Họntọn Jiwheyẹwhe Tọn lẹ to “Lopo Họntọnjihẹmẹ Tọn lẹ” Ji
To 1932 bato de hẹn jinukun họakuẹ delẹ wá Tonga. Anadenanutọ bato lọ tọn na Charles Vete alọnuwe apòmẹ tọn lọ “Où sont les morts?” Charles kudeji dọ emi ko mọ nugbo lọ. To ojlẹ vude godo, tatọ́-tẹnnọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn kẹalọyi obiọ Charles tọn nado lilẹ́ alọnuwe lọ do ogbè etọn titi mẹ. To whenuena azọ́n lọ yin wiwadotana godo, e mọ vọkan alọnuwe lọ tọn 1 000 yí bo jẹ mimá yé pé ji. Lehe okún Ahọluduta Jehovah tọn jẹ yinyin hinhẹn gbayipe ji to ahọluduta Tonga tọn mẹ do niyẹn.
TO YẸDIDE otò tọn ji, Tonga tin to Hùwaji Pacifique tọn mẹ. Tongatapu, he yin lopo etọn he klohugan, tin to nudi kilomẹtlu 2 000 to agewaji whèzẹtẹn Auckland, Nouvelle-Zélande tọn. Tonga bẹ lopo 171 hẹn, ṣigba 45 ji wẹ gbẹtọ tin te. Dodinnanutọ nukundeji Grande-Bretagne tọn James Cook, he nọgbẹ̀ to owhe kanweko 18tọ mẹ, do yinkọ na lopo he tin to olá ehelẹ dọ Lopo Họntọnjihẹmẹ tọn lẹ.
Po nudi tòmẹnu 106 000 etọn lẹ po, Tonga bẹ pipli lopo tọn atọ̀n hẹn—dehe klo hugan lẹ wẹ Tongatapu, Ha’apai po Vava’u po. To agun Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn atọ́n lẹdo lọ tọn lẹ mẹ, atọ̀n tin to pipli Tongatapu tọn he mẹ gbẹtọ sù hugan te lọ mẹ, dopo tin to Ha’apai, bọ atọ́ntọ tin to Vava’u. Nado gọalọna gbẹtọ lẹ nado lẹzun họntọn Jiwheyẹwhe tọn, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tindo owhé mẹdehlan tọn de po wekantẹn lẹdogbedevomẹ tọn de po sẹpọ Nuku’alofa, he yin tatọ́-tònọ lọ.—Isaia 41:8.
Bẹsọn owhe 1930 lẹ mẹ, Charles Vete yin yinyọnẹn gbayipe taidi dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ, dile etlẹ yindọ ewọ ma yí baptẹm kakajẹ 1964. Mẹdevo lẹ kọnawudopọ hẹ ẹ to azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ mẹ, bọ to 1966 Plitẹnhọ Ahọluduta tọn he sọgan hẹn gbẹtọ 30 yin gbigbá. Agun he bẹ wẹnlatọ Ahọluduta tọn 20 hẹn de yin didoai to Nuku’alofa to 1970.
Sọn whenẹnu gbọ́n, hẹndi nuhe yẹwhegán Isaia dọ tọn sọgan yin mimọ hezeheze to lopo Tonga tọn lẹ mẹ dọmọ: “Gbọ yé ni na gigo OKLUNỌ, bo do pipà etọn hia to lopo lẹ mẹ.” (Isaia 42:12) Azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ to kọdetọn dagbe tindo zọnmii, bo to alọgọna mẹsusu nado wleawuna haṣinṣan de hẹ Jehovah. To plidopọ agbegbe 2003 tọn he yin bibasi to Nuku’alofa, agayiyi pete sọha mẹplidopọ lẹ tọn yin 407, bọ omẹ 5 yin bibaptizi. Nukundido jideji tọn tin, na gbẹtọ 621 wẹ wá hùnwhẹ Oflin tọn tẹnmẹ to 2004.
