Origène—Nawẹ Nuplọnmẹ Etọn Yinuwa Do Ṣọṣi Ji Gbọn?
“Nukọntọ daho hugan Ṣọṣi tọn bọdo Apọsteli lẹ go.” Mọwẹ Jérôme, heyin lẹdogbedevomẹtọ Biblu Latin Vulgate tọn, pà Origène heyin sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ owhe kanweko atọ̀ntọ tọn dọ. Ṣigba e mayin mẹlẹpo wẹ yí nukun nujọnu tọn mọnkọtọn do pọ́n Origène gba. Mẹdelẹ pọ́n ẹn hlan taidi adọ̀ ylankan he mẹ agọjẹdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ bẹsọn. To hogbe wekantọ owhe kanweko 17tọ tọn de mẹ, homọdọdomẹgotọ Origène tọn lẹ sọalọakọ́n dọmọ: “To paa mẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ etọn ma họnwun bosọ nọ gbleawunamẹ, yèdọ taidi adí ylankan odàn tọn he nọ hùmẹ, he ewọ slú do aihọn mẹ.” To nuhe hugan owhe kanweko ẹnẹ to okú etọn godo, Origène yin lilá to gbangba taidi mẹhe jẹagọdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ sinsinyẹn.
NAEGBỌN Origène do fọ́n numọtolanmẹ mẹpipa po wangbẹnamẹ tọn po dote? Nuyiwadomẹji tẹwẹ e tindo do awuwiwle sinsẹ̀n-nuplọnmẹ ṣọṣi tọn ji?
Yin Zohunhunnọ na Ṣọṣi
Origène yin jiji to nudi 185 W.M. to tòdaho Egipti tọn heyin Alexandrie mẹ. E yin pinplọn to nuyọnẹn Glẹki tọn mẹ to gigọ́mẹ, ṣigba otọ́ etọn Leonides, hẹn ẹn gánnugánnu nado yí vivẹnu dopolọ zan to Owe-wiwe pinplọn mẹ. To whenuena Origène tindo owhe 17, ahọluigbagán Lomu tọn de gbedide de tọ́n he hẹn sinsẹ̀n mẹtọn didiọ yin sẹ́nhẹngba de. Otọ́ Origène tọn yin zizedo gànpamẹ na e ko lẹzun Klistiani de wutu. Na zohunhun jọja whenu tọn etọn wutu, Origène magbe nado kọnawudopọ hẹ ẹ to gànpamẹ podọ nado kú do sinsẹ̀n tamẹ. To ehe mimọ mẹ, onọ̀ Origène tọn bẹ avọ̀ etọn lẹ whlá nado glọnalina ẹn ma nado tọ́n sọn whégbè. Gbọn wekanhlanmẹ gblamẹ, Origène vẹvẹna otọ́ etọn dọmọ: “Payi dewe go bo ma diọ linlẹn towe na míwlẹ tọn wutu blo.” Leonides nọtegligli bosọ yin hùhù, bo jo whẹndo etọn do ohẹ́n klókló mẹ. Ṣigba Origène ko yinukọn to nupinplọn etọn mẹ taun nado sọgan penukundo onọ̀ po nọvisunnu pẹvi ṣidopo etọn lẹ po go gbọn nuyọnẹn Glẹki tọn pinplọnmẹ dali.
