Linlẹn lọ Biọ Sinsẹ̀n Whèzẹtẹn Tọn lẹ Mẹ
“Yẹn nọ saba lẹndọ jọmaku alindọn tọn yin nugbo lẹdo aihọn pé he mẹlẹpo kẹalọyi de. Enẹwutu e paṣa mi taun nado plọn dọ nuyọnẹntọ daho whèzẹtẹn tọn po whèyihọ tọn delẹ po ko dọnnu sinsinyẹn sọta yise lọ. Todin e paṣa mi lehe linlẹn jọmaku tọn wagbọn do biọ Hindu mẹ.”—WEHỌMẸVI WEHỌMẸ ALAVỌ TỌN DE HE YIN PINPỌN E GO WHẸ́N TAIDI HINDU DE.
1. Naegbọn oyọnẹn lehe sinsẹ̀n-nuplọnmẹ jọmaku alindọn gbẹtọvi tọn yin awuwlena bo gbayipe to sinsẹ̀n voovo lẹ mẹ gbọn do yin nuhe duahunmẹna mí?
NAWẸ linlẹn lọ dọ gbẹtọ tindo alindọn de he yin jọmaku biọ sinsẹ̀n Hindu tọn po sinsẹ̀n Whèzẹtẹn tọn devo lẹ po mẹ gbọn? Kanbiọ lọ yin nuhe duahunmẹnamẹ etlẹ yin na mẹhe tin to Whèyihọ lẹ he sọgan nọ ma jẹakọ hẹ sinsẹ̀n ehelẹ, to whenuena e yindọ yise lọ gando pọndohlan sọgodo mẹlẹpo tọn go. Na nuplọnmẹ jọmaku gbẹtọvi tọn yin yise he gbayipe to suhugan sinsẹ̀n lẹ tọn mẹ to egbehe wutu, yinyọ́n lehe linlẹn lọ bẹjẹeji gbọn na nugbo tọn sọgan gọalọ nado wleawuna nukunnumọjẹnumẹ po hodọdopọ dagbe po.
2. Naegbọn Inde do yin asisa ayidego nuyiwadomẹji sinsẹ̀n tọn to Asie?
2 Ninian Smart, mẹplọntọ oplọn sinsẹ̀n tọn to Wehọmẹ alavọ Lancaster tọn to Grande-Bretagne, doayi e go dọmọ: “Asisa titengbe hugan nuyiwadomẹji sinsẹ̀n tọn to Asie wẹ Inde. Ehe ma yindọ na Inde lọsu ko ze yise sọha delẹ—yèdọ Sinsẹ̀n Hindu tọn, Buddha tọn, Jaini tọn, Sikhi tọn, po mọmọ po dai poun wutu wẹ gba—ṣigba na dopo to ehelẹ mẹ, yèdọ sinsẹ̀n Buddha tọn, tindo nuyiwadomẹji sinsinyẹn do aṣa diblayin Whèzẹtẹn Asie tọn pete ji.” Aṣa susu he yin nuyiwadeji to aliho ehe mẹ lẹ “gbẹ́ nọ pọ́n Inde hlan taidi ahọ́nkan gbigbọmẹ tọn yetọn,” wẹ weyọnẹntọ Hindu tọn Nikhilananda dọ. To whelọnu lo, nawẹ nuplọnmẹ jọmaku tọn ehe biọ Inde po adà Asie tọn devo lẹ po mẹ gbọn?
Nuplọnmẹ Vọji Sinsẹ̀n Hindu Tọn
3. Sọgbe hẹ whenuho-kantọ de, gbọn mẹnu dali wẹ linlẹn vọji alindọn tọn sọgan ko yin hinhẹnwa Inde?
3 To owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M., to whenuena Pythagore po hodotọ etọn lẹ po to Grèce to nuplọnmẹ vọji alindọn lẹ tọn zedaga, nuyọnẹntọ Hindu tọn lẹ he nọ nọ̀ otọ̀to Indus po Ganges tọn lẹ po to Inde lẹ lọsu to linlẹn dopolọ zedaga. Awusọhia debọdo-dego yise ehe tọn “to aihọn Glẹki po Inde po tọn mẹ ma sọgan yin kosọdudu de poun gba,” wẹ whenuho-kantọ Arnold Toynbee dọ. “Dopo to asisa [nuyiwadomẹji tọn] he gbayipe,” he Toynbee dohia, “wẹ ogbẹ́ Euras-nu lẹ he nọ to dindanpe lẹ, ehe, to owhe kanweko 8tọ po 7tọ po W.M. mẹ, ko jẹte wá Inde, Huwaji-Whèyihọ Asie tọn mẹ, yèdọ otò danfafa ji tọn to agewaji ohùto Ohù Yuu tọn, gọna lopo Balkan po Anatolian tọn po mẹ.” Kunnudenu dohia dọ Euras-nu lẹ he to dindanpe lẹ lọ hẹn linlẹn vọji tọn wá Inde po yé po.
