Be A Jẹakọhẹ Ṣafani po Whẹndo Etọn po Ya?
TO BIBLU hihia towe whenu, be a ko doayi e go pọ́n dọ Ṣafani po hagbẹ whẹndo diyin etọn tọn delẹ po yin alọdlẹndo ya? Mẹnu wẹ yé yin? Etẹwẹ yé wà? Etẹlẹ wẹ mí sọgan plọn sọn yé dè?
Biblu ylọ yinkọ “Ṣafani visunnu Azalia tọn, visunnu Mẹṣulami tọn” whla tintan to kọndopọmẹ hẹ sinsẹ̀n-bibasi wiwe ṣeke gigọdotẹnmẹ Josia tọn to nudi owhe 642 J.W.M. (2 Ahọlu lẹ 22:3) To owhe 36 he bọdego lẹ whenu, kakajẹ vasudo Jelusalẹm tọn whenu to 607 J.W.M., yinkọ visunnu etọn ẹnẹ lẹ tọn yin didọna mí. Yinkọ yetọn wẹ Ahikami, Elasa, Gemalia, po Jaazania po, gọna ovivi etọn awe, Mikaia po Gedalia po. (Pọ́n apotin nudọnamẹ tọn mẹ.) “Whẹndo Ṣafani tọn diyin to gandudu [ahọluduta Juda tọn] mẹ bo hẹn otẹn wekantọ ahọlu tọn go sọn ojlẹ Josia tọn mẹ kakajẹ Kanlinmọgbenu yìyì whenu,” wẹ Encyclopaedia Judaica dọ. Dogbapọnna nuhe Biblu dọ gando Ṣafani po whẹndo etọn po go na gọalọna mí nado mọnukunnujẹ lehe yé nọgodona yẹwhegán Jẹlemia po sinsẹ̀n-bibasi nugbo Jehovah tọn po do mẹ.
Ṣafani Nọgodona Sinsẹ̀n-Bibasi Nugbo
To owhe 642 J.W.M., to whenuena Ahọlu Josia yin nudi owhe 25-mẹvi, mí mọ bọ Ṣafani to nuyiwa taidi wekantọ ahọlu lọ tọn. (Jẹlemia 36:10) Etẹlẹ wẹ enẹ bẹhẹn? Otanwe heyin nùdego to aga lọ dọ dọ wekantọ ahọlu de tọn yin ayinamẹtọ he sẹpọ ahọlu lọ taun, e nọ penukundo whẹho akuẹzinzan tọn lẹ go, yin azọ́nyọnẹntọ to whẹho otò tọn lẹ mẹ, bo nọ tindo oyọnẹn whẹho tògodo tọn lẹ tọn, osẹ́n akọjọpli tọn lẹ, po gbekọndopọ ajọwiwa tọn lẹ po. Enẹwutu, taidi wekantọ ahọlu tọn de, Ṣafani yin dopo to sunnu he diyin taun to gandudu lọ mẹ lẹ mẹ.
Jọja Josia ko “ṣẹ nado to Jiwheyẹwhe Davidi otọ́ etọn tọn din” to owhe ao die jẹnukọn. E họnwun dọ Ṣafani yin mẹho na Josia taun, enẹwutu e pegan nado na ẹn ayinamẹ dagbe do whẹho sinsẹ̀n-bibasi tọn lẹ ji bo nọgodona ẹn to nujijla sinsẹ̀n-bibasi nugbo gigọdotẹnmẹ tọn tintan etọn mẹ.a—2 Otannugbo lẹ 34:1-8.
To tẹmpli lọ jijlado whenu, “owe osẹ́n tọn lọ” yin mimọ, bọ Ṣafani “sọ hia ẹ to ahọlu nukọn.” Josia jọsi nado se nuhe tin to e mẹ bosọ do afọzedaitọ heyin sunnu dejidego lẹ hlan Hulda yẹwhegán-yọnnu lọ dè nado kanhose Jehovah gando owe lọ go. Ahọlu lọ dejido Ṣafani po visunnu etọn Ahikami po go gbọn yíyí yé dogọ afọzedaitọ lọ lẹ dali.—2 Ahọlu lẹ 22:8-14; 2 Otannugbo lẹ 34:14-22.
