Ṣọṣi po Tohọluduta po to Byzance
MẸHE do sinsẹ̀n Klistiani tọn ai do vogbingbọn he dona tin to hodotọ etọn lẹ po aihọn gbẹtọvi tọn he jẹla sọn Jiwheyẹwhe dè po ṣẹnṣẹn hia hezeheze. Jesu dọna hodotọ etọn lẹ dọmọ: “Eyin mìwlẹ ko yin aihọn tọn, aihọn na yiwanna etọn titi; ṣigba na mì ma yin aihọn tọn wutu, ṣigba yẹn ko dè mì sọn aihọn mẹ, enẹwutu wẹ aihọn gbẹwanna mì.” (Johanu 15:19) Jesu dọna Pilati, heyin afọzedaitọ huhlọn tonudidọ ojlẹ etọn mẹ tọn dọmọ: “Ahọludu ṣie mayin aihọn he tọn gba.”—Johanu 18:36.
Nado sọgan hẹn azọngban yetọn di nado dọyẹwheho “jẹ opodo aigba tọn,” Klistiani lẹ ma dona dike whẹho tonudidọ tọn lẹ ni fẹayihasẹ na yé gba. (Owalọ lẹ 1:8) Taidi Jesu, Klistiani fliflimẹ tọn lẹ ma tindo mahẹ to tonudidọ mẹ gba. (Johanu 6:15) E họnwun hezeheze dọ Klistiani nugbonọ lẹ
ma kẹalọyi ogántẹn tonudidọ tọn kavi otẹn anadenanu aihọn tọn lẹ. Ehe diọ to agọgbọnẹnmẹ.
‘Apadewhe Aihọn Tọn’
To ojlẹ de godo he apọsteli godo tọn ko kú, sinsẹ̀ngán lẹ de sọn ojlo mẹ nado diọ pọndohlan yetọn gando yede po aihọn po go. Yé jẹ nulẹnpọndo “ahọludu” de he e mayin dọ e tin to aihọn lọ mẹ kẹdẹ wẹ gba ṣigba he sọ yin apadewhe aihọn tọn ji. Dogbigbapọnna lehe sinsẹ̀n po tonudidọ po ṣakadopọ to Ahọluigba Byzantin tọn mẹ—yèdọ Ahọluigba Whèzẹtẹn Lomu tọn, he tatọ́-tònọ etọn tin to Byzance (Istanbul todin)—na tá hinhọ́n delẹ do whẹho lọ ji.
To lẹdo de mẹ fie sinsẹ̀n tindo otẹn tangan de te to jọwamọ-liho, Ṣọṣi Byzantin tọn, he ahọ́nkan etọn tin to Byzance, yí aṣẹpipa susu zan. Panayotis Christou heyin whenuho-kàntọ ṣọṣi tọn dọ to ojlẹ de mẹ dọmọ: “Omẹ Byzantin tọn lẹ pọ́n ahọluigba aigba ji tọn yetọn hlan taidi ojlẹmọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn.” Ṣigba, ahọluigbagán lọ ma tindo pọndohlan mọnkọtọn gba. Taidi kọdetọn de, gbèmanọpọ sinsinyẹn nọ tin to Ṣọṣi po Tohọluduta po ṣẹnṣẹn to whedelẹnu. The Oxford Dictionary of Byzantium dọmọ: “Biṣọpu Constantinople [kavi Byzance tọn] lẹ do walọyizan voovo lẹ hia, he bẹ obu yíyí do litaina togán huhlọnnọ de . . . , gbekọndopọ dagbe hẹ ahọluigbagán lọ . . . , podọ adọgbigbo yíyí do diọnukunsọ ojlo ahọluigbagán lọ tọn hẹn.”
Tọgbo ṣọṣi Constantinople tọn, yèdọ mẹhe yin ogán Ṣọṣi Whèzẹtẹn-waji tọn, lẹzun omẹ nukundeji taun de. Ewọ wẹ nọ ṣinyọ́n jẹgbakún na ahọluigbagán lọ, enẹwutu e nọ donukun dọ ahọluigbagán lọ ni yiavunlọ sinsinyẹn na sinsẹ̀n Orthodoxe tọn. Tọgbo ṣọṣi tọn lọ sọ yin adọkunnọ taun, na ewọ wẹ nọ deanana suhugan nutindo ṣọṣi lọ tọn lẹ wutu. Huhlọn etọn nọ yin mimọ sọn aṣẹpipa etọn do yẹwhenọ pamẹnọtọ madosọha lẹ ji podọ sọn nuyiwadomẹji etọn do omẹ paa lẹ ji mẹ.
