Weta 8
Sinsẹ̀n Lalo—Numimọ Vasudo Ajijimẹ Tọn Etọn Yin Mimọ
1, 2. (a) Naegbọn e do taidi nuhe ma yọ́n yise na mẹsusu dọ diọdo ayidego tọn de na wá ninọmẹ sinsẹ̀n aihọn tọn lẹ mẹ to madẹnmẹ? (b) Nawẹ mí wagbọn do yọnẹn dọ ohó Isaia weta 47 tọn lẹ tindo hẹndi sọgodo tọn de? (c) Naegbọn “Babilọni Daho” lọ do yin yinkọ he sọgbe de na sinsẹ̀n lalo lẹpo?
“SINSẸ̀N Lẹkọwa Otẹn Etọn Mẹ.” Enẹ wẹ nudọnamẹ he hosọ de lá to linlinwe The New York Times Magazine mẹ. Hosọ lọ dohia dọ e taidi dọ sinsẹ̀n gbẹ́ tindo nuyiwadomẹji sinsinyẹn do ahun po ayiha livi susu gbẹtọ lẹ tọn po ji nkọtọn. Enẹwutu e sọgan vẹawu nado yise dọ diọdo ayidego tọn de na wá aimẹ to madẹnmẹ to ninọmẹ sinsẹ̀n aihọn tọn mẹ. Ṣigba diọdo mọnkọtọn wẹ weta 47tọ Isaia tọn dohia.
2 Ohó Isaia tọn lẹ yin hinhẹndi to owhe 2 500 die wayi. Ṣigba, ohó heyin kinkandai to Isaia 47:8 mẹ lẹ yin hoyidọ sọn e mẹ to owe Osọhia tọn mẹ bo basi zẹẹmẹ sọgodo tọn. To finẹ, Biblu dọ dọdai vasudo titobasinanu he taidi ayọdetọ de tọn heyin yiylọdọ “Babilọni Daho” lọ—yèdọ ahọluigba aihọn sinsẹ̀n lalo tọn. (Osọhia 16:19) Yinkọ lọ “Babilọni” heyin nina sinsẹ̀n lalo aihọn tọn lẹ lọ sọgbe, to whenuena e yindọ Babilọni hohowhenu tọn lọ mẹ wẹ sinsẹ̀n lalo lẹ bẹsọn. Finẹ wẹ e dlẹnkan sọn yì agosú ẹnẹ aigba tọn lẹpo ji. (Gẹnẹsisi 11:1-9) Diblayin sinsẹ̀n lẹpo, gọna Mẹylọhodotọklisti wẹ nọ plọnmẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lọ lẹ he wá sọn Babilọni, taidi jọmaku alindọn tọn, olọnzomẹ, gọna sinsẹ̀n-bibasi hlan yẹwhe atọ̀n-to-dopomẹ lẹ.a Be dọdai Isaia tọn tá hinhọ́n depope do sọgodo sinsẹ̀n tọn ji ya?
Yè Dowinyan Babilọni Mlẹnmlẹn
3. Basi zẹẹmẹ lehe Huhlọn Aihọn Babilọni tọn klo sọ tọn.
3 Dotoai hlan nulila sọn olọn mẹ wá he dobunamẹ ehe: “Jẹte, bo sinai [do] kọ́gudu mẹ, hiẹ awhli viyọnnu Babilọni tọn, sinai to aigba: ofìn de ma tin, hiẹ viyọnnu Kaldeani tọn: na yè ma na ylọ we omẹ abọẹabọẹ podọ omẹ yiwanna aṣọ́ ba.” (Isaia 47:1) Babilọni ko yin zizedo ofìn ji na owhe susu taidi huhlọn aihọn tọn he to gandu. E ko yin “gigo ahọludu lẹ tọn”—yèdọ ahọ́nkan sinsẹ̀n, ajọwiwa, po awhànfunfun kọdetọn dagbe tọn po. (Isaia 13:19) To agayiyi pete Babilọni tọn mẹ ahọluigba etọn dlẹnkan kakajẹ dogbó hùwaji Egipti tọn ji. Podọ to whenuena e gbawhàn Jelusalẹm tọn to 607 J.W.M., e taidi dọ Jiwheyẹwhe lọsu ma penugo nado glọnalina awhàngbigba etọn lẹ nkọtọn! Gbọnmọ dali, e mọ ede taidi “awhli viyọnnu” de, he ma na jiya mẹgbeyinyan tọn pọ́n gbede sọn tògodo.b
4. Numimọ etẹ tọn wẹ Babilọni na tindo?
4 Ṣigba, “awhli” goyitọ ehe na yin zinzindai sọn ofìn etọn ji taidi huhlọn aihọn tọn huhlọnnọ de bo na yin hinhẹn nado ‘sinai do kọ́gudu mẹ’ po winyan po. (Isaia 26:5) E ma nasọ yin pinpọnhlan taidi “omẹ abọẹ-abọẹ podọ omẹ yiwanna aṣọ́,” taidi ahọsi gigonọ de ba. Enẹwutu Jehovah degbe dọmọ: “Ze osé, bo lì linfín: hùn nukun-súnú towe sẹ̀, há avọ̀ sọn afọkọ̀, há avọ̀ sọn asapada ji, gbọn otọ̀ lẹ mẹ yì.” (Isaia 47:2) To akọta Juda tọn blebu hinhẹnzun afanumẹ de pó godo, todin Babilọni lọsu na yin nuyiwahẹ taidi afanumẹ de! Medianu po Pẹlsianu lẹ po, he dè e sọn otẹn huhlọn tọn mẹ, na yí huhlọn do hẹn ẹn nado wà azọ́n sinsinyẹn winyandomẹ tọn na yé.