4. Naegbọn linlẹn vọji alindọn tọn do fọ́n ojlodotena nuyọnẹntọ Hindu tọn lẹ?
4 Sinsẹ̀n Hindu tọn ko bẹjẹeji jẹnukọn hoho to Inde, po wiwá Aryan-nu lẹ tọn po to nudi 1500 J.W.M. Sọn bẹjẹeji gbọ́n, sinsẹ̀n Hindu tọn tindo yise lọ dọ alindọn gbọnvo na agbasa podọ alindọn nọ luntọ́n to okú godo. Hindu lẹ gbọnmọ dali biọ sinsẹ̀n-bibasi tọgbo lẹ tọn mẹ bo nọ wleawu núdùdù tọn na alindọn oṣiọ yetọn lẹ tọn nado dù. To owhe kanweko lẹ godo to whenuena linlẹn vọji alindọn tọn wá Inde, e dona ko fọ́n ojlodotena nuyọnẹntọ Hindu tọn lẹ he to avùnhò hẹ nuhahun lẹdo aihọn pé ylanwiwa po yajiji tọn po he to gbẹtọvi lẹ ṣẹnṣẹn. Ehe kinkọndopọ hẹ nuhe yin yiylọdọ osẹ́n Karma tọn, osẹ́n nude hinhẹnwa tọn po nugandomẹgo tọn po, nuyọnẹntọ Hindu tọn lẹ wleawuna nuplọnmẹ vọji tọn to ehe mẹ jẹhẹnu dagbe kavi ylankan lẹ to gbẹzan mẹde tọn mẹ nọ yin ahọsuna kavi yin yasana to gbẹzan he ja mẹ.
5. Sọgbe hẹ sinsẹ̀n Hindu tọn, etẹwẹ yin yanwle he klo hugan alindọn tọn?
5 Ṣigba linlẹn dopo devo tin he yinuwado nuplọnmẹ sinsẹ̀n Hindu tọn ji dogbọn alindọn dali. “E taidi nugbo dọ to ojlẹ lọ mẹ pẹpẹ to whenuena nuplọnmẹ vọji tọn po karma tọn po yin didoai, kavi etlẹ yin jẹnukọnna ẹn,” wẹ Encyclopédie de la religion et de l’éthique (Glẹnsigbe) dọ, “linlẹn devo . . . to yinyin awuwlena vudevude to lẹdo nuyọnẹn pẹvide tọn mẹ to Agewaji Inde tọn—yèdọ linlẹn tamẹnuplọnmẹ Brahman-Ātman tọn [Brahman nupojipetọ po madopodo lọ po, nugbo he yiaga hugan lọ].” Linlẹn ehe yin kinkọndopọ hẹ nuplọnmẹ vọji tọn nado basi zẹẹmẹ yanwle nujọnu tọn Hindu tọn—yèdọ tundote sọn lilẹpe vọji tọn si nado sọgan yin mẹde he tindo nugbo he yiaga hugan. Yise Hindu lẹ tọn ehe, yin mimọyi gbọn vivẹnudido to godona alọkikẹyi walọyizan pọmẹ tọn gọna nuyọnẹn vonọtaun Hindu tọn dali.
6, 7. Etẹwẹ yin yise sinsẹ̀n Hindu egbezangbe tọn dogbọn Gbẹninọ to Okú godo dali?