Tọgbo ṣọṣi tọn lọ nọ saba tin to otẹn de mẹ nado jẹagọdo ahọluigbagán. E sọgan vannukun yinyin yinyan sọn ṣọṣi mẹ tọn do e—bo zinnudo ojlo etọn ji to oyín Jiwheyẹwhe tọn mẹ—kavi yí aliho devo he gblamẹ ahọluigbagán lẹ sọgan yin didesẹ zan.
Dile aṣẹpipa tonudidọ tọn jẹ didepo ji vudevude to gbonu tatọ́-tònọ lọ tọn, biṣọpu lẹ nọ saba lẹzun sunnu he tindo huhlọn hugan to tòdaho yetọn lẹ mẹ, bo tin to otẹn dopolọ mẹ hẹ ayimatẹngán, he yé nọ gọalọ nado de do ogántẹn mẹ. Biṣọpu lẹ nọ na ayidonugo whẹho whẹdatẹn tọn po ajọwiwa lẹ po to whenuena e gando ṣọṣi lọ go—podọ to whedelẹnu he e ma tlẹ gandego. Nuhe hẹn ehe yọnbasi wẹ yindọ yẹwhenọ po yẹwhenọ pamẹnọtọ lẹ po, he yemẹpo yin mẹjidugando biṣọpu lẹdo lọ mẹ tọn lẹ, sù taun biọ fọtọ́n ao lẹ mẹ.
Tonudidọ po Akuẹ-Yido Họ̀ Ogántẹn Po
Dile mí ko mọ do to aga, ogántẹn ṣọṣi tọn yin ṣiṣakadopọ pẹkipẹki hẹ tonudidọ. Humọ, sọha susu sinsẹ̀ngán lẹ tọn po nuyiwa dandan tọn sinsẹ̀n tọn yetọn lẹ po nọ biọ akuẹ susugege. Sinsẹ̀ngán he yiaga taun lẹ nọ zan gbẹzan he vẹahi. Dile ṣọṣi lọ lẹzun huhlọnnọ po adọkunnọ po dogọ, ohẹ́n po wiwejininọ sinsẹ̀ngán lẹ tọn po busẹ. Yẹwhenọ po biṣọpu delẹ po nọ suahọ nado yin dide. Akuẹ-yido họ̀ ogántẹn gbayipe kakajẹ otẹn he yiaga hugan lọ ji. Sinsẹ̀ngán he tindo godonọnamẹtọ heyin adọkunnọ lẹ nọ whlẹnagbà na ogántẹn sinsẹ̀n tọn he yiaga lẹ to ahọluigbagán lọ nukọn.
Alọgodokuẹ nọ yin nina ga nado duto sinsẹ̀ngán he tin to otẹn he yiaga taun mẹ lẹ ji. To whenuena Ahọluigbagán-yọnnu Zoe (owhe 978-1050 W.M.) sà asu etọn Romanus III nado yin hùhù bo jlo nado wlealọ hẹ mẹyiwanna etọn Michael IV he na wá lẹzun Ahọluigbagán de, e ylọ Tọgbo ṣọṣi tọn Alexius wá họ̀nmẹ to niyaniya mẹ. To finẹ wẹ tọgbo ṣọṣi tọn lọ se gando okú Romanus tọn go te podọ azọngban tọgbo tọn he e dona wà to hùnwhẹ alọwle lọ tọn mẹ. Ninọmẹ lọ ma bọawu na Alexius gba na ṣọṣi lọ to hùnwhẹ Vendredi Wiwe tọn basi to whèjai enẹ. Etomọṣo, e kẹalọyi nunina alọtútlú tọn heyin nina ẹn gbọn ahọluigbagán-yọnnu lọ dali lẹ bosọ wà nuhe yin bibiọ to e si lẹ.
Taliliai na Ahọluigbagán
To ojlẹ delẹ mẹ to whenuho Ahọluigba Byzantin tọn mẹ, ahọluigbagán lọ nọ yí jlọjẹ huhlọn mẹdide tọn etọn zan to whenuena e wá jẹ nudide tọgbo ṣọṣi Constantinople tọn bibasi ji. To ojlẹ mọnkọtọn lẹ whenu, mẹdepope ma sọgan lẹzun tọgbo ṣọṣi tọn kavi nọ otẹn enẹ mẹ na ojlẹ dindẹn eyin ahọluigbagán ma kẹalọyi.