5. (a) Nawẹ ‘nukunmẹ-súnú po yẹli’ Babilọni tọn po na yin didesọn e go gbọn? (b) Etẹwẹ gbedide na ẹn nado “gbọn otọ̀ lẹ mẹ yì” sọgan zẹẹmẹdo?
5 Gbọnmọ dali ‘nukunmẹ-súnú po yẹli’ Babilọni tọn po na yin dide sọn e go, bọ e na hẹn ohia kiklo po yẹyi etọn dai tọn lẹ po bu. Azọ́ngán etọn lẹ na degbena ẹn dọ, “gbọn otọ̀ lẹ mẹ yì.” Vlavo Babilọninu delẹ na yin hinhẹn po huhlọn po nado wà azọ́n sinsinyẹn to gbonu. Kavi dọdai lọ sọgan zẹẹmẹdo dọ mẹdelẹ to paa mẹ na yin dindọ̀n zìẹzìẹ dasá tọ̀sisa lẹ to kanlinmọgbenu yìyì whenu. Depope he whẹho lọ sọgan yin, Babilọni ma na nọ zìn gbejizọnlin to aliho yẹyi tọn de mẹ taidi ahọsi he yin zize dasá tọ̀sisa de to azinpo de ji kavi gbọn agbànhẹnnu de dali ba. Kakatimọ, e na taidi afanumẹ de he dona wọnji aṣọ́dido go, bo há yẹli etọn daga bosọ hùn asapada etọn do wédédénu nado dasá tọ̀sisa de. Winyan nankọ die!
6. (a) Linlẹn tẹ mẹ wẹ Babilọni na yin dide do omẹ́ te? (b) Nawẹ Jiwheyẹwhe “ma na wà lẹblanu na sunnu depope” gbọn? (Pọ́n nudọnamẹ odò tọn.)
6 Jehovah zindonukọn to mẹvlẹko etọn mẹ dọmọ: “Yè na dè omẹ́ towe do gbangba, nugbo, yè na mọ winyan towe: yẹn na yí ahọsu, yẹn ma na [wà lẹblanu na sunnu depope, NW] gba.” (Isaia 47:3)c Mọwẹ, Babilọni na jiya winyan po yẹyidesọnmẹgo po tọn. Walọ kanyinylan po kanlinjọmẹ tọn po he e yizan sọta omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ na yin gòhunna. Gbẹtọvi depope ma sọgan glọnalina ahọsuyiyi Jiwheyẹwhe tọn!
7. (a) Numọtolanmẹ tẹwẹ Juvi he tin to kanlinmọgbenu lẹ na tindo gando linlin aijijẹ Babilọni tọn sise go? (b) Aliho tẹ mẹ wẹ Jehovah na fli omẹ etọn lẹ gọ̀ te?
7 To whenuena yé ko yin hinhẹn do kanlinmọgbenu to Babilọni huhlọnnọ lọ mẹ na owhe 70 pó godo, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ na jaya susu na aijijẹ etọn. Yé na dawhá jẹgbonu dọmọ: “Mẹflitọ mítọn, [Jehovah, NW] awhànpa lẹ tọn wẹ oyín etọn, Omẹ Wiwe Islaeli tọn lọ.” (Isaia 47:4) To Osẹ́n Mose tọn glọ, eyin Islaelivi de sà ede do kanlinmọgbenu nado sọgan sú ahọ́ he e dù, mẹflitọ de (hẹnnumẹ sẹpọmẹ de) sọgan họ̀ ẹ, kavi fli i gọ̀ sọn kanlinmọgbenu. (Levitiku 25:47-54) To whenuena e yindọ Ju lẹ na ko yin sisà do kanlinmọgbenu to Babilọni, yé dona yin fifligọ, kavi yin tuntundote. Na afanumẹ lẹ, awhàngbigba to paa mẹ zẹẹmẹdo ogán didiọ poun. Ṣigba Jehovah na sisẹ́ Ahọlu Kilusi awhàngbatọ lọ nado tún Ju lẹ dote sọn kanlinmọgbenu. Egipti, Etiopia, po Seba po na yin yíyí na Kilusi taidi “fligọ” de do otẹn Ju lẹ tọn mẹ. (Isaia 43:3) Po gbesisọ po, Mẹflitọ Islaeli tọn yin yiylọdọ “Jehovah awhànpa lẹ tọn.” Awhànpa Babilọni tọn he taidi huhlọnnọ lọ yin madogánnọ whenuena yé yin yiyijlẹdo awhànpa angẹli mayinukundomọ Jehovah tọn lẹ go.