Gbẹzan He Bọawu Zinzan
Ṣigba, to lẹdo he dẹn do tatọ́-tònọ lọ lẹ, nuhudo wẹnlatọ Ahọluduta tọn gbẹ́ tin taun. Di apajlẹ, omẹ 8 500 he nọ nọ̀ lopo 16 he ji gbẹtọ tin te to pipli Ha’apai tọn mẹ lẹ dona plọn nususu dogọ gando nugbo Biblu tọn go. Na taun tọn, Ha’apai bẹ lopo he yìdo, bo gọ́ na détin lẹ po huto yẹnkẹn wewe tọn lẹ po hẹn. Ohù-sin lẹdo lọ tọn zìn sọmọ bọ e nọ saba yọnbasi nado mọnu hlan ohù lọ mẹ zẹ̀ mẹtlu 30 go. Numimọ jiawu de wẹ e yin nado linsin to aṣapán daho ohù-sà tọn lẹ po whèvi whẹkan wlanwlan he wunmẹ yetọn hugan kanweko lẹ po ṣẹnṣẹn. To paa mẹ gbétatò lẹ ma nọ klo gba. Dile etlẹ yindọ owhé lẹ ma gẹdẹ sọmọ, yé yin gbigbá nado sọgan nọte to jẹhọn ahizi lẹ nukọn.
Blẹfutu-tin lẹ po manga-tin lẹ po nọ wleawuna yẹtẹn po núdùdù po. Gbẹtọ lẹ nọ yí adà daho hugan azán dopodopo tọn zan nado bẹ núdùdù pli bo danú. Gbọnvona ohàn-làn, tòmẹnu lopo lọ tọn lẹ nọ duvivi núdùdù susugege he nọ wá sọn ohù mẹ lẹ tọn. Jinukun he nọ sẹ́n do dòglọ lẹ po omá lẹ po nọ tin-to-aimẹ to jipa whẹndo lẹ tọn mẹ. Atin-sinsẹ́n lẹ taidi yovozẹn nọ wú na yede; agọnkẹ-tin lẹ po kokoe-kàn lẹ po tin susugege. Mẹjitọ lẹ nọ plọnnu ovi yetọn lẹ dogbọn lehe ogbé, amà, gotò, po atin-dọ̀ lẹ po nọ yin yiyizan to amasinzọnwiwa-liho do dali.
Na nugbo tọn, onú dagbe hugan he tin to Ha’apai wẹ yin tòmẹnu họntọnjihẹmẹtọ etọn lẹ, he voawu ganji to lẹdo fẹẹmẹninọ tọn yetọn mẹ. Gbẹzan he bọawu wẹ gbẹtọ lẹ nọ zan to lẹdo ehelẹ mẹ. Suhugan yọnnu lẹ tọn nọ wà anazọ́n lẹ bo nọ basi ohà, avọ̀ tapa, po ozàn lẹ po. To azọ́n whenu, yọnnu Tonga tọn lẹ nọ sinai, dọho, jihàn, bosọ nọ konu dopọ to atin-sá, podọ yọpọvu lẹ po ovivu lẹ po nọ saba to aihunda kavi to amlọndọ to apá yetọn. Podọ to paa mẹ eyin agbówhẹn ohù tọn lẹ whẹ̀, yọnnu lẹ wẹ nọ yì ṣinyan aṣapán lẹ, nudida ohù glọ tọn devo he sọgan yin dùdù lẹ, po amà ohù mẹ tọn he yè do nọ wleawuna salade dagbedagbe lẹ po.
Suhugan sunnu lẹ tọn nọ yí whenu yetọn zan na glelilẹ, whèhuhu, atin pipà, tọjihun jinján, po odọ̀ lẹ jijlado po. Sunnu, yọnnu, po ovi lẹ po nọ yí bato whèhuhu tọn pẹvi he tindo ohọta lẹ do zingbejizọnlin to lopo lẹ ṣẹnṣẹn nado yì dla hẹnnumẹ lẹ pọ́n, mọ nukunpedomẹgo amasinzọnwiwa tọn yí, podọ nado wàjọ.
Wẹndagbe lọ Jẹ Fihe Tlẹ Tin to Olá Lẹ
Ojlẹ kleun de jẹnukọnna hùnwhẹ Oflin owhe 2002 tọn, mẹdehlan awe po gbehosọnalitọ awe po wá lẹdo dagbe ehe mẹ. Dlapọn delẹ ko yin bibasi jẹnukọn, podọ omẹ Ha’apai tọn lẹ ko mọ owe he Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ zinjẹgbonu lẹ yí, bo tlẹ to Biblu plọn hẹ Kunnudetọ lẹ.
