdo osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ; alọ etọn lẹ yin gigọ po ohùn ogbẹ̀ tọn kanweko Kunnudetọ lẹ tọn he yin hùhù lẹ tọn po. Whenuena Kunnudetọ jọja lẹ, taidi Wilhelm Kusserow dohia dọ ye sọgan ku po adọgbigbo po dogbọn sòdedomẹ dali, Hitler basi nudide dọ sòdidedomẹ yin yẹyinu gbahu na mẹhe nọ gbẹ awhan na ayimẹdawhẹnamẹnu yetọn wutu lẹ; enẹwutu nọvisunnu Wilhelm tọn, Wolfgang, he yin owhe 20 mẹvi yin otagbona. To ojlẹ dopolọ mẹ, Ṣọṣi Katholiki ko na tuli Katholiki Janmannu jọja lẹ nado kú to awhanpa otò yetọn tọn lẹ mẹ. Ohùnhọ́ ṣọṣi lọ tọn yin nuhe họnwun nado mọ!
16, 17. (a) Ohùnhọ́ tẹwẹ dona yin zize do okọ na Babilọni Daho lọ, podọ nawẹ Vatican lẹzun ohùnhọ́dùtọ na nuhe du Ju he ku to mẹhùhù ylankan nazi tọn glọ lẹ gbọn? (b) Etẹwẹ yin aliho dopo he mẹ sinsẹ̀n lalo tọn dona yin whẹgbledo na hùhù gbẹtọ livi susu lẹ tọn to awhan kanweko lẹ he yin ojlẹ mítọn mẹ tọn lẹ mẹ te?
16 Ṣigba, dọdai lọ dọ dọ ohùn “omẹ yè hù to aigba ji lẹpo tọn” dona yin zizedokọna Babilọni Daho lọ. Na nugbo tọn, enẹ ko yin nugbo to ojlẹ egbezangbe tọn lẹ mẹ. Di apajlẹ, dile e ko yindọ alọgọ Katholiki tọn wẹ hẹn Hitler wá gandudu ji to Allemagne, Vatican tindo mahẹ to ohùnhọ́ daho de mẹ na nuhe du Ju livi ṣidopo lẹ he ku to mẹhùhù ylankan nazi tọn lẹ mẹ. Dogọ, to ojlẹ mítọn mẹ, gbẹtọ hugan livi donu kanweko lẹ wẹ ko ku to awhan kanweko lẹ mẹ. Be yè dona gblewhẹ ehe tọn do sinsẹ̀n lalo tọn wẹ? Mọwẹ, to aliho awe mẹ.
17 Aliho dopo wẹ yindọ awhan susu lẹ gando gbemanọpọ sinsẹ̀n tọn lẹ go. Di apajlẹ, hunyanhunyan lọ to Inde to Malenu lẹ po Hindou lẹ po ṣẹnṣẹn to 1946 jẹ 1948 yin whinwhan dogbọn sinsẹ̀n dali. Ogbẹ̀ fọtọ́n donu kanweko lẹ wẹ yin hinhẹnbu. Avunhiho to Iran po Irak po ṣẹnṣẹn to owhe 1980 tọn lẹ gblamẹ gando vogbingbọn sinsẹ̀n tọn lẹ go, podọ fọtọ́n donu kanweko lẹ wẹ yin hùhù. Hunyanhunyan to Katholiki lẹ po Plọtẹstan lẹ po ṣẹnṣẹn to Irelande Agewaji tọn ko bẹ ogbẹ̀ fọtọ́n lẹ sọyi. To dogbapọnna ehe mẹ, wekantọ C. L. Sulzberger dọ to 1976: “E yin nugbo he paṣamẹ de dọ dibla yi madoawe kavi hugan mọ awhan he yin funfun todin lẹdo aihọn pe lẹ tọn yin avunhiho sinsẹ̀n tọn gbangba lẹ kavi gando ojlẹ̀ sinsẹ̀n tọn lẹ go.” Na nugbo tọn, whenuho hunyanhunyan tọn he yin Babilọni Daho lọ tọn ko yin nuhe họnwun talala.