Alè Kanyinylan Tọn
8. Linlẹn tẹ mẹ wẹ Babilọni na “biọ zinvlu mẹ” te?
8 Jehovah vọ́ zindonukọn to dọdai whẹgbledomẹ Babilọni tọn etọn mẹ dọmọ: “Sinai abọẹ, biọ zinvlu mẹ, hiẹ viyọnnu Kaldeani tọn: na yè ma na ylọ we yọnnu aglosú ahọludu lẹ tọn ba.” (Isaia 47:5) Onú devo depope ma na tin na Babilọni ba adavo zinvlu po todido matindo po. Ewọ ma nasọ dugán do ahọluduta devo lẹ ji taidi ogán kanylantọ de ba.—Isaia 14:4.
9. Naegbọn Jehovah gblehomẹ do Ju lẹ go?
9 Naegbọn dotẹnmẹ do yin jijodo na Babilọni to tintan whenu nado gbleawuna omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ? Jehovah basi zẹẹmẹ dọmọ: “Yẹn ko gblehomẹ do omẹ ṣie lẹ go, yẹn ko hẹn ogú ṣie gble, bosọ yí yé do alọ towe mẹ.” (Isaia 47:6a) Jehovah tindo whẹwhinwhẹ́n dagbe nado gblehomẹ do Ju lẹ go. Jẹnukọn, e ko na yé avase dọ tolivivẹ na Osẹ́n etọn lẹ na dekọtọn do yinyàn yetọn sọn aigba lọ ji mẹ. (Deutelonomi 28:64) Whenuena yé jai jẹ boṣiọ-sinsẹ̀n po fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn po mẹ, Jehovah gbọn owanyi dali do yẹwhegán lẹ hlan nado gọalọna yé nado hẹn yé gọwá sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke kọ̀n. Ṣigba “yé ṣàn mẹdagun Jiwheyẹwhe tọn lẹ kò, bosọ vlẹ́ ohó etọn lẹ, bosọ yí yẹwhegán etọn lẹ do to avlẹ́da, kaka homẹgble OKLUNỌ tọn do tite do omẹ etọn lẹ ji, kaka bọ jlado de ma sọ tin ba.” (2 Otannugbo lẹ 36:16) Enẹwutu Jiwheyẹwhe dike bọ ogú etọn, Juda, ni yin hinhẹnflu to whenuena Babilọni yangbé aigba lọ tọn bo hẹn tẹmpli wiwe Etọn flú.—Psalm 79:1; Ezekiẹli 24:21.
10, 11. Naegbọn Jehovah do gblehomẹ do Babilọni go, dile e tlẹ yindọ ojlo etọn wẹ e yin dọ e ni gbawhàn omẹ etọn lẹ tọn?
10 To pọndohlan enẹ tọn mẹ, be e mayin ojlo Jiwheyẹwhe tọn janwẹ Babilọni to wiwà to whenuena e bẹ Ju lẹ yì kanlinmọgbenu ya? Lala, na Jiwheyẹwhe dọmọ: “Lẹblanu yetọn ma wà we; hiẹ ze zẹgẹ pinpẹn do [yọnhonọ, NW] lẹ ji. Hiẹ sọ dọmọ, yẹn nasọ yin yọnnu aglosú kakadoi: mọ hiẹ ma yí onú helẹ do ayiha towe mẹ, mọ hiẹ ma flin godomẹ etọn.” (Isaia 47:6b, 7) Jiwheyẹwhe ma degbena Babilọni nado yinuwa po kanyinylan zẹjlẹgo po, bo ma tlẹ do nukundagbe hia “yọnhonọ lẹ” gba. (Avigbè Jẹlemia tọn 4:16; 5:12) Mọjanwẹ e ma dotuhomẹna yé nado tindo awuvivi ylankan to vivlẹ́ Juvi he tin to kanlinmọgbenu lẹ kò mẹ gba.—Psalm 137:3.
11 Babilọni gboawupo nado yọnẹn dọ ojlẹ gli de wẹ e nado yí huhlọn zan do Ju lẹ ji. E ko gbẹkọ avase Isaia tọn dọ, to madẹnmẹ, Jehovah na tún omẹ etọn lẹ dote go. E yinuwa taidi dọ e tindo jlọjẹ nado tindo gandudomẹji tẹgbẹ̀ tọn do Ju lẹ ji nkọ podọ nado yin ogán do akọta hatọ etọn lẹ ji kakadoi. E gboawupo nado setonuna wẹndomẹ lọ dọ ‘opodo’ de na tin na gandudu kọgbidinamẹ tọn etọn!