Linlẹn ahọluigbagán lọ tọn wẹ nado doalọtena gbigbayipe sinsẹ̀n Klistiani tọn. To whenuena e mayin dọ wehọmẹvi lẹ kẹdẹ wẹ yin yanwle gbedide etọn tọn ṣigba mẹplọntọ lẹ lọsu ga, mẹplọntọ sinsẹ̀n Klistiani tọn lẹpo họnyi sọn Alexandrie. To whenuena mẹhe mayin Klistiani ṣigba to nuplọnmẹ Owe-wiwe tọn dín lẹ biọ alọgọ jọja Origène tọn, e kẹalọyi azọ́n ehe taidi azọ́ndenamẹ de he wá sọn Jiwheyẹwhe dè. Susu nuplọntọ etọn lẹ tọn wẹ yin hùhù na sinsẹ̀n wutu, yèdọ whẹpo delẹ to yé mẹ tlẹ dotana nupinplọn yetọn. To ede zizedo owù sinsinyẹn mẹ, Origène nọ na tuli wehọmẹvi etọn lẹ to gbangba, vlavo yé tin to whẹ̀datọ de nukọn, to gànpamẹ, kavi jlo nado yin hùhù. Eusèbe heyin whenuho-kàntọ owhe kanweko ẹnẹtọ tọn na linlin dọ to whenuena yè plan yé jei hùhù gbé, Origène, “nọ donu-nùgo na yé po adọgbigbo daho de po.”
Origène fọ́n homẹgble mẹhe mayin Klistiani susu tọn dote, na yé dọ dọ ewọ wẹ hẹn sinsẹ̀n didiọ po hùhù họntọn yetọn lẹ tọn po wá. E nọ saba họngan sọn gufinfọn gbẹtọgun tọn po okú danuwiwa tọn po mẹ. Dile etlẹ yin hinhẹn gánnugánnu nado sẹtẹn sọn fide jẹ fidevo nado họngan sọn mẹgbeyantọ etọn lẹ si, Origène ma doalọtena mẹpinplọn etọn gba. Adọgbigbo po mẹdezejo mọnkọtọn po yinuwado Démétrios, heyin sinsẹ̀ngán Alexandrie tọn ji. Enẹwutu, to whenuena Origène tindo owhe 18 poun, Démétrios de e taidi ogán wehọmẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn he tin to Alexandrie tọn.
To agọgbọnẹnmẹ, Origène lẹzun weyọnẹntọ po owe susu kàntọ nukundeji de po. Mẹdelẹ dọ dọ e wlan owe 6 000. Ehe sọgan yin hójijlẹ. E diyin taun na Hexapla etọn, heyin owe daho bladopọ 50 tọn, heyin vọkan Owe-wiwe Heblu tọn tọn. Origène tò Hexapla lọ do adà he sọzẹn ṣidopo mẹ he bẹ: (1) owe Heblu po Alamaiki tọn lẹ po, (2) nukinkan Glẹkigbe tọn de, (3) vọkan Glẹkigbe Aquila tọn, (4) vọkan Glẹkigbe Symmaque tọn, (5) Septante Glẹki tọn, he Origène vọ́ basi nado sọgbe pẹpẹ taun hẹ wefọ Heblu tọn, po (6) vọkan Glẹki Théodotion tọn po hẹn. Weyọnẹntọ Biblu tọn John Hort wlan dọmọ: “Gbọn owe ehelẹ kinkọndopọ dali, Origène lẹn nado tá hinhọ́n dogọ do zẹẹmẹ wefọ susu tọn ji, he na ko paṣa wehiatọ Glẹki tọn de kavi na ko hẹn ẹn buali eyin Septante lọ kẹdẹ wẹ e ko tindo to alọnu.”
‘Zizẹ Nuhe Yin Kinkàn lẹ Go’
Etomọṣo, ninọmẹ bẹwlu sinsẹ̀n tọn he tin-to-aimẹ to owhe kanweko atọ̀ntọ whenu yinuwado aliho he mẹ Origène nọ plọnmẹ Owe-wiwe te ji tlala. Dile etlẹ yindọ Mẹylọhodotọklisti ṣẹṣẹ wá aimẹ wẹ, e ko sọ yin hinhẹnflu gbọn nuyise he ma sọgbe hẹ Owe-wiwe dali, podọ ṣọṣi heyin vúnvún pé etọn lẹ to sinsẹ̀n-nuplọnmẹ voovo lẹ plọnmẹ.