6 Nuyọnẹntọ Hindu tọn lẹ gbọnmọ dali diọ linlẹn vọji alindọn lẹ tọn biọ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ vọji tọn mẹ gbọn kinkọn ẹn dopọ hẹ osẹ́n Karma tọn po linlẹn Brahman tọn po dali. Octavio Paz, mẹhe mọ Nunina Mẹpipa ohó-milomilo kinkan tọn yí de po afọzedaitọ Mexique tọn dai tọn to Inde po, wlan dọmọ: “Dile sinsẹ̀n Hindu tọn dlẹnkan gbayipe do mọwẹ linlẹn lọ lọsu gbayipe do ga . . . enẹ wẹ dodonu sinsẹ̀n Brahman tọn, Buddha tọn, po sinsẹ̀n Asie-nu lẹ tọn devo lẹ po tọn: yèdọ vọji alindọn oṣiọ tọn biọ gbẹtọ kavi kanlin mẹ to okú godo, vọji alindọn lẹ tọn biọ gbẹninọ kọdetọn dagbe tọn mẹ.”
7 Sinsẹ̀n-nuplọnmẹ vọji tọn wẹ yin dodonu titengbe sinsẹ̀n Hindu egbezangbe tọn. Tamẹnuplọnmẹtọ Hindu tọn Nikhilananda dọmọ: “Dọ jọmaku mimọyi mayin jlọjẹ vonọtaun omẹ ṣinṣinyan vude tọn gba, ṣigba yin jlọjẹ jìjì whenu tọn na mẹlẹpo, yin yise mẹhe yin Hindu mẹdezejotọ lẹpo tọn.”
Lilẹpe Vivọji Tọn to Sinsẹ̀n Buddha Tọn Mẹ
8-10. (a) Nawẹ sinsẹ̀n Buddha tọn basi zẹẹmẹ tintin tọn gbọn? (b) Nawẹ weyọnẹntọ Buddha-sẹ̀ntọ de basi zẹẹmẹ vọji tọn gbọn?
8 Sinsẹ̀n Buddha tọn yin didoai to Inde to nudi owhe 500 J.W.M. Sọgbe hẹ aṣa Buddha-sẹ̀ntọ lẹ tọn, ahọvi Inde tọn de he yinkọ etọn yin Siddhārtha Gautama, mẹhe wá yin yinyọnẹn taidi Buddha to dona godo tọn mimọyi godo, ze sinsẹ̀n Buddha tọn dai. To whenuena e yindọ sinsẹ̀n Hindu tọn mẹ wẹ e klan sọn, nuplọnmẹ etọn lẹ to aliho delẹ mẹ sọgbe hẹ sinsẹ̀n Hindu tọn. Dile sinsẹ̀n Buddha tọn plọnmẹ do, gbẹninọ yin lilẹpe vivọji po okú po tọn de he nọ to nukọnzindo, podọ taidi to sinsẹ̀n Hindu tọn mẹ, otẹn mẹdopodopo tọn to gbẹzan etọn dintọn mẹ nọ sinai do walọ gbẹzan etọn he wayi tọn lẹ ji.
9 Ṣigba sinsẹ̀n Buddha tọn ma basi zẹẹmẹ tintin tọn to ninọmẹ alindọn mẹdetiti tọn he nọ lùn okú tọ́n tọn mẹ gba. “[Buddha] mọ ojlẹ gli debọdo-dego ninọmẹ alọdidote lẹnpọn tọn poun de to alindọn gbẹtọ tọn mẹ, ehe nọ yin kinkọndopọ gbọn ojlo kẹdẹ dali,” wẹ Arnold Toynbee doayi e go. Ṣogan, Buddha yise dọ nude—yèdọ ninọmẹ kavi huhlọn delẹ—nọ diọ sọn gbẹninọ de mẹ jẹ devo mẹ. Doto Walpola Rahula, weyọnẹntọ Buddha-sẹ̀ntọ de, basi zẹẹmẹ dọmọ:
10 “Gbẹninọ mayin nudepope hugan kanṣiṣa huhlọn kavi nugopipe agbasa po nulẹnpọn tọn lẹ po. Nuhe mí nọ ylọ dọ okú yin nugomape pete agbasa tọn nado yinuwa. Be huhlọn po nugopipe ehe lẹpo po nọ doalọte to ojlẹ dopolọ mẹ po nugomape nado yinuwa agbasa tọn po wẹ ya? Sinsẹ̀n Buddha tọn dọ ‘Lala.’ Ojlo, apàpà sisọmẹ, jejejininọ nado tin to ogbẹ̀, nado to gbẹnọ zọnmii, nado to yinyin vivọji zọnmii, yin huhlọn daho de he nọ whàn gbẹninọ pete, tintin pete, ehe tlẹ nọ whàn aihọn lọ pete. Ehe wẹ yin huhlọn daho hugan lọ, nugopipe daho hugan lọ to aihọn mẹ. Dile sinsẹ̀n Buddha tọn plọnmẹ do, huhlọn ehe ma nọ doalọte po nugomape nuyiwa agbasa tọn po, ehe yin okú gba; ṣigba e nọ to ede dohia zọnmii to aliho devo mẹ, bo nọ to awuwlena vivọ-tin ehe nọ yin yiylọdọ vivọji.”