Aijijẹ Babilọni Tọn Yin Didọdai
12. Naegbọn Babilọni yin yiylọdọ “yọnnu he yiwanna gbẹdudu”?
12 Jehovah lá dọmọ: “Enẹwutu sè ehe, hiẹ [yọnnu, NW] he yiwanna gbẹdudu, mẹhe sinai mahònúdepọ́n, mẹhe dọ to ayiha towe mẹ, dọmọ, Yẹn wẹ, mẹdevo ma tin gọna mi; yẹn ma na sinai di asuṣiọsi, mọ yẹn ma na yọ́n ajọ́gumẹ ovi tọn. (Isaia 47:8) Mẹlẹpo wẹ yọ́n Babilọni nado yin mẹhe yiwanna gbẹdudu. Hérodote, whenuho-kantọ owhe kanweko atọ́ntọ J.W.M. tọn dọho gando “aṣa winyandomẹ hugan” Babilọninu lẹ tọn go dọmọ, yọnnu lẹpo si wẹ e yin bibiọ te nado ze yedelẹ jo nado lọga taidi sisi nina yẹwhe-yọnnu owanyi tọn yetọn. Mọdopolọ whenuho-kantọ hohowhenu tọn Curtius dọmọ: “Nuhẹnflú depope ma sọgan yiaga hugan aṣa tòdaho lọ tọn gba; mọjanwẹ walọ gblezọn depope ma sọgan yinuwadomẹji bo yí yẹdoklọmẹ do dọ̀nmẹ biọ paṣadudu mẹ sọmọ gba.”
13. Nawẹ ojlo vẹkuvẹku Babilọni tọn na gbẹdudu na hẹn aijijẹ etọn nado yawu wá gbọn?
13 Ojlo vẹkuvẹku Babilọni tọn na gbẹdudu wẹ na hẹn aijijẹ etọn nado yawu wá. To ozán he mẹ aijijẹ etọn na wá te, ahọlu po omẹ klogán-klogán etọn lẹ po na dù agọ́, bo na nùahànmú bo bà yede mẹ pò. Gbọnmọ dali, yé ma na na ayidonugo depope hlan mẹgbeyinyan awhànpa Medo-Pẹlsia tọn do tòdaho lọ ji. (Daniẹli 5:1-4) Na ‘aisinsin to hihọ́ mẹ’ wutu, Babilọni na lẹndọ adó etọn he taidi nuhe ma sọgan yin gbigbà po osinwhín lọ po na basi hihọ́na ẹn sọn mẹgbeyinyan mẹ. E dọna ede dọ “mẹdevo ma tin” he sọgan yí otẹn aṣẹpipa tọn sọn emi si pọ́n gbede. E ma lẹndọ e sọgan lẹzun “asuṣiọsi,” bo na hẹn gandutọ gigonọ etọn po “ovi” kavi tòmẹnu etọn lẹ po bu gba. Ṣogan, adó depope ma sọgan basi hihọ́na ẹn sọn awà ahọsuyiyi Jehovah Jiwheyẹwhe tọn lẹ si gba! Jehovah na dọ to godo mẹ dọmọ: “[Eyin] Babilọni na tlẹ hẹji jẹ olọn, podọ [eyin] ewọ na tlẹ doawhànna fiyiaga huhlọn etọn tọn, ganṣo dee wẹ hẹngbletọ lẹ na sọn wá jẹ ewọ dè.”—Jẹlemia 51:53.
14. Aliho tẹlẹ mẹ wẹ Babilọni na jiya “ajọ́gu ovi tọn po asuṣiọsi-yinyin po” tọn te?
14 Etẹwẹ kọdetọn lọ na yin na Babilọni? Jehovah zindonukọn dọmọ: “Ṣigba onú awe helẹ na jọ do gowe ajiji, to azán dopo mẹ, ajọ́gu ovi tọn po asuṣiọsi-yinyin po: yé na wá oji we to pipé yetọn mẹ, na susugege azé towe tọn wutu, podọ na susugege nujijlẹ́ towe tọn wutu.” (Isaia 47:9) Mọwẹ, aṣẹpipa Babilọni tọn taidi huhlọn aihọn tọn na wá vivọnu to ajijimẹ. To aigba Whèzẹtẹn-waji hohowhenu tọn lẹ ji, lilẹzun asuṣiọsi po ovi lẹ hinhẹnbu po wẹ yin numimọ nugbajẹmẹji tọn he sinyẹn hugan he yọnnu de sọgan tindo. Mí ma yọ́n lehe “ovi” he Babilọni hẹnbu to ozán aijijẹ etọn tọn mẹ sù sọ gba.d Nalete, to madẹnmẹ, tòdaho enẹ na jẹvọ́ mlẹnmlẹn. (Jẹlemia 51:29) E nasọ jiya asuṣiọsi-yinyin tọn to enẹ mẹ dọ ahọlu etọn na yin didesẹ sọn ofìn ji.
15. To yidogọmẹ na kanyinylan Babilọni tọn do Ju lẹ go, whẹwhinwhẹ́n devo tẹlẹ wutu wẹ Jehovah do gblehomẹ do e go?
15 Ṣigba, e mayin nuyiwahẹmẹ agọ̀ Babilọni tọn sọta Ju lẹ wẹ yin whẹwhinwhẹ́n dopo akàn he hẹn adi Jehovah tọn wá gba. ‘Azé susugege he e tindo’ lọsu sọ fọ́n homẹgble etọn daga. Osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn na Islaeli gbẹ́ afinyọnnuwiwa dai; etomọṣo, Babilọni yí zohunhun do doafọna dọṣẹ-didọ. (Deutelonomi 18:10-12; Ezekiẹli 21:21) Owe lọ Social Life Among the Assyrians and Babylonians dọ dọ Babilọninu lẹ nọ nọgbẹ̀ to “obu mẹ whepoponu na livi livi aovi lẹ tọn he yé yise dọ e lẹdo yé pé.”