18. Etẹwẹ yin aliho awetọ lọ he mẹ sinsẹ̀n aihọn tọn lẹ yin ohùnhọ́dùtọ te?
18 Etẹwẹ yin aliho awetọ lọ? Sọn pọndohlan Jehovah tọn mẹ, sinsẹ̀n aihọn tọn lẹ dù ohùn họ́ na ye ma gbọn nujikudo dali do plọn hodotọ yetọn lẹ nugbo lọ dogbọn nubiọtomẹsi Jehovah tọn na devizọnwatọ etọn lẹ dali gba. Ye ma gbọn nujikudo dali do plọn gbẹtọ lẹ dọ sinsẹ̀ntọ nugbo Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona hodo Jesu Klisti bo do owanyi hia hlan ode awetọ mahopọnna akọta he mẹ ye tọ́n sọn lọ gba. (Mika 4:3, 5; Johanu 13:34, 35; Owalọ lẹ 10:34, 35; 1 Johanu 3:10-12) Na sinsẹ̀n he wleawuna Babilọni Daho lọ lẹ ma ko plọnmẹ onu ehelẹ wutu, hagbẹ yetọn lẹ yin dindọn biọ odo daho awhan akọjọpli tọn mẹ. Lehe ehe sọawuhia do sọ to wẹkẹ whan awe lẹ he jọ to adà tintan owhe kanweko 20tọ lọ tọn mẹ, polẹpo he bẹ sọn Mẹylọhodotọklisti mẹ bo dekọtọn do sinsẹ̀nnọ lẹ he nọ hù ode awetọ mẹ! Eyin enẹnọ lẹpo he dọ dọ ye yin Klistiani lẹ ko hodo nunọwhinnusẹn Biblu tọn wẹ, awhan enẹlẹ ma na ko yin funfun gbede gba.
19. Ohùnhọ́ daho ahunhẹnnamẹtọ tẹwẹ tin to okọ̀ na Babilọni Daho lọ?
19 Jehovah ze owhẹ ohùnhọ́ ehe tọn lẹpo do okọ na Babilọni Daho lọ. Eyin nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ, podọ titengbe enẹnọ he yin Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ ko plọn nugbo Biblu tọn omẹ yetọn lẹ wẹ, ohùn sinsọnkọndai daho mọnkọtọn ma na ko jọ gbede gba. Whelọnu lo, na nugbo tọn, tọlọlọ kavi ma yin tọlọlọ, Babilọni Daho lọ—ayọdetọ daho lọ po ahọluigba aihọn tọn he yin sinsẹ̀n lalo tọn po—dona dogbe na Jehovah, e ma yin na “ohùn yẹwhegan po mẹwiwe lẹ tọn po” he e ko dohomẹkẹn bo ko hù kẹdẹ gba, ṣigba na ohùn “omẹ yè hù to aigba ji lẹpo tọn.” Na nugbo tọn, Babilọni Daho lọ to agban ohùnhọ́dudu daho tọn de hẹn. E na yin nudesẹ sọn aimẹ dagbe de whenuena vasudo godo tọn etọn na jọ!
[Apotin to weda 270]
Ale Tenọgli Go Ma Hẹn Tọn
Guenter Lewy wlan to owe etọn L’Eglise catholique et l’Allemagne nazie mẹ dọmọ: “Eyin sinsẹ̀n Katholiki tọn Allemagne tọn sọn bẹjẹeji ko tẹdo nujikudo po nukundiọsọ gandudu nazi tọn po go wẹ, whenuho aihọn tọn sọgan ko gbọn ali devo ji todin. Etlẹ yindọ avunhiho ehe ko gboawupo nado gbawhan Hitler tọn bo hẹnalọdotena sẹ́nmẹjijẹ susu etọn lẹpo, e na ko fọn nukundagbe walọyizan tọn ṣọṣi lọ tọn dote to whẹho ehe mẹ susu talala. Gbẹtọ he na ku to nukundiọsọmẹ mọnkọtọn mẹ lẹ na ko yin dehe su taun, ṣigba avọsinsan ehelẹ na ko yin bibasi na daho hugan whẹho lẹpo tọn. Po tomẹnu etọn lẹ po he yè ma sọgan dejidego po, Hitler ma na ko sọgan tindo adọgbigbo nado biọ awhan mẹ gba podọ ogbẹ̀ livi livi lẹ na ko yin whinwhlẹngan. . . . Whenuena mẹhe diọnukunsọ nazi lẹ to Allemagne fọtọ́n lẹ yin yasana biọ oku mẹ to osla yasanamẹ tọn Hitler tọn lẹ mẹ, whenuena oweyọnẹntọ Polande tọn yin hùhù, whenuena fọtọ́n donu kanweko omẹ Russie tọn lẹ tọn ku taidi kọdetọn yinyin nuyiwa hẹ taidi slave Untermenschen [mẹhe yìdo hugan gbẹtọ] lẹ, podọ whenuena gbẹtọ 6 000 000 lẹ yin hùhù na ye ma yin ‘Aryen’ wutu, nukọntọ Ṣọṣi Katholiki tọn lẹ to Allemagne na tuli gandudu lọ he to sẹ́nmẹjijẹ ehelẹ basi. Papa lọ to Lomu, yedọ tatọ gbigbọmẹ tọn po mẹplọntọ walọyizan tọn daho hugan lọ po he yin Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn tọn, ma dọ nudepope gba.”—Weda 275 po 292 po.
[Yẹdide to weda 268]
“Ṣó, ṣó,” wẹ togan lẹ dọ
[Yẹdide to weda 268]
“Ṣó, ṣó,” wẹ ajọwàtọ lẹ dọ