11. Etẹwẹ yin pọndohlan Gbẹninọ to Okú godo Buddha-sẹ̀ntọ lẹ tọn?
11 Pọndohlan Buddha-sẹ̀ntọ lẹ tọn na Gbẹninọ to Okú godo wẹ yindọ: Tintin yin madopodo adavo mẹdopodopo mọ yanwle godo tọn heyin Nirvana, yèdọ tundote sọn lilẹpe vivọji lẹ tọn mẹ. Nirvana yin ninọmẹ de e mayin gbẹdutẹn mavọmavọ tọn de gba mọjanwẹ e mayin lilẹzun mẹhe tindo nugbo he yiaga hugan lọ gba. E yin ninọmẹ matin to ogbẹ̀ tọn de poun—yèdọ “otẹn matin okú tọn” he zẹ̀ tintin mẹdopodopo tọn go. Wezẹhomẹ Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary basi zẹẹmẹ “Nirvana” tọn taidi “otẹn de kavi ninọmẹ jiwinwọn awubla, awufiẹsa, kavi nugbo gbonu tọn de.” Kakati nado to jọmaku dín pé, Buddha-sẹ̀ntọ lẹ yin tudohomẹna nado zẹ̀ dogbo enẹ go gbọn Nirvana mimọyi dali.
12-14. Nawẹ adà voovo sinsẹ̀n Buddha tọn plọnmẹ linlẹn jọmaku tọn gbọn?
12 Dile e dlẹnkan jẹ nọtẹn voovo lẹ to Asie, sinsẹ̀n Buddha tọn basi vọjlado na nuplọnmẹ etọn lẹ nado sọgbe hẹ yise lẹdo lọ tọn lẹ. Di apajlẹ, Sinsẹ̀n Buddha Mahayana tọn, wunmẹ he gbayipe to Chine po Japon po, tindo yise to bodhisattva olọn tọn lẹ mẹ, kavi Buddha sọgodo tọn lẹ mẹ. Budhisattva lẹ sẹ̀ azán bibiọ Nirvana mẹ tọn yetọn do nukọn na yé nido sọgan tindo numimọ vivọji madosọha lẹ tọn nado wadevizọn na mẹdevo lẹ bo gọalọna yé nado mọ ẹn yí. Gbọnmọ dali mẹde sọgan dè nado zindonukọn to lilẹpe vivọji tọn mẹ etlẹ yin to Nirvana mimọyi godo.
13 Vọjlado devo he sọ tindo nuyiwadomẹji titengbe to Chine po Japon po wẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Aigba Wiwe hlan Whèyihọ tọn, heyin didoai gbọn Buddha Amitabha, kavi Amida dali. Mẹhe to awhá do ylọ oyín Buddha tọn to yise mẹ lẹ nọ yin vivọji biọ Aigba Wiwe lọ, kavi paladisi mẹ, fie ninọmẹ lẹ bọawu hugan te nado mọ dona godo tọn yí. Etẹwẹ ko dekọtọn sọn nuplọnmẹ ehe mẹ? Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Smart, he yin nùdego wayi, basi zẹẹmẹ dọmọ: “Dile e yin nukundo gbọn, whanpẹ paladisi tọn, heyin zẹẹmẹ-basina hezeheze to owe-wiwe Mahayana tọn delẹ mẹ, wá nado diọtẹnna nirvana heyin linlẹn gbayipe lọ taidi yanwle daho hugan lọ.”
14 Sinsẹ̀n Buddha Tibet-nu lẹ tọn hẹn yise lẹdo tọn devo lẹ biọ e mẹ. Di apajlẹ, owe Tibet-nu lẹ tọn gando oṣiọ lẹ go basi zẹẹmẹ sẹ́gbè mẹdopodopo tọn to ninọmẹ ṣẹnṣẹn tọn mẹ jẹnukọnna yinyin vivọji. Oṣiọ lẹ yin didọ nado yin hùnhùn do nùvo hlan hinhọ́n họnwun nugbo he yiaga hugan tọn, podọ mẹhe ma penugo nado doakọnna hinhọ́n lọ ma nọ mọ tundote yí gba ṣigba nọ yin vivọji. E họnwun dọ, sinsẹ̀n Buddha tọn to aliho voovo etọn lẹ mẹ plọnmẹ linlẹn jọmaku tọn.