Jidide do Ylanwiwa Go
16, 17. (a) Nawẹ Babilọni ‘dejido ylanwiwa etọn go’ gbọn? (b) Naegbọn vasudo Babilọni tọn ma sọgan yin aliglọnna?
16 Be dọṣẹ-dọtọ Babilọni tọn lẹ na whlẹn ẹn ya? Jehovah gblọn dọmọ: “Hiẹ dotudo ylankan towe go: hiẹ dọ, dọmọ, mẹde ma mọ mi. Nuyinyọnẹn towe po zìnzìn towe po, ko hẹn we gble; hiẹ sọ dọ to ayiha towe mẹ, dọ, Yẹn wẹ, mẹdevo ma tin gọna mi.” (Isaia 47:10) Babilọni lẹn to ayiha mẹ dọ gbọn nuyọnẹn aihọn tọn po sinsẹ̀n tọn etọn lẹ po, huhlọn awhànfunfun tọn etọn, po ayiha oklọ kanyinylan tọn etọn lẹ po gblamẹ, e sọgan gbọṣi otẹn etọn mẹ taidi huhlọn aihọn tọn. E lẹndọ mẹde ma sọgan “mọ” emi, yèdọ, bo hẹn ẹn nado dogbe na walọ kanyinylan etọn tọn lẹ. Mọjanwẹ e ma doayi e go dọ kẹntọ de ko to yakẹ do niyẹn. “Yẹn wẹ, mẹdevo ma tin gọna mi,” wẹ e dọna ede.
17 Ṣigba, dogbọn yẹwhegán etọn devo gblamẹ, Jehovah na avase dọmọ: “Be mẹde sọgan whlá ede to tẹnmẹ whiwhlá lẹ mẹ bọ yẹn ma na mọ ẹn?” (Jẹlemia 23:24; Heblu lẹ 4:13) Enẹwutu Jehovah lá dọmọ: “Oylan na wá oji we; hiẹ ma na yọ́n fie e fọ́nsọn: ylankan nasọ flẹ́ jẹ oji we; he hiẹ ma na sọgan klọ́n ẹn sẹ̀: vọ́jijẹ na wá oji we ajiji, hiẹ ma nasọ yọnẹn.” (Isaia 47:11) Yẹwhe Babilọni tọn lẹ kavi ‘nujijlẹ́’ afinyọnnuwatọ etọn lẹ tọn ma sọgan glọnalina nugbajẹmẹji he ja lọ gba—dehe na sinyẹn hugan nuhe e ma ko tindo numimọ etọn pọ́n gbede!
Ayinamẹtọ Babilọni Tọn lẹ Gboawupo
18, 19. Nawẹ ginganjẹ ayinamẹtọ etọn lẹ go na yin nugbajẹmẹji na Babilọni gbọn?
18 Po hogbe mẹṣanko he nọ fọ́n adi dote namẹ tọn po, Jehovah degbe dọmọ: “Nọte dinvie po nujijlẹ́ towe po, po susugege azé towe tọn po, ehe hiẹ ko yí do to azọ́nwa sọn ovuwhenu towe; eyin e yinmọ e na yin alè na we, eyin e yinmọ hiẹ na sọgan gbawhàn.” (Isaia 47:12) Babilọni yin oylọ-basina nado “nọte,” kavi yí nujikudo do gbọṣi nujijlẹ́ etọn mẹ. To popolẹpo mẹ, taidi akọta de sọn “ovuwhenu” etọn gbọ́n wẹ e ko to tuklajẹ na nukọnyiyi anàzọn dọṣẹ-didọ tọn.
19 Ṣigba Jehovah vlẹ ẹ kò, dọmọ: “Onú dikọna we to susugege linlẹn towe tọn mẹ. Gbọ jiwhé-homẹyọnẹntọ lẹ, sunwhlẹvu-yọnẹntọ lẹ, sunwhlẹvu-yído-dọdọdainọ lẹ, ni fọ́n nọte dinvie, bo whlẹn we sọn nuhe to na jọ do gowe si.” (Isaia 47:13)e Babilọni na pannukọn awugbopo mlẹnmlẹn ayinamẹtọ etọn lẹ tọn. Nugbo wẹ dọ, nukọnyiyi sunwhlẹvu-pinplọn tọn susu na ko wá sunwhlẹvu-pinplọn Babilọninu lẹ tọn mẹ to owhe kanweko lẹ gblamẹ. Ṣigba to ozán aijijẹ etọn tọn mẹ, awugbopo awublanọ sunwhlẹvu-plọntọ etọn lẹ tọn na dè aṣli ovọ́-yinyin dọṣẹ-didọ tọn gbà.—Daniẹli 5:7, 8.