Alọdlẹndonu dopo akàn he tin to Biblu mẹ gando nuhe Ṣafani lọsu wà go niyẹn. To wefọ Biblu tọn devo lẹ mẹ, e yin alọdlẹndo poun taidi otọ́ kavi tọgbo de. Kúnkan Ṣafani tọn wá jẹakọ pẹkipẹki hẹ yẹwhegán Jẹlemia.
Ahikami po Gedalia Po
Dile mí ko mọ do wayi, Ahikami visunnu Ṣafani tọn yin nùdego whla tintan to kọndopọmẹ hẹ afọzedaitọ heyin didohlan yẹwhegán-yọnnu Hulda dè lẹ. Otanwe dopo dọmọ: “Dile etlẹ yindọ tẹnmẹ-yinkọ Ahikami tọn mayin didọ to Biblu Heblu tọn mẹ, e họnwun dọ otẹn etọn yiaga taun.”
Owhe 15 delẹ to nujijọ enẹ godo, ogbẹ̀ Jẹlemia tọn tin to owù mẹ. To whenuena e na avase gbẹtọ lọ lẹ gando linlẹn Jehovah tọn nado và Jelusalẹm sudo go, “yẹwhenọ lẹ lọ po yẹwhegán lẹ lọ po po gbẹtọ lẹpo po tẹdo e go, dọmọ, Hiẹ na kú dandan.” Etẹwẹ jọ bọdego? Kandai lọ zindonukọn dọmọ: “Alọ Ahikami visunnu Ṣafani tọn tọn tin po Jẹlemia po na yé ma nado jo e do alọ gbẹtọ ewlẹ tọn mẹ nado hù i gba.” (Jẹlemia 26:1-24) Etẹwẹ ehe dohia? The Anchor Bible Dictionary dọmọ: “E mayin dọ nujijọ ehe do huhlọn he Ahikami tindo hia kẹdẹ wẹ gba, ṣigba sọ dohia ga dọ, taidi hagbẹ whẹndo Ṣafani tọn devo lẹ, ewọ lọsu yí nukun dagbe do pọ́n Jẹlemia.”
To nudi owhe 20 godo, he Babilọninu lẹ ko và Jelusalẹm sudo to owhe 607 J.W.M., bo ko bẹ suhugan gbẹtọ lẹ tọn yì kanlinmọgbenu godo, Gedalia ovivi Ṣafani tọn, yèdọ visunnu Ahikami tọn, yin dide taidi togán do Ju he pò lẹ ji. Taidi hagbẹ whẹndo Ṣafani tọn devo lẹ, be e hò Jẹlemia tọn pọ́n ya? Kandai Biblu tọn lọ dọmọ: “Whenẹnu wẹ Jẹlemia yì Gedalia visunnu Ahikami tọn dè to Mizpa bosọ nọ̀ e dè.” To osun vude gblamẹ, Gedalia yin hùhù, bọ Ju he pò lẹ plan Jẹlemia hẹn to whenue yé sẹtẹn yì Egipti.—Jẹlemia 40:5-7; 41:1, 2; 43:4-7.
Gemalia po Mikaia Po
Gemalia visunnu Ṣafani tọn po ovivi etọn Mikaia po yí adà titengbe de wà to nujijọ heyin nùdego to Jẹlemia weta 36 mẹ lẹ mẹ. Nudi owhe 624 J.W.M. wẹ, to owhe atọ́ntọ Ahọlu Jehọiakimi tọn mẹ. Baluki, wekantọ Jẹlemia tọn, hia ohó Jẹlemia tọn lẹ po ogbè lélé po to ohọ̀ Jehovah tọn mẹ, “to abò Gemalia visunnu Ṣafani . . . tọn tọn mẹ.” Po gbesisọ po, “Mikaia visunnu Gemalia tọn, visunnu Ṣafani tọn, . . . se ohó OKLUNỌ tọn lẹ lọ sọn owe lọ mẹ.”—Jẹlemia 36:9-11.