Mẹplọntọ Biblu tọn ẹnẹ he wá lọ lẹ tindo yanwle atọ̀n: nado do owe sinai do Biblu ji lẹ gbonu, bẹ plọnmẹ Biblu lẹ jẹeji, bo basi oylọna jlodotọ lẹ wá hùnwhẹ Tenu Núdùdù Oklunọ tọn. Yanwle atọ̀n lọ lẹpo kọ̀n wẹ yé jẹ. Gbẹtọ 97 wẹ yigbe na oylọ-basinamẹ lọ nado wá hùnwhẹ Oflin okú Jesu tọn. Delẹ to yé mẹ zingbejizọnlin to tọjihun he ma tindo ohọta lẹ mẹ mahopọnna jikun po jẹhọn sinsinyẹn lẹ po. Na ninọmẹ aimẹ tọn he ma yọ́n lọ wutu, mẹsusu gbọṣi fie Oflin lọ yin bibasi te to ozán lọ mẹ, bo lẹkọyi owhé yetọn lẹ gbè to wunkẹngbe.
Azọ́n sinsinyẹn taun wẹ hodọtọ Oflin lọ tọn lọsu wà. “E ma yin dandan nado dọ lehe e yin ahungbadonamẹnu nado na togunmẹho Oflin tọn awe to jonọgbè mẹ to whèjai dopolọ do gba,” wẹ mẹdehlan he yin hodọtọ lọ dọ. “Mì sọgan yí nukun homẹ tọn do pọ́n ayimajai ṣie. Lehe dẹ̀hiho gọalọna mi do sọ! Yẹn flin hogbe lẹ po aliho hodidọ tọn lẹ po he yẹn ma tlẹ yọnẹn dọ n’ko plọn dai.”
Taidi kọdetọn azọ́n wẹndagbe-jlatọ lẹ tọn nado penukundo jlodotọ lẹ go to lopo Ha’apai tọn lẹ ji, asu po asi po lẹdo enẹ tọn awe yí baptẹm. To whẹho dopo mẹ, asu lọ do ojlo hia to owe Kunnudetọ lẹ tọn mẹ to whenuena e to azọ́nplọn nado lẹzun lizọnyizọnwatọ de to ṣọṣi lẹdo lọ tọn mẹ.
Dile yé tlẹ yin hẹntọnọ, dawe ehe po asi etọn po nọ basi nunina akuẹ tọn he yinukunkẹ to whenuena yinkọ yetọn yin yiylọ to ṣọṣi to hùnwhẹ akuẹ-bẹpli whemẹwhemẹ tọn lẹ whenu. Kunnudetọ he dla yé pọ́n to ojlẹ de mẹ wayi dọna asu lọ nado hùn Biblu etọn bo hia 1 Timoti 5:8. Apọsteli Paulu wlan dọ: “Eyin mẹde ma wleawudai na etọn titi lẹ, humọ na whédo etọn lọsu lẹ, e mọ́n yise lọ, e sọ ylan hú mayisenọ.” Nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn ehe jẹ ahun asu lọ tọn mẹ. E mọdọ vivẹnudido nado hẹn pekọwana obiọ ṣọṣi lọ tọn he zẹ̀pá lẹ zọ́n bọ emi nọ gboawupo nado wleawudai na nuhudo tangan whẹndo emitọn tọn lẹ. To hùnwhẹ akuẹ-bẹpli whemẹwhemẹ tọn he bọdego whenu, ewọ ma sọgan wọn nuhe 1 Timoti 5:8 dọ, dile etlẹ yindọ e tindo akuẹ lọ to apò etọn mẹ. To whenuena yinkọ etọn yin yiylọ, e yí adọgbigbo do dọna yẹwhenọ lọ dọ nuhudo whẹndo emitọn tọn lẹ wẹ yin onú titengbe hugan. Taidi kọdetọn de, ewọ po asi etọn po yin didepo bo yin whẹgbledo gbọn nukọntọ ṣọṣi lọ tọn lẹ dali to mẹlẹpo nukọn.