Origène kẹalọyi delẹ to sinsẹ̀n-nuplọnmẹ he ma sọgbe hẹ Owe-wiwe ehelẹ mẹ, bo ylọ yé dọ nuplọnmẹ apọsteli lẹ tọn. Ṣigba e vòawu nado pàhodọ do kanbiọ devo lẹ ji. Susu nuplọntọ etọn lẹ wẹ to ahidihẹ whẹho tamẹnuplọnmẹ ojlẹ lọ tọn lẹ. To tintẹnpọn nado gọalọna yé mẹ, Origène yí sọwhiwhe do gbadopọnna tamẹnuplọnmẹ voovo he to anadena ayiha vuwhenu nuplọntọ etọn lẹ tọn. E jẹ tintẹnpọn ji nado dín gblọndo pekọhẹnwanamẹ tọn lẹ na kanbiọ tamẹnuplọnmẹ tọn yetọn lẹ.
To vivẹnudido etọn nado kọ̀n Biblu dopọ hẹ tamẹnuplọnmẹ, Origène ganjẹ aliho zẹẹmẹ bibasi otangblo tọn na Owe-wiwe go tlala. E lẹndọ Owe-wiwe nọ tindo zẹẹmẹ gbigbọmẹ tọn de to whepoponu ṣigba ma nọ tindo yẹhiadonu tọn dandan gba. Dile weyọnẹntọ dopo doayi e go do, ehe na dotẹnmẹ Origène nado “yí linlẹn depope he mayin Biblu tọn ṣigba he sọgbe hẹ tito sinsẹ̀n-nuplọnmẹ etọn tọn do Biblu mẹ, dile etlẹ yise (podọ matin ayihaawe yí ahundopo do to ede pọnhlan) nado yin zẹẹmẹ basitọ zohunhunnọ podọ nugbonọ linlẹn Biblu tọn de po do.”
Wekanhlanmẹ de he Origène kàn hlan dopo to nuplọntọ etọn lẹ mẹ na nukunnumọjẹnumẹ do linlẹn etọn ji. Origène dlẹnalọdo dọ Islaelivi lẹ basi nuyizan lẹ sọn sika Egiptinu lẹ tọn mẹ na tẹmpli Jehovah tọn. Origène yí apajlẹ ehe zan taidi whẹwhinwhẹ́n de nado nọgodona tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn yiyizan na sinsẹ̀n Klistiani tọn pinplọnmẹ etọn. E wlan dọmọ: “Lehe nuhe Islaelivi lẹ bẹsọn Egipti, he Egiptinu lẹ ma ko yizan ganji, ṣigba he Heblunu, heyin anadena gbọn nuyọnẹn Jiwheyẹwhe tọn dali, yizan na sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn lẹ, yọn-na-yizan na Islaelivi lẹ sọ.” Gbọnmọ dali Origène na tuli nuplọntọ etọn lẹ nado “ṣinyan nuhe sọgan yinuwa taidi todohukanji nupinplọn tọn lẹ kavi he sọgan wleawuna sinsẹ̀n Klistiani tọn lẹ sọn tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn lẹ mẹ.”
Zẹẹmẹ bibasi Biblu tọn he mayin anadena ehe hẹn ẹn sinyẹnawu nado yọ́n vogbingbọn he tin to nuplọnmẹ Klistiani tọn po tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn po ṣẹnṣẹn. Di apajlẹ, to owe etọn heyin On First Principles mẹ, Origène basi zẹẹmẹ Jesu tọn taidi ‘Visunnu dopo akàn, heyin jiji, ṣigba he ma tindo bẹjẹeji depope.’ Podọ e yidogọ dọ: ‘Kúnkan etọn yin tẹgbẹ̀ tọn podọ kakadoi. E mayin dogbọn gbọfufu ogbẹ̀ tọn yíyí dali wẹ e lẹzun Visunnu de, e mayin dogbọn nuyiwa gbonu tọn de dali gba, ṣigba gbọn jijọ Jiwheyẹwhe lọsu titi tọn dali wẹ.’