Mikaia dọna otọ́ etọn po ahọvi devo lẹpo po gando owe-hiha lọ go, bọ yemẹpo sọ jlo nado se nuhe owe lọ dọ. Nawẹ yé yinuwa gbọn? “Dinvie e sọ wá jọ, whenuena yé ko se ohó lọ lẹpo, yé lẹ́ to obu mẹ ode hlan awetọ, bo dọhlan Baluki dọ, Nugbonugbo míwlẹ na dọ ohó he lẹpo tọn na ahọlu.” Ṣigba, whẹpo yé do dọ ẹ na ahọlu, yé na avase Baluki dọmọ: “Yì, whlá dewe, hiẹ po Jẹlemia po; bosọ dike mẹde yọ́n fie mìwlẹ te blo.”—Jẹlemia 36:12-19.
Dile e ko yin nukundo do, ahọlu gbẹ́ owẹ̀n he tin to owe-hiha lọ mẹ dai bosọ mẹ̀ ẹn vudevude. Ahọvi delẹ, ehe mẹ Gemalia visunnu Ṣafani tọn tin te, “basi ovẹvẹ hlan ahọlu na ewọ ma nado mẹ̀ odi lọ gba: ṣigba ewọ ma jlo na se yé gba.” (Jẹlemia 36:21-25) Owe lọ Jeremiah—An Archaeological Companion wá tadona kọ̀n dọmọ: “Gemalia nọgodona Jẹlemia sinsinyẹn to akanmaho Ahọlu Jehọiakimi tọn mẹ.”
Elasa po Jaazania Po
To owhe 617 J.W.M., Babilọni jẹ gandu do Juda ji. Ju fọtọ́n susu lẹ, “ahọvi lẹpo. . . po omẹ hlọnhlọnnọ tudido tọn lẹpo po . . . po anawàtọ lẹpo po po ayáwàtọ lẹ po,” wẹ yin bibẹ sọyi kanlinmọgbenu, gọna yẹwhegán Ezekiẹli. Matania, mẹhe Babilọninu lẹ diọ yinkọ etọn do Zedekia, lẹzun ahọlu yọyọ tẹnmẹpọntọ lọ. (2 Ahọlu lẹ 24:12-17) To nukọnmẹ Zedekia do afọzedaitọ lẹ hlan Babilọni, podọ Elasa visunnu Ṣafani tọn tin to yé mẹ. Jẹlemia do wekanhlanmẹ he mẹ owẹ̀n titengbe de sọn Jehovah dè tin te hlan Ju he to kanlinmọgbenu lẹ gbọn alọ Elasa tọn mẹ.—Jẹlemia 29:1-3.
Gbọnmọ dali, kandai Biblu tọn dohia dọ Ṣafani, atọ̀n to visunnu etọn lẹ mẹ, po awe to ovivi etọn lẹ mẹ po yí otẹn diyin yetọn zan nado nọgodona sinsẹ̀n-bibasi nugbo po yẹwhegán nugbonọ Jẹlemia po. Etẹwẹ dogbọn Jaazania, visunnu Ṣafani tọn dali? To ma taidi hagbẹ whẹndo Ṣafani tọn devo lẹ mẹ, e họnwun dọ ewọ tindo mahẹ to boṣiọ-sinsẹ̀n mẹ. To owhe ṣidopotọ kanlinmọgbenu ninọ Ezekiẹli tọn to Babilọni whenu, kavi to nudi owhe 612 J.W.M., yẹwhegán lọ mọ numimọ de ehe mẹ sunnu 70 to nuyọnwan mẹ̀ hlan boṣiọ lẹ te to tẹmpli Jelusalẹm tọn mẹ. Jaazania tin to yé mẹ, podọ yinkọ etọn kẹdẹ wẹ yin nùdego. Ehe sọgan dohia dọ e yin omẹ nukundeji de to pipli ehe mẹ. (Ezekiẹli 8:1, 9-12) Apajlẹ Jaazania tọn dohia dọ yinyin pinpọn e go whẹ́n to whédo he dibusi Jiwheyẹwhe de mẹ ma nọ hẹnmẹ lẹzun sinsẹ̀n-basitọ nugbonọ Jehovah tọn de to afọdopolọji gba. Omẹ dopodopo wẹ nọ basi nudide nuwiwa etọn lẹ tọn.—2 Kọlintinu lẹ 5:10.