Sinsẹ̀n-Bibasi Tọgbo Tọn to Sinsẹ̀n Shinto Japon Tọn Mẹ
15-17. (a) Nawẹ sinsẹ̀n-bibasi gbigbọ tọgbo lẹ tọn wleawu to sinsẹ̀n Shinto mẹ gbọn? (b) Nawẹ yise to jọmaku alindọn tọn mẹ yin dodonu sinsẹ̀n Shinto tọn gbọn?
15 Sinsẹ̀n ko tin to Japon jẹnukọnna wiwá sinsẹ̀n Buddha tọn to owhe kanweko ṣidopotọ W.M. E yin sinsẹ̀n he ma tindo yinkọ de, podọ e bẹ yise lẹ he sọgbe hẹ walọ po aṣa gbẹtọ lọ lẹ tọn po hẹn. Ṣigba, po didoai sinsẹ̀n Buddha tọn po, nuhudo lọ fọ́n nado do vogbingbọn hia to sinsẹ̀n Japon-nu lẹ tọn po dehe yin jonọ tọn po mẹ. Enẹwutu yinkọ lọ “Shinto,” he zẹẹmẹdo “aliho yẹwhe lẹ tọn,” wá aimẹ.
16 Yise tẹ go wẹ sinsẹ̀n Shinto dai tọn hẹn dogbọn Gbẹninọ to Okú godo dali? Po aigba dagbe he sọgan yọ́n na lẹ́si po, “glelilẹ̀ to aigba dagbe ji nọ wleawu lẹdo he lodo bo tin to titoji ganji lẹ tọn,” wẹ zẹẹmẹ he Encyclopédie Kodansha du Japon [Glẹnsigbe] basi, “podọ avọ́sinsan glezọ́n tọn—he yí adà titengbe basi to sinsẹ̀n Shinto tọn mẹ to godo mẹ—yin awuwlena.” Obu alindọn he ko kú lẹ tọn plan gbẹtọ hohowhenu tọn ehelẹ nado wleawuna avọ́sinsan ovẹvivẹ na yé tọn. Ehe zindonukọn biọ sinsẹ̀n-bibasi hlan gbigbọ tọgbo lẹ tọn mẹ.
17 Sọgbe hẹ yise sinsẹ̀n Shinto tọn, alindọn he ko “kú” de gbẹ́ tindo gbẹtọ-yinyin etọn ṣigba ko yin hinhẹn gblezọn na okú wutu. To whenuena mẹhe tin to aluẹmẹ basi nuwiwa aṣa oflin tọn lẹ, alindọn lọ nọ yin lilẹwé jẹ obá he mẹ walọ ylankan lẹpo nọ yin dide sẹ̀ te, bọ e nọ mọ walọ jijọho po dagbewiwa tọn po yí. To nukọn mẹ, gbigbọ tọgbo tọn lọ nọ lẹzun yẹwhe tọgbo de, kavi mẹgopọntọ. Dile e flusọ po sinsẹ̀n Buddha tọn po, sinsẹ̀n Shinto tọn kẹalọyi delẹ to nuplọnmẹ Buddha-sẹ̀ntọ lẹ tọn mẹ, gọna sinsẹ̀n-nuplọnmẹ paladisi tọn. Gbọnmọ dali, mí mọdọ yise to jọmaku mẹ yin dodonu na sinsẹ̀n Shinto tọn.
Jọmaku to Sinsẹ̀n Tao Tọn mẹ, Sinsẹ̀n-Bibasi Tọgbo Tọn to Sinsẹ̀n Confucian Tọn Mẹ
18. Etẹwẹ yin lẹnpọn Tao-sẹ̀ntọ lẹ tọn gando jọmaku go?
18 Sinsẹ̀n Tao tọn yin didoai gbọn Lao-tzu dali, mẹhe yè dọ dọ e nọgbẹ̀ to Chine to owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. Yanwle gbẹ̀mẹ tọn, sọgbe hẹ sinsẹ̀n Tao tọn, wẹ nado kọ̀n nuwiwa gbẹtọvi tọn dopọ hẹ Tao—yèdọ aliho jọwamọ tọn. Linlẹn Tao-sẹ̀ntọ lẹ tọn gando jọmaku go sọgan yin didọ to kleun mẹ dole: Tao wẹ yin nunọwhinnusẹ́n anademẹtọ wẹkẹ lọ tọn. Tao ma tindo bẹjẹeji mọ e ma tindo opodo. Gbọn nuyiwa to pọmẹ hẹ Tao dali, mẹdopodopo to mahẹ tindo to e mẹ bo nọ lẹzun jọmaku.