To Biblu pinplọn hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ godo, dawe lọ po asi etọn po lẹzun lilatọ wẹndagbe lọ tọn lẹ. Asu lọ dọmọ: “Nugbo Biblu tọn ko diọ gbẹzan ṣie. Yẹn masọ nọ ylanhùn kavi fiẹ do whẹndo ṣie go ba. N’masọ nọ nùahàn zẹjlẹgo ba. Mẹhe tin to gbétatò ṣie mẹ lẹ sọgan mọ diọdo he nugbo hẹnwa to gbẹzan ṣie mẹ. Todido ṣie wẹ yindọ yé na wá yiwanna nugbo lọ dile yẹn wà do.”
Bato Quest Yin Yiyizan Nado Dín Lẹngbọ lẹ Mọ
Osun vude to Oflin owhe 2002 tọn godo, bato devo hẹn nuhọakuẹ lẹ wá Ha’apai. Bato Quest he dite na mẹtlu 18 tọ́nsọn Nouvelle-Zélande bo pànta lopo Tonga tọn lẹ ji. Gary po Hetty po, gọna viyọnnu yetọn Katie tin to bato enẹ mẹ. Mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu Tonga tọn po ṣinẹnẹ, gọna mẹdehlan awe hodo yé to gbejizọnlin awe whenu. Kunnudetọ lẹdo lọ tọn lẹ gọalọ nado kùn bato lọ po azọ́nyinyọnẹn po, whedelẹnu gbọn osó ohù-sà tọn he whlá lẹ gblamẹ. Gbejizọnlin ehelẹ ma yin sadidi tọn gba. Mẹhe tin to bato lọ mẹ lẹ tin to finẹ nado plọnmẹ nugbo Biblu tọn. Yé zingbejizọnlin gaa dasá ohù bo dla lopo 14 pọ́n. Wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn ma ko yin lilá to delẹ to lopo enẹlẹ mẹ pọ́n gbede.
Nawẹ gbẹtọ lẹ yinuwa gbọn? To paa mẹ, yẹwhehodọtọ ohù ji tọn lọ lẹ yin kuavọdona gbọn tlintlindo-dindin, awuyadomẹ, po johẹmẹ he yin aṣa to lopo lọ ji po dali. To whenuena tòmẹnu lopo lọ tọn lẹ ko mọnukunnujẹ lẹndai dlapọn lọ tọn mẹ godo, yé nọ do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn sisosiso hia. E họnwun na Kunnudetọ dlapọn basitọ lọ lẹ dọ mẹhe tin to lopo lọ ji lẹ tindo sisi na Ohó Jiwheyẹwhe tọn podọ nuhudo gbigbọmẹ tọn yetọn nọ duahunmẹna yé.—Matiu 5:3.
Whlasusu wẹ dlapọn basitọ lẹ nọ sinai do atin-sá bọ mẹhe tindo kanbiọ susu do Owe-wiwe ji lẹ nọ lẹdo yé pé. Eyin ozán kú, hodọdopọ Biblu tọn lẹ nọ zindonukọn to owhé lẹ gbè. To lopo dopo ji, jlodotọ lẹ biọ to Kunnudetọ he jlo na yì lẹ si dọmọ: “Mì ma yì blo! Mẹnu wẹ na na gblọndo hlan kanbiọ mítọn lẹ eyin mì yì?” Kunnudetọ dopo doayi e go dọ: “E nọ vẹawu to whepoponu nado jo omẹ taidi lẹngbọ he huvẹ nugbo tọn to hùhù lẹ do. Okún nugbo tọn susu ko yin didó.” To whenuena bato Quest wá lopo dopo ji, Kunnudetọ lẹ mọdọ mẹlẹpo wẹ do avọ́ aluẹmẹninọ tọn. Asi kọmẹgán lọ tọn wẹ ṣẹṣẹ kú. Kọmẹgán lọ lọsu na ede dopẹna mẹmẹsunnu lẹ na owẹ̀n homẹmiọnnamẹ Biblu tọn he yé hẹnwa.
E ma bọawu nado yì lopo delẹ ji. Hetty dọmọ: “Lopo dopo ma tindo agé dagbe depope, adavo osó he tọ́nta sọn ohù-glọ na mẹtlu susu lẹ. Tọjihun pẹvi lọba tọn mítọn kẹdẹ wẹ mí sọgan yizan nado dọnsẹpọ agé. Tintan whẹ́, mí dona yìn saki mítọn lẹ hlan mẹsusu he tin to huto nado gọalọna mí lẹ. Enẹgodo, to whenuena ohù ze tọjihun pẹvi lọ wá aga osó lẹ tọn, mí dona lọ́n whẹpo e nido gọwá odò whladopo dogọ.”