Ahọluigbagán Andronicus II (owhe 1260-1332) mọdọ e lẹzun dandan nado diọ tọgbo ṣọṣi tọn whla ṣinẹnẹ. To suhugan whẹho mọnkọtọn lẹ tọn mẹ, yanwle lọ wẹ nado ze mẹhe bọawu hugan nado deanana de do otẹn tọgbo ṣọṣi tọn mẹ. Sọgbe hẹ owe lọ The Byzantines, tọgbo ṣọṣi tọn dopo tlẹ dopagbe heyin kinkàndai de na ahọluigbagán lọ “nado wà nudepope heyin bibiọ to e si, mahopọnna lehe e jẹagọdo osẹ́n sọ, podọ nado joagọ sọn nudepope he na hẹn homẹgblena ahọluigbagán lọ wiwà kọ̀n.” Whlaawe wẹ ahọluigbagán lẹ tẹnpọn nado hẹn ṣọṣi lọ wà nuhe yé jlo gbọn ahọvi he wá sọn whẹndo he to gandu lọ mẹ de dide do otẹn tọgbo ṣọṣi tọn mẹ dali. Ahọluigbagán Romanus I ze visunnu etọn Théophylacte, heyin owhe 16-mẹvi poun, do otẹn diyin tọgbo ṣọṣi tọn mẹ.
Eyin tọgbo ṣọṣi tọn de gboawupo nado wà nuhe jlo ahọluigbagán lọ, ewọ sọgan hẹn ẹn gánnugánnu nado jo otẹn lọ do kavi biọ to pipli anademẹtọ ṣọṣi tọn si nado de e sẹ. Owe lọ Byzantium dọmọ: “To suhugan whenuho Byzantin tọn whenu, aṣẹpipa he yiaga lẹ podọ etlẹ yin nuyiwadomẹji tlọlọ Ahọluigbagán tọn [wá] tindo adà titengbe de to biṣọpu lẹ dide mẹ.”
Ahọluigbagán lọ sọ nọ yin azinponọ opli sinsẹ̀ngán lẹ tọn, po tọgbo ṣọṣi tọn po to apá etọn. E nọ deanana hodidọ lẹ, wleawuna hosọ yise tọn lẹ, bo nọ dọnnu hẹ biṣọpu lẹ po mẹhe jẹagọdo nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ po. Agọjẹdomẹtọ mọnkọtọn lẹ nọ yin hùhù to atin ji. Ahọluigbagán lọ sọ nọ gbeje sinsẹ̀n-nuplọnmẹ heyin alọkẹyi to opli lọ tẹnmẹ lẹ pọ́n bo nọ hẹn ẹn diun dọ yé yin yiyizan. E mayin owhẹ̀ (lèse-majesté) nukundidiọsọ ahọluigbagán tọn kẹdẹ wẹ e nọ sadokọna mẹhe jẹagọdo e lẹ gba ṣigba owhẹ̀ yinyin kẹntọ ṣọṣi po Jiwheyẹwhe tọn lẹ po tọn ga. “Nudepope ma dona yin wiwà jẹagọdo ojlo po gbedide Ahọluigbagán tọn lẹ po to Ṣọṣi lọ mẹ,” wẹ tọgbo ṣọṣi tọn owhe kanweko-ṣidopotọ tọn de dọ. Biṣọpu he tin to whẹdatẹn lẹ—heyin sunnu he jọmẹ to nukunta, bo nọ yin anadena po awubibọ po, he nọ saba yin nuyiwadeji gbọn nukundagbe po nuyiwa kànbibi tọn lẹ po dali lẹ—to paa mẹ nọ fọ́ngu kẹdẹdile mẹhe yiaga hugan yé lẹ lọsu nọ basi do.