19-21. Todido ovọ́ Tao-sẹ̀ntọ lẹ tọn planmẹ jẹ vivẹnu tẹlẹ kọ̀n?
19 To vivẹnudido yetọn mẹ nado yin dopo po aihọn jọwamọ tọn po, Tao-sẹ̀ntọ lẹ to madẹnmẹ lẹzun ojlonọ titengbe to mavọmavọ po vọji yetọn po mẹ. Yé lẹndọ vlavo gbọn gbẹninọ to kọndopọ mẹ hẹ Tao, kavi aliho aihọn jọwamọ tọn dali, mẹde sọgan yọ́n aṣli huhlọn gbẹninọ tọn bo gán sọn awugble agbasa tọn, awutu, po etlẹ yin okú po si ga.
20 Tao-sẹ̀ntọ lẹ bẹjẹeji nado tẹ́n ayihamẹlinlẹnpọn, aihundida gbọfufu tọn, po núdùdù gbesisọmẹ tọn po pọ́n, ehe yé lẹndọ e sọgan glọnalina agbasa yìnyọ̀n po okú po. To madẹnmẹ otangblo lẹ jẹ gbigbayipe ji dogbọn jọmaku lẹ he sọgan zlọn to aslọ mẹ bo sọawuhia bosọ bú to whenuena yé jlo dali podọ mẹhe nọ nọ̀ osó wiwe lẹ ji kavi lopo he tin to olá lẹ ji na owhe susu lẹ, he nọ yin hinhẹn do ogbẹ̀ gbọn ahún kavi atinsinsẹ́n jiawu lẹ dali. Whenuho Chine-nu lẹ tọn na linlin dọ to owhe 219 J.W.M., tògan Ch’in Shih Huang Ti do pipli bato lẹ tọn hlan gọna dẹpẹ po awhli 3 000 po nado dín lopo otangblo P’eng-lai tọn, yèdọ owhé jọmaku lẹ tọn mọ, nado sọgan hẹn amasin jọmaku tọn lẹkọwa. Do glido, yé ma lẹkọwa po gbẹ̀gaa-masin lọ po gba.
21 Ogbẹ̀ mavọmavọ díndín hẹn Tao-sẹ̀ntọ lẹ nado tẹ́n nuṣakadopọ amasinkún jọmaku tọn lẹ pọ́n gbọn dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ dali. To pọndohlan Tao-sẹ̀ntọ tọn mẹ, ogbẹ̀ nọ dekọtọn to whenuena huhlọn yin po yang po (yọnnu po sunnu po) kọndopọ. Gbọnmọ dali, gbọn nugonu ogànmú tọn plomb (yuu de, kavi yin) ṣiṣakadopọ po gànsìn mercure (wewe de, kavi yang) po dali, lẹnunnuyọnẹntọ lọ lẹ to hihodo apajlẹ nuyiwa nudida tọn, bọ yé nọ lẹndọ nuṣakadopọ lọ na lẹzun amasinkún jọmaku tọn de.
22. Etẹwẹ yin kọdetọn nuyiwadomẹji sinsẹ̀n Buddha tọn do gbẹzan sinsẹ̀nnọ Chine-nu lẹ tọn ji?
22 To owhe kanweko ṣinawetọ W.M., sinsẹ̀n Buddha tọn mọ aliho biọ gbẹzan sinsẹ̀n Chine-nu lẹ tọn mẹ. Kọdetọn lọ yin ṣiṣakadopọ nugonu sinsẹ̀n Buddha tọn, afinyọnnọnuwiwa tọn, po sinsẹ̀n-bibasi tọgbo tọn po. “Sinsẹ̀n Buddha tọn po Tao tọn po,” wẹ Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Smart dọ dọ, “yé na nujinọtedo po whẹwhinwhẹ́n po na yise lẹ dogbọn ogbẹ̀ to okú godo dali ehe ma lodo to sinsẹ̀n-bibasi tọgbo tọn hohowhenu Chine-nu lẹ tọn mẹ.”