Origène ma mọ linlẹn ehe to Biblu mẹ gba, na Owe-wiwe plọnmẹ dọ Visunnu dopo akàn Jehovah tọn wẹ “plọnji to yé he yè dá lẹpo mẹ” bosọ yin “omẹ tintan to nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ.” (Kọlọsinu lẹ 1:15; Osọhia 3:14) Sọgbe hẹ Augustus Neander heyin whenuho-kàntọ sinsẹ̀n tọn, Origène wá linlẹn “kúnkan tẹgbẹ̀ tọn” kọ̀n gbọn “tamẹnuplọnmẹ etọn to wehọmẹ Platon tọn mẹ” dali. Gbọnmọ dali, Origène gbà nunọwhinnusẹ́n dodonu Owe-wiwe tọn he dọ dọ: ‘Mì yì zẹ̀ nuhe yin kinkàn lẹ go blo.’—1 Kọlintinu lẹ 4:6.
Yin Whẹgbledo Taidi Agọjẹdo Sinsẹ̀n-Nuplọnmẹtọ De
To owhe bẹjẹeji tọn etọn lẹ taidi mẹplọntọ de whenu, Pipli Anademẹ Ṣọṣi Alexandrine tọn de yí yẹwhenọ-yinyin Origène tọn sọn e si. Vlavo ehe jọ na Sinsẹ̀ngán Démétrios yin nuvẹunnọ na yindidi dogọ Origène tọn wutu. Origène sẹtẹn yì Palestine, fie pipà etọn taidi avùnlọyitọ he diyin sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Klistiani tọn de gbẹ́ tin-to-aimẹ te, podọ e zindonukọn taidi yẹwhenọ de. Na taun tọn, to whenuena “agọjijẹdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lẹ” bẹjẹeji to Whèzẹtẹn, yé dín alọgọ etọn nado duto sinsẹ̀ngán he to nuṣiwa lẹ ji nado lẹkọ do sinsẹ̀n dowhenu yetọn tọn mẹ. To okú etọn godo to 254 W.M., oyín Origène tọn yin masinkọndego tlala. Etẹwutu?
To whenuena sinsẹ̀n Klistiani tọn yọyọ lọ lẹzun sinsẹ̀n he diyin de godo, nuhe ṣọṣi lọ kẹalọyi taidi nuplọnmẹ he sọgbe lẹ wá yin didohia hezeheze. Enẹwutu, sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ godo mẹ tọn lẹ ma kẹalọyi pọndohlan hopàdọ po tamẹnuplọnmẹ tọn he ma nọ sọgbe to whedelẹnu po Origène tọn lẹ gba. Nuplọnmẹ etọn lẹ gbọnmọ dali fọ́n nudindọn sinsinyẹn lẹ dote to ṣọṣi lọ mẹ. To tintẹnpọn nado didẹ nudindọn ehelẹ bosọ basi hihọ́na pọninọ etọn mẹ, ṣọṣi lọ gblewhẹ agọjijẹ do sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn do Origène tlọlọ.
E mayin Origène kẹdẹ wẹ basi nuṣiwa lẹ gba. Na taun tọn, Biblu ko dọ dọdai alibubu pọmẹ tọn de sọn nuplọnmẹ wiwe ṣeke Klisti tọn lẹ ji. Atẹṣiṣi lọ jẹ gbigbayipe ji to vivọnu owhe kanweko tintan tọn, to whenuena apọsteli Jesu tọn lẹ ko kú godo. (2 Tẹsalonikanu lẹ 2:6, 7) To agọgbọnẹnmẹ, mẹhe ylọ yede dọ Klistiani delẹ do yedelẹ ai taidi “sinsẹ̀n dodonu tọn,” bo nọ dọ dọ mẹdevo lẹ yin “agọjẹdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọ lẹ.” Ṣigba na taun tọn, Mẹylọhodotọklisti buali tlala sọn sinsẹ̀n Klistiani nugbo tọn mẹ.