Whenuho Ṣafani po Whẹndo Etọn po Tọn
Yizan hiadonu lẹ tọn ko gbayipe to Juda to ojlẹ he mẹ Ṣafani po whẹndo etọn po yí adà de wà to nujijọ he wá aimẹ to Jelusalẹm mẹ lẹ mẹ. Hiadonu lẹ nọ yin yiyizan taidi kunnudenu kavi nado dohiagona owe lẹ. Zannu akuẹgegenu, ogàn, ajinnakú-dú, kavi mẹpọnnu wẹ yè nọ yí do basi yé. Oyín mẹhe tindo hiadonu lọ tọn, oyín otọ́ etọn tọn, podọ to whedelẹnu, tẹnmẹ-yinkọ etọn nọ saba yin kinkàn do yé ji.
Hiadonu okò tọn kanweko susu Heblu tọn he ji nukinkan lẹ tin te ko yin mimọ. Weyọnẹntọ Nahman Avigad, heyin azọ́nyọnẹntọ nukinkan Heblu tọn, po nukinkan hohowhenu tọn lẹ tọn po dọmọ: “Nukinkan hiadonu ji tọn lẹ kẹdẹ wẹ yin asisa nukinkan Heblu tọn he donu mẹhe yin yinyọnẹn sọn Biblu mẹ lẹ go.” Be nukinkan hiadonu ji tọn depope ko yin mimọ he bẹ yinkọ Ṣafani kavi hagbẹ whẹndo etọn lẹ tọn hẹn ya? Mọwẹ, yinkọ Ṣafani po visunnu etọn Gemalia tọn po tin to hiadonu heyin didohia to weda 19 po 21 po mẹ ji.
Weyọnẹntọ lẹ sọ dọ ga dọ e yọnbasi dọ hagbẹ ẹnẹ whẹndo lọ tọn devo lẹ yin alọdlẹndo to nukinkan hiadonu ji tọn lẹ mẹ. Omẹ lọ lẹ wẹ Azalia, otọ́ Ṣafani tọn; Ahikami visunnu Ṣafani tọn; Gemalia visunnu Ṣafani tọn; po Gedalia po, he nukinkan hiadonu ji tọn de dlẹnalọdo taidi “ogán Whédo lọ tọn.” E taidi dọ Gedalia, ovivi Ṣafani tọn wẹ tindo hiadonu ẹnẹtọ lọ, dile etlẹ yindọ Ahikami otọ́ etọn mayin nùdego. Tẹnmẹ-yinkọ etọn to nukinkan hiadonu ji tọn lọ mẹ dohia dọ e yin dopo to ogán daho hugan akọta lọ tọn lẹ mẹ.
Etẹwẹ Mí Sọgan Plọn sọn Yé Dè?
Apajlẹ dagbe nankọ die Ṣafani po whẹndo etọn po zedai to otẹn nukundeji yetọn yiyizan nado nọgodona sinsẹ̀n-bibasi nugbo po Jẹlemia nugbonọ lọ po mẹ! Mílọsu sọgan yí nutindo po yindidi mítọn po do nọgodona titobasinanu Jehovah tọn po sinsẹ̀n-basitọ hatọ mítọn lẹ po.