23. Etẹwẹ yin teninọ Confucius tọn gando sinsẹ̀n-bibasi tọgbo tọn go?
23 Confucius, nuyọnẹntọ Chine tọn devo he diyin to owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M., mẹhe tamẹnuplọnmẹ etọn lẹzun dodonu na sinsẹ̀n Confucian tọn, ma basi zẹẹmẹ gigọ́ do Gbẹninọ to Okú godo ji gba. Kakatimọ, e zinnudo nujọnu-yinyin walọ dagbe tọn po jijọ heyin alọkẹyi to ogbẹ́ mẹ po ji. Ṣigba e tindo ojlo to sinsẹ̀n-bibasi tọgbo tọn mẹ bo nọ zinnudo pipayi hùnwhẹ po nuwiwa aṣa tọn he gando gbigbọ tọgbo he ko kú lẹ tọn go po ji taun.
Sinsẹ̀n Whèzẹtẹn Tọn Devo Lẹ
24. Etẹwẹ sinsẹ̀n Jaini tọn plọnmẹ dogbọn alindọn dali?
24 Sinsẹ̀n Jaini tọn yin didoai to Inde to owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. Didoaitọ etọn, yèdọ Mahāvīra, plọnmẹ dọ nutogbẹ̀ lẹpo wẹ tindo alindọn jọmaku lẹ podọ dọ whlẹngán alindọn tọn sọn kanlinmọgbenu Karma tọn yọnbasi dogbọn mẹde-minmọ́n glanglan po mẹplọnlọ-dido-mẹdetiti go po gọna hẹngogo yido hẹn mẹdetiti nado dapana danuwiwa do nudida gbẹ̀te lẹpo go kẹdẹ dali. Jaini-sẹ̀ntọ lẹ hẹn yise ehelẹ go kakajẹ egbehe.
25, 26. Yise Hindu tọn tẹlẹ wẹ sọ yin mimọ to sinsẹ̀n Sikhi tọn mẹ?
25 Inde wẹ sọ yin fie sinsẹ̀n Sikhi tọn bẹsọn, yèdọ sinsẹ̀n de he nọ yin bibasi gbọn gbẹtọ livi donu 19 dali. Sinsẹ̀n ehe bẹjẹeji to owhe kanweko 16tọ mẹ to whenuena Guru Nānak basi dide nado ṣinyan sinsẹ̀n-nuplọnmẹ dagbe hugan lẹ sọn sinsẹ̀n Hindu tọn po Malenu po mẹ nado ze sinsẹ̀n kọndopọ tọn de dai. Sinsẹ̀n Sikhi tọn kẹalọyi yise jọmaku alindọn heyin Hindu tọn, vọji, po Karma tọn po.
26 E họnwun dọ, yise lọ dọ ogbẹ̀ nọ zindonukọn to okú agbasa tọn godo yin adà titengbe sinsẹ̀n Whèzẹtẹn tọn lẹ tọn. Nalete, etẹwẹ, dogbọn sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn, sinsẹ̀n Ju tọn, po Malenu tọn po dali?
[Yẹdide otò tọn to weda 10]
(Nado mọ yẹdide lọ ganji, pọ́n owe lọ mẹ.)
ṢẸNṢẸN ASIE TỌN
KASHMIR
TIBET
CHINE
CORÉE
JAPON
Banaras
INDE
Buddh Gaya
MYANMAR
THAÏLANDE
SRI LANKA
CAMBODGE
JAVA
OWHE KANWEKO 3TỌ J.W.M.
OWHE KANWEKO 1 J.W.M.
OWHE KANWEKO 1 W.M.
OWHE KANWEKO 4TỌ W.M.
OWHE KANWEKO 6TỌ W.M.
OWHE KANWEKO 7TỌ W.M.
Sinsẹ̀n Buddha tọn yinuwado Whèzẹtẹn Asie tọn lẹpo ji
[Yẹdide to weda 9]
Vọji wẹ dodonu sinsẹ̀n Hindu tọn
[Yẹdide to weda 11]
Gbọn nuyiwa to pọmẹ hẹ aihọn jọwamọ tọn dali, Tao-sẹ̀ntọ de nọ tẹnpọn nado lẹzun jọmaku
[Yẹdide to weda 12]
Confucius tindo ojlo dagbe to sinsẹ̀n-bibasi tọgbo tọn mẹ