Di dohia, to whenuena Tọgbo Ṣọṣi tọn Ignace (owhe 799-878 W.M.) gbẹ́ ma nado kọngbedopọ hẹ Agbagogán Bardas ba, agbagogán lọ yiahọsu. Bardas sawhẹdokọna Ignace dọ e tindo mahẹ to sébibla po huhlọn do hò ogántẹn yí po de mẹ. Tọgbo ṣọṣi tọn lọ yin wiwle bo yin yinyan dogbé. Taidi mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn, agbagogán lọ deanana dide do tẹnmẹ Photius tọn, heyin omẹ paa de ṣigba he tọ́nta jẹ otẹn sinsẹ̀ngán tọn he yiaga hugan mẹ to azán ṣidopo gblamẹ, bosọ jẹ otẹn tọgbo ṣọṣi tọn mẹ to godo mẹ. Be Photius pegan na ogántẹn enẹ ya? E ko yin zẹẹmẹ basina taidi mẹhe “ojlo zogbe, goyiyi zẹjlẹgo, po azọ́nyinyọnẹn glanglan tonudidọ tọn po nọ duahunmẹna hugan.”
Sinsẹ̀n-Nuplọnmẹ Yiyizan to Tonudidọ Mẹ
Nudindọn do nuyise Orthodoxe tọn po agọjijẹdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ po ji nọ saba ṣinyọnnudo gbèmanọpọ tonudidọ tọn ji, podọ whẹho tonudidọ tọn lẹ wẹ nọ yinuwado ahọluigbagán susu ji kakati ni yin ojlo nado wleawuna sinsẹ̀n-nuplọnmẹ yọyọ lẹ. To paa mẹ, ahọluigbagán lọ nọ hẹn jlọjẹ lọ nado deanana sinsẹ̀n-nuplọnmẹ po tonusise ṣọṣi tọn po sọgbe hẹ ojlo ede tọn.
Di apajlẹ, Ahọluigbagán Heraclius (575-641 W.M.) tẹnpọn nado didẹ wiwọ́ de tọn gando jijọ Klisti tọn he jlo na gbà ahọluigba he ma lodo bo yin madogánnọ etọn do flinflin. To tintẹnpọn nado didẹ wiwọ́ lọ mẹ, e hẹn sinsẹ̀n-nuplọnmẹ yọyọ de wá aimẹ heyin yiylọdọ Monothelisme.a Enẹgodo, nado sọgan tindo mẹdezejo pete ayimatẹn he tin to hùwaji ahọluigba etọn lẹ tọn, Heraclius de Cyrus Phasis tọn taidi tọgbo ṣọṣi tọn yọyọ Alexandrie tọn. Cyrus kẹalọyi sinsẹ̀n-nuplọnmẹ he ahọluigbagán lọ nọgodona lẹ. E mayin tọgbo ṣọṣi tọn kẹdẹ wẹ ahọluigbagán yí Cyrus do dù gba ṣigba e yí i do basi ogán do Egipti ji ga, bo na ẹn aṣẹpipa do ogán flinflin lẹdo lọ mẹ tọn lẹ ji. Po kọgbidinamẹ homẹkẹn vude tọn po, Cyrus penugo nado mọ gbekọndopọ suhugan ṣọṣi Egipti tọn lẹ tọn.
Jibẹwawhé Ylankan De
Nawẹ nujijọ ehelẹ sọgan do hogbe po huhlọn odẹ̀ Jesu tọn, to fie e dọ te dọ hodotọ etọn lẹ ma ‘dona yin apadewhe aihọn tọn’ hia gbọn?—Johanu 17:14-16.
Mẹhe ylọ yede dọ nukọntọn sinsẹ̀n tọn to ojlẹ Byzantin tọn mẹ podọ to godo mẹ lẹ ko gbẹ̀n kọdetọn ylankan lẹ na mahẹ tintindo yetọn to tonudidọ po whẹho awhànfunfun aihọn ehe tọn lẹ po mẹ. Etẹwẹ dogbapọnnanu whenuho tọn kleun ehe dohia we? Be nukọntọ Ṣọṣi Byzantin tọn lẹ mọ nukundagbe Jiwheyẹwhe po Jesu Klisti po tọn ya?—Jakobu 4:4.
Sinsẹ̀n nugbo Klistiani tọn ma ko mọaleyi sọn nukọntọ sinsẹ̀n tọn ojlo zogbènọ mọnkọtọn lẹ po owanyi agọ̀ yetọn na tonudidọ po mẹ gba. Sinsẹ̀n po tonudidọ po ṣiṣakadopọ to aliho he kudiho ehe mẹ ko slokọna sinsẹ̀n wiwe ṣeke he Jesu plọnmẹ. Mì gbọ mí ni plọnnu sọn whenuho mẹ bo ‘mayin apadewhe aihọn tọn’ blo.