20. Etẹwẹ na jọ do ayinamẹtọ Babilọni tọn lẹ go?
20 Jehovah dotana adà dọdai tọn ehe gbọn didọ dali dọmọ: “Doayi e go, yé na taidi nuyọ́; miyọ́n na fiọ yé; yé ma na whlẹn yede sọn huhlọn miyọ́n tọn mẹ; miyọ́n-kán dopo ma na tin nado hú, kavi miyọ́n nado sinai nukọn etọn. Le wẹ mẹhe hiẹ ko wazọ́n hẹ lẹ na nọ̀ na we, yèdọ ajọtọ towe lẹ, sọn ovuwhenu towe: yé na danpé, mẹdopodopo yì awà etọn ji; mẹde ma na whlẹn we.” (Isaia 47:14, 15) Mọwẹ, ojlẹ miyọ́n tọn na wá ayinamẹtọ lalonọ ehelẹ ji to madẹnmẹ. E ma na yin miyọ́n he gbẹtọ lẹ sọgan sinai lẹdope nado hú gba, ṣigba miyọ́n nuvasudo tọn wẹ na tin he na hùngona ayinamẹtọ lalonọ lẹ taidi nuyọ́ he ma yọn-na-yizan. To whelọnu lo, abajọ, bọ ayinamẹtọ Babilọni tọn lẹ na do họnyi na obu wutu! Godonọnamẹtọ godo tọn Babilọni tọn ko yì, mẹdepope ma na tin nado whlẹn ẹn. Nugbajẹmẹji he e hẹnwá Jelusalẹm ji wẹ na yin hinhẹnwa ewọ lọsu ji.—Jẹlemia 11:12.
21. Nawẹ podọ whetẹnu wẹ ohó dọdai Isaia tọn lẹ mọ hẹndi yí?
21 Hogbe dọdai tọn ehelẹ jẹ hẹndi mọyi ji to owhe 539 J.W.M. mẹ. Awhànpa Media po Pẹlsia tọn lẹ po to nukọntọ-yinyin Kilusi tọn glọ gbawhàn tòdaho lọ tọn, bo hù ahọlu otò lọ tọn, Bẹlṣazali. (Daniẹli 5:1-4, 30) To zánto dopo mẹ, Babilọni yin didesẹ sọn otẹn aṣẹpipa aihọn tọn etọn mẹ. Gbọnmọ dali aṣẹpipa kúnkàn Ṣẹm tọn he ko dẹn-to-aimẹ na owhe kanweko susu wá vivọnu, bọ todin aihọn lọ wá gandu-domẹji Aryen tọn glọ. Babilọni lọsu biọ aijijẹ he dẹn na owhe kanweko lẹ mẹ. To owhe kanweko ẹnẹtọ W.M. tọn mẹ, “okiti lẹ” poun wẹ e yin. (Jẹlemia 51:37) Gbọnmọ dali dọdai Isaia tọn mọ hẹndi yí mlẹnmlẹn.
Babilọni Egbezangbe Tọn
22. Nuplọnmẹ tẹwẹ aijijẹ Babilọni tọn plọn mí dogbọn goyiyi dali?
22 Dọdai Isaia tọn wleawuna onú susu he ji yè dona lẹnnupọndo. Onú dopo wẹ yindọ, e zinnudo owù he tin to goyiyi po nsọle-yinyin po mẹ ji. Aijijẹ Babilọni goyitọ lọ tọn do nugbo howhinwhẹn Biblu tọn de hia dọmọ: “Sakla wẹ nọ jẹnukọnna hùsudo, [gbigbọ nsọle-yinyin tọn, NW] nọ jẹnukọnna aijijẹ.” (Howhinwhẹn lẹ 16:18) Goyiyi nọ yinuwado jijọ mapenọ-yinyin tọn mítọn ji to whedelẹnu, ṣigba “kiklá” sọgan planmẹ biọ “ovlẹ po omọ̀ [Lẹgba] tọn po mẹ.” (1 Timoti 3:6, 7) To whelọnu lo, mí na wadagbe nado hodo ayinamẹ Jakobu tọn dọmọ: “Mì whiwhẹ mìde to Oklunọ nukọn, ewọ nasọ ze mì daga.”—Jakobu 4:10.
23. Jide tẹwẹ dọdai Isaia tọn gọalọna mí nado tindo?
23 Ohó dọdai tọn ehelẹ sọ gọalọna mí nado tindo jide to Jehovah, heyin huhlọnnọ taun hú kẹntọ etọn lẹpo mẹ. (Psalm 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15) Nuflinmẹ homẹmiọnnamẹ tọn de wẹ ehe yin to azán awusinyẹn tọn ehelẹ mẹ. Jidide do Jehovah go nọ hẹn gbemima mítọn lodo ma nado yin whẹgbledonọ to nukun etọn mẹ, to yinyọnẹn mẹ dọ ‘sọgodo mẹhe mayin whẹgbledonọ lẹ tọn na yin jijọho tọn.’ (Psalm 37:37, 38) Nuyọnẹnu wẹ e yin to whepoponu nado ganjẹ Jehovah go bo ma ganjẹ adọkunnu mítọn titi lẹ go to “nuyiwa ayiha gigẹdẹ” Satani tọn lẹ nukọn.—Efesunu lẹ 6:10-13, NW, nudọnamẹ odò tọn.