Nuhe Yé Gbọn Nuṣiwa Dali Ylọ dọ ‘Oyọnẹn’
Mahopọnna hopàdọ susu Origène tọn lẹ, azọ́n etọn lẹ bẹ nugonu alemọyi tọn delẹ hẹn. Di apajlẹ, Hexapla jo yinkọ Jiwheyẹwhe tọn dó do wunmẹ wekun ẹnẹ dowhenu Heblu tọn mẹ, he nọ yin yiylọdọ Tetlaglamu. Ehe wleawuna kunnudenu nujọnu tọn dọ Klistiani fliflimẹ tọn lẹ yọ́n yinkọ mẹdetiti Jiwheyẹwhe tọn—Jehovah, bosọ yí ì zan. Etomọṣo, tọgbo owhe kanweko atọ́ntọ ṣọṣi tọn de he yinkọ etọn yin Théophile na avase pọ́n dọmọ: “Azọ́n Origène tọn lẹ taidi ogle he bẹ vounvoun wunmẹ lẹpo hẹn de. Eyin yẹn mọ vounvoun whanpẹnọ de to finẹ, yẹn nọ kẹ́n ẹn; ṣigba dehe taidi nuhe tindo owùn wẹ yẹn nọ dapana dile yẹn na basi na onú adínọ de do.”
Gbọn nuplọnmẹ Biblu tọn ṣiṣakadopọ hẹ tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn dali, sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Origène tọn wá bẹ nuṣiwa susu hẹn, podọ kọdetọn lọ lẹ yin nugbajẹmẹji na Mẹylọhodotọklisti. Di dohia, dile etlẹ yindọ suhugan hopàdọ he ma sọgbe Origène tọn lẹ yin gbigbẹdai to godo mẹ do, pọndohlan etọn lẹ gando “kúnkan tẹgbẹ̀” Klisti tọn go gọalọ nado ze dodonu dai na sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Atọ̀n-to-dopomẹ tọn he ma sọgbe hẹ Biblu. Owe lọ The Church of the First Three Centuries dọmọ: “Ojlo tamẹnuplọnmẹ tọn [heyin hinhẹn wá gbọn Origène dali] ma na busẹ sọn aimẹ to niyaniya mẹ gba.” Kọdetọn tẹwẹ e tindo? “Awubibọ yise Klistiani tọn yin hinhẹn flu, bọ nuṣiwa he ma tindo dogbó lẹ sà biọ Ṣọṣi lọ mẹ.”
To adà etọn mẹ, Origène na ko setonuna tudohomẹnamẹ apọsteli Paulu tọn bo dapana yiyidogọ atẹṣiṣi ehe gbọn ‘didapana ohó ovọ́ po hogblo po, po nudindọn ohó tọn he nọ hẹn onú wiwe lẹ flu, podọ sọn nuhe yé gbọn nuṣiwa dali ylọ dọ ‘oyọnẹn’ lẹ kọ̀n.’ Kakatimọ, na e ko ze suhugan nuplọnmẹ etọn lẹ sinai do ‘oyọnẹn’ mọnkọtọn ji wutu, Origène ‘buali sọn yise mẹ.—1 Timoti 6:20, 21; Kọlọsinu lẹ 2:8.
[Asisa Yẹdide Tọn to weda 29]
Culver Pictures
[Asisa Yẹdide Tọn to weda 31]
Yin zinzinjẹgbonu gbọn gbeyiyi Syndics of Cambridge University Library, T-S 12.182 dali
[Yẹdide to weda 31]
“Hexapla” Origène tọn dohia dọ yè yí yinkọ Jiwheyẹwhe tọn zan to Owe-wiwe Klistiani Glẹki tọn mẹ