[Nudọnamẹ odò tọn]
a Monothelisme kẹalọyi dọ dile etlẹ yindọ jijọ awe wẹ Klisti tindo taidi Jiwheyẹwhe podọ taidi gbẹtọ, ojlo dopo wẹ e tindo.
[Apotin/Yẹdide to weda 10]
“TAIDI YẸWHE DE HE TO GIGÓ GBỌN OLỌN LẸ MẸ”
Nujijọ he lẹdo Tọgbo ṣọṣi tọn Michael Cerularius (owhe 1000-1059) lẹ yin apajlẹ azọngban he ogán ṣọṣi tọn sọgan yiwà to whẹho Tohọluduta tọn po ojlo zogbe he e bẹhẹn lẹ po mẹ. To whenuena e ko jẹ otẹn tọgbo ṣọṣi tọn mẹ godo, Cerularius sọ jlo nado yiaga hugan mọ. E ko yin zẹẹmẹ basina taidi goyitọ, saklanọ, po hẹngogonọ po—“mẹhe nọ yinuwa taidi yẹwhe de he to gigó gbọn olọn lẹ mẹ.”
Na ojlo nado ze ede daga wutu, Cerularius fọ́n wiwọ́ dote hẹ papa to Lomu to 1054, bosọ biọ to ahọluigbagán lọ si nado kẹalọyi kinklan lọ. Na awhàngbigba ehe hùnhomẹ na ẹn wutu, Cerularius basi tito nado ze Michael VI do ogántẹn lọ mẹ bosọ gọalọna ẹn nado hẹn aṣẹpipa etọn lodo. To owhe dopo godo, Cerularius hẹn ahọluigbagán enẹ gánnugánnu nado jo otẹn etọn do bosọ ze Isaac Comnenus (owhe 1005-1061) do ogántẹn lọ mẹ.
Nudindọn he tin to tọgbo ṣọṣi tọn lẹ po ahọluigba lọ po ṣẹnṣẹn sinyẹn deji. Na Cerularius deji dọ emi tindo godonọnamẹ gbẹtọ lẹ tọn wutu, e vannukun, bosọ lẹhlan danuwiwa kọ̀n. Whenuho-kàntọ he nọgbẹ̀ to ojlẹ dopolọ mẹ hẹ ẹ de dọmọ: “E dọ dọdai aijijẹ Ahọluigbagán lọ tọn to hogbe paa, masinkọndomẹgo tọn mẹ, dọ, ‘Yẹn wẹ ze we daga, hiẹ gugutọ; ṣigba yẹn nasọ zìn we dai.’ ” Ṣigba, Isaac Comnenus wle e, ze e do gànpamẹ, bosọ yàn ẹn dogbé yì Imbros.
Apajlẹ mọnkọtọn lẹ do lehe nuhahun he tọgbo ṣọṣi Constantinople tọn sọgan hẹnwa sù sọ hia podọ lehe e sọgan yí adọgbigbo do diọnukunsọ ahọluigbagán do. Gbọzangbọzan wẹ ahọluigbagán lẹ dona yinuwa hẹ sunnu mọnkọtọn, he yin tonudọtọ azọ́nyọnẹntọ, he penugo nado jẹagọdo ahọluigbagán po awhànpa lọ po lẹ.
[Yẹdide Otò tọn/Yẹdide to weda 9]
(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)
Fie Ahọluigba Byzantin tọn Gbloada Jẹ
Ravenna
Lomu
MAKEDONIA
Constantinople
Ohù Yuu
Nicée
Efesu
Antioku
Jelusalẹm
Alexandrie
Ohù Méditerranée Tọn
[Asisa Yẹdide tọn]
Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Yẹdide to weda 10, 11]
Comnenus
Romanus III (to amiyọn mẹ)
Michael IV
Ahọluigbagán-Yọnnu Zoe
Romanus I (to amiyọn mẹ)
[Asisa Yẹdide tọn]
Comnenus, Romanus III, po Michael IV po: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; Empress Zoe: Hagia Sophia; Romanus I: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.
[Yẹdide to weda 12]
Heraclius po visunnu etọn po
Photius
[Asisa Yẹdide tọn]
Heraclius po visunnu etọn po: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.; all design elements, pages 8-12: From the book L’Art Byzantin III Ravenne Et Pompose