Eyin mí nọ hia Biblu to gbesisọmẹ bo nọ gbadopọnna ẹn sisosiso bosọ jẹakọhẹ kunnudetọ hohowhenu Jehovah tọn lẹ taidi Ṣafani po hagbẹ whẹndo tọn etọn lẹ po, mí na yin whinwhàn bo yin hinhẹn lodo to yise mẹ. Yelọsu tin to “aslọ kunnude tọn” susugege he mí sọgan hodo apajlẹ yetọn lẹ mẹ.—Heblu lẹ 12:1.
[Nudọnamẹ odò tọn]
a Ṣafani na ko yin mẹho na Josia taun, to yinyọnẹn mẹ dọ Ahikami visunnu Ṣafani tọn ko whẹ́n to whenuena Josia yin nudi owhe 25-mẹvi.—2 Ahọlu lẹ 22:1-3, 11-14.
[Apotin to weda 22]
Hulda—Yẹwhegán-Yọnnu Huhlọnnọ De
To hihia “owe osẹ́n tọn” heyin mimọ to tẹmpli lọ mẹ sise godo, Ahọlu Josia degbena Ṣafani po ahọluzọnwatọ nukundeji ẹnẹ devo lẹ po nado “kanbiọ sọn OKLUNỌ dè” gando owe lọ go. (2 Ahọlu lẹ 22:8-20) Fie wẹ afọzedaitọ lọ lẹ sọgan mọ gblọndo lọ te? Jẹlemia podọ vlavo Nahumi po Zẹfania po, he yemẹpo yin yẹwhegán po Biblu kantọ lẹ po tin to Juda to ojlẹ lọ mẹ. Ṣogan, yẹwhegán-yọnnu Hulda dè wẹ afọzedaitọ lọ lẹ yì.
Owe lọ Jerusalem—An Archaeological Biography dọmọ: “Nuhe jẹna ayidego to nujijọ ehe mẹ wẹ yindọ ayidonugo depope mayin nina adà otàn lọ tọn he bẹ sunnu-yọnnu hẹn. Mẹdepope ma tlẹ lẹnnupọn to aliho pẹvi de mẹ dọ e ma sọgbe dọ afọzedaitọ heyin sunnu kẹdẹ ehelẹ ni ze Owe-hiha Osẹ́n tọn lọ yì yọnnu de dè nado yọ́n nuhe tin to e mẹ. To whenuena yọnnu lọ do e hia taidi ohó Oklunọ tọn, mẹdepope ma tindo ayihaawe do nugopipe etọn nado yọ́n whẹho lọ go gba. Weyọnẹntọ he to dogbapọnna otẹn diyin yọnnu Islaeli hohowhenu tọn lẹ tọn lẹ nọ saba yí nukunpẹvi do pọ́n nujijọ ehe.” Na nugbo tọn, Jehovah dè wẹ nudọnamẹ heyin mimọyi lọ wá sọn.
[Diagram/Yẹdide to weda 21]
(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)
Yẹdide Kúnkan Whẹndo Ṣafani Tọn
Mẹṣulami
↓
Azalia
↓
Ṣafani
↓ ↓ ↓ ↓
Ahikami Elasa Gemalia Jaazania
↓ ↓
Gedalia Mikaia
[Yẹdide to weda 20]
Gemalia po mẹdevo lẹ po vẹvẹna Jehọiakimi ma nado mẹ̀ owe-hiha he wá sọn Jẹlemia dè
Courtesy Israel Antiquities Authority
[Yẹdide to weda 22]
Dile etlẹ yindọ hagbẹ whẹndo Ṣafani tọn wẹ Jaazania yin, e yin mimọ to numimọ boṣiọ-sinsẹ̀n tọn de mẹ
[Yedide/Asisa Yẹdide tọn to weda 19]
Courtesy Israel Antiquities Authority
[Yedide/Asisa Yẹdide tọn to weda 21]