24, 25. (a) Naegbọn sunwhlẹvu-pinplọn ma do sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe, ṣogan naegbọn mẹsusu lẹhlan e kọ̀n? (b) Etẹwẹ yin delẹ to whẹwhinwhẹ́n he wutu Klistiani lẹ gbẹkọ otangblo go lẹ mẹ?
24 Po ayidonugo po, mí yin avase na sọta afinyọnnuwiwa lẹ, titengbe sunwhlẹvu-pinplọn. (Galatianu lẹ 5:20, 21) Whenuena Babilọni jai, sunwhlẹvu-pinplọn ma hẹn nuyiwadomẹji etọn do gbẹtọ lẹ ji bu gba. Po awuvivi po, owe lọ Les grandes métropoles du monde antique (Glẹnsigbe) dohia dọ aliho sunwhlẹvu-pinplọn tọn heyin awuwlena gbọn Babilọninu lẹ dali ko “diọ” sọn otẹn hohowhenu tọn yetọn lẹ mẹ, “bo hẹn linlẹn [sunwhlẹvu-pinplọn tọn] lẹpo zun nuyiwa nululu tọn.” Etomọṣo, sunwhlẹvu-pinplọn zindonukọn nado to yindi, bọ linlinwe susu tindo adà he nọ hẹn afinyọnnuwiwa ojlẹ he mẹ mẹde yin jiji te tọn tin-to-aimẹ na wehiatọ yetọn lẹ.
25 Etẹwẹ nọ hẹn gbẹtọ lẹ—mẹhe susu yetọn yin wesétọ ganji lẹ—nado dín alọgọ sọn sunwhlẹvu lẹ dè kavi tindo mahẹ to nuyiwa otangblo tọn, he ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe lẹ mẹ? Otanwe The World Book Encyclopedia dọmọ: Otàngblo lẹ na dibla zindonukọn nado nọ deanana gbẹzan gbẹtọ tọn dile e na dẹnsọ bọ gbẹtọ lẹ na nọ dibuna ode awetọ yetọn bo nọ tindo ayihaawe dogbọn sọgodo dali.” Obu po ayihaawe tintindo po sọgan sisẹ́ gbẹtọ lẹ nado lẹzun mẹhe tindo yise to otangblo mẹ. Ṣigba, Klistiani lẹ nọ gbẹkọ otangblo go. Yé ma nọ dibuna gbẹtọ gba—Jehovah wẹ yin alọgọtọ yetọn. (Psalm 6:4-10) Podọ yé ma tindo ayihaawe dogbọn sọgodo dali gba; yé yọ́n lẹndai Jehovah tọn heyin didehia lẹ bo tindo nujikudo dọ ‘ayinamẹ Jehovah tọn na nọte kakadoi.’ (Psalm 33:11) Hinhẹn gbẹzan mítọn wá kọndopọmẹ hẹ ayinamẹ Jehovah tọn nọ hẹn sọgodo ayajẹnọ, he dẹn-to-aimẹ de wá.
26. Nawẹ “linlẹn nuyọnẹntọ lẹ tọn” ko sọawuhia nado yin “ovọ́” gbọn?
26 To owhe agọe tọn lẹ mẹ mẹdelẹ ko tẹnpọn nado yọ́n sọgodo to aliho “lẹnunnuyọnẹn” sisosiso tọn lẹ mẹ. Mẹplọnlọ-domẹgo de tlẹ tin heyin yiylọdọ futurologie, heyin zẹẹmẹ-basina taidi “dodinnanu de he sinai do nujijọ dintọn lẹ ji nado yọ́n nuhe sọgan jọ to sọgodo.” Di apajlẹ, to 1972 pipli weplọntọ po ajọwatọ lẹ po tọn de heyin yiylọdọ Club de Rome dọ dọdai dọ to 1992 sika, mercure, zinc, po amì odòglọ tọn po na vọ̀ sọn fie yé nọ yin kùnkùn sọn. Nugbo wẹ dọ, aihọn ko pannukọn nuhahun sinsinyẹn lẹ sọn 1972 gbọ́n, ṣigba dọdai enẹ ma sọgbe to ninọmẹ depope mẹ gba. Sika, mercure, zinc, po amì odòglọ tọn po gbẹ́ pò to aigba glọ. Na nugbo tọn, gbẹtọ ko wà nuhe go e pé lẹpo nado dọ dọdai sọgodo tọn, ṣigba lalo wẹ hopàdọ etọn lẹ yin to whepoponu. Nugbo, “linlẹn nuyọnẹntọ lẹ tọn, ovọ́ wẹ yé.”!—1 Kọlintinu lẹ 3:20.
Vasudo Babilọni Daho lọ Tọn He Ja
27. Whetẹnu podọ aliho tẹ mẹ wẹ Babilọni Daho lọ jiya aijijẹ he taidi Babilọni tọn to 539 J.W.M. te?
27 Sinsẹ̀n egbezangbe tọn lẹ ko tẹ́do susu sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Babilọni hohowhenu tọn lẹ go. Gbọnmọ dali, ahọluigba aihọn sinsẹ̀n lalo tọn yin yiylọ po gbesisọ po dọ Babilọni Daho lọ. (Osọhia 17:5) Bẹplidopọ sinsẹ̀n akọjọpli tọn enẹ ko jiya aijijẹ he taidi Babilọni hohowhenu tọn lọ tọn to 537 J.W.M. (Osọhia 14:8; 18:2) To 1919 pipotọ mẹmẹsunnu Klisti tọn lẹ tọn tọ́njẹgbonu sọn kanlinmọgbenu gbigbọmẹ tọn mẹ bo tọ́nsọn nuyiwadomẹji sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn, heyin adà tangan Babilọni Daho lọ tọn glọ. Sọn whenẹnu gbọ́n wẹ Mẹylọhodotọklisti ko hẹn nuyiwadomẹji etọn bu jẹ obá de mẹ to aigba susu ji fie e do huhlọn te dai lẹ.