Ṣigba e ma yin mẹhe to bato lọ mẹ lẹpo wẹ yin ohù-zọ́nwatọ adọgbotọ lẹ gba. To gbejizọnlin osẹ awe tọn godo, anadenanutọ lọ wlan gando kọlilẹ wá lopo tangan Tongatapu tọn go dọ: “Mí gbẹ́ dona zingbejizọnlin na ganhiho 18. Mí ma sọgan zingbejizọnlin ehe tlọlọ gba na mẹhe nọ jẹazọ̀n to ohù ji lẹ wutu. Homẹ mítọn hùn nado pànta whégbè ṣigba e sọ vẹ́ na mí dọ mí jo mẹsusu he ko sè owẹ̀n Ahọluduta lọ tọn todin lẹ do. Mí jo yé do alọ Jehovah tọn mẹ, podọ gbigbọ wiwe etọn po angẹli etọn lẹ po na gọalọna yé nado whẹ́n to gbigbọ-liho.”
Lopo He Gọ́ Na Nukundido Lẹ
Nudi osun ṣidopo to yìyì Quest tọn godo, gbehosọnalitọ titengbe awe, Stephen po Malaki po, yin azọ́ndena nado dọyẹwheho to pipli lopo Ha’apai tọn mẹ. To finẹ yé kọnawudopọ hẹ asu po asi po awe he ṣẹṣẹ yí baptẹm lọ lẹ nado plọn Biblu hẹ gbẹtọ lẹ. Hodọdopọ zohunhun tọn lẹ to tintin gando whẹho sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn lẹ go, podọ wẹnlatọ lẹ to Biblu yizan to aliho dagbe mẹ.
To 1er décembre 2003, agun de yin didoai to Haʹapai, ehe yin agun atọ́ntọ to Tonga. Yọpọvu susu lẹ tin to pliwatọ lẹ mẹ. Yé ko plọn nado nọ dotoai po sọwhiwhe po. Yé nọ sinai whii bo nọ tin to jejeji nado na gblọndo to whenuena mẹplidopọ lẹ yin hokanse. Nugopọntọ lẹdo tọn doayi e go dọ “oyọnẹn he yé tindo gando Owe Ṣie heyin Otan Biblu Tọn go dohia dọ mẹjitọ lẹ to azọngban yetọn ylọdọ nujọnu na nuhe dù nugbo Biblu tọn didó do ahun mẹ na ovi yetọn lẹ.” E họnwun dọ, lopo enẹlẹ gọ́ na nukundido na jideji jibẹwawhé họntọn Jehovah tọn susu dogọ tọn.
Hugan owhe 70 die wayi, to whenuena Charles Vete lilẹ́ alọnuwe apòmẹ tọn lọ Où sont les morts? do ogbè etọn titi Tongan mẹ, e ma yọ́n obá he mẹ okún Ahọluduta lọ tọn na doadọ̀do do ahun tòmẹnu hatọ etọn lẹ tọn mẹ jẹ gba. Sọn bẹjẹeji kleun enẹlẹ ji, Jehovah ko zindonukọn nado to didona nulila wẹndagbe tọn he fọ́n bo to jijideji to adà aigba tọn he tin to olá enẹ mẹ. Na nugbo tọn, to egbehe e sọgan yin didọ dọ Tonga tin to lopo dindẹn ohù ji tọn he to lilẹhlan Jehovah dè to yẹhiadonu-liho lẹ mẹ. (Psalm 97:1; Isaia 51:5) Họntọn Jehovah tọn susu wẹ tin to “Lopo Họntọnjihẹmẹ tọn lẹ” ji todin.
[Yẹdide to weda 8]
Charles Vete, to 1983
[Yẹdide to weda 9]
Awuwiwlena avọ̀ tapa
[Yẹdide to weda 10]
Bato “Quest” yin yiyizan nado hẹn wẹndagbe gbayipe to Tonga
[Yẹdide to weda 11]
Pipli lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ tọn, to Nukuʹalofa
[Asisa Yẹdide tọn to weda 9]
Awuwiwlena avọ̀ tapa: © Jack Fields/CORBIS; yẹdide weda 8 po 9 po tọn, gọna whèhuhu: © Fred J. Eckert