28. Awagun tẹwẹ Babilọni Daho lọ do, ṣigba etẹwẹ to tenọpọn ẹn?
28 Etomọṣo, avase de poun wẹ aijijẹ enẹ yin na vasudo gbidigbidi sinsẹ̀n lalo tọn. Po awuvivi po, dọdai vasudo Babilọni Daho lọ tọn he tin to Osọhia mẹ flinnu mí gando ohó dọdai tọn he yin kinkandai to Isaia 47:8, 9 mẹ go. Taidi Babilọni hohowhenu tọn, Babilọni Daho egbezangbe tọn dọmọ: “Ai ahọsi tọn wẹ yẹn sín, yẹn ma yin asuṣiọsi gba, yẹn ma to awublanu na mọ.” Ṣigba “azọ̀nylankan etọn na wá gbèdopo, okú, awublanu, po huvẹ po; yè na yí miyọ́n do fiọ ẹ mlẹnmlẹn: na huhlọnnọ wẹ Jiwheyẹwhe Oklunọ he to owhẹ̀ etọn dá.” Enẹwutu ohó dọdai tọn he yin kinkandai to Isaia weta 47 mẹ lẹ nọtena avase de na mẹhe gbẹ́ pò to gbẹdo hẹ sinsẹ̀n lalo lẹ. Eyin yé na dapana mahẹ tintindo to vasudo etọn mẹ, mì gbọ yé ni setonuna gbedide gbọdo lọ dọmọ: “Mì tọ́nsọn e mẹ”!—Osọhia 18:4, 7, 8.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Na nudọnamẹ gigọ do lehe sinsẹ̀n-nuplọnmẹ sinsẹ̀n lalo tọn lẹ yin awuwlena do ji, pọ́n owe lọ L’humanité à la recherche de Dieu, heyin zinzinjẹgbonu gbọn Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. dali.
b To Heblugbe mẹ “awhli viyọnnu Babilọni tọn” yin aṣagbè de he dlẹnalọdo Babilọni kavi tòmẹnu Babilọni tọn lẹ. E yin “awhli” na awhànfuntọ de ma ko gbawhàn do e ji sọn whenue gbọ́n e lẹzun huhlọn aihọn tọn.
c Weyọnẹntọ lẹ ko basi zẹẹmẹ hogbe Heblu tọn heyin lilẹdogbedevomẹ dọ “Yẹn ma na wà lẹblanu na sunnu depope” taidi “hogbe he vẹawu tlala” nado lẹdogbedevomẹ. Traduction du monde nouveau yí hogbe lọ “lẹblanu” dogọ nado sọgan hẹn linlẹn lọ họnwun dọ mẹhe wá sọn gbonu depope ma na yin dotẹnmẹ na nado wá whlẹn Babilọni gba. Lẹdogbedevomẹ Jewish Publication Society tọn de lilẹ́ hodidọ lọ do gbedevomẹ dọ: “Yẹn ma na . . . dike sunnu depope ni dádemẹ.”
d Owe lọ Nabonidus and Belshazzar, heyin kinkàn gbọn Raymond Philip Dougherty dali, dohia dọ dile etlẹ yindọ Kandai Whenuho Nabonidu tọn sọalọakọ́n dọ mẹgbeyantọ Babilọni tọn lẹ biọ e mẹ “matin avùnhiho” do, whenuho-kantọ Glẹki tọn Xénophon dohia dọ hùnsọndai jẹ obá de mẹ sọgan ko wá aimẹ.
e Mẹdelẹ basi lẹdogbedevomẹ hogbe Heblu tọn “jiwhé-homẹyọnẹntọ” tọn taidi “mẹhe nọ má olọn lẹ do voovo lẹ.” Ehe na dlẹnalọdo nuyiwa olọn lẹ mimá do adà voovo mẹ tọn nado sọgan dọ dọṣẹ sunwhlẹvu-pinpọ́n tọn.
[Yẹdide to weda 111]
Babilọni he yiwanna gbẹdudu na yin zinzindai do kọ́gudu mẹ
[Yẹdide to weda 114]
Sunwhlẹvu-plọntọ Babilọni tọn lẹ ma na penugo nado dọ dọdai aijijẹ etọn tọn
[Yẹdide to weda 116]
Sunzanhiawe sunwhlẹvu-pinplọn Babilọninu lẹ tọn de, owhe fọtọ́n tintan J.W.M.
[Yẹdide to weda 119]
Babilọni egbezangbe tọn na busẹ sọn aimẹ to madẹnmẹ