“Gbéjinọtọ Ojlẹ Gli Tọn lẹ” Nọ Basi Sinsẹ̀n Nugbo lọ to Kọndopọ Mẹ
“Ovi jonọ lẹ tọn na yin aigba-jlòtọ mìtọn podọ vẹnla-sántọ mìtọn lẹ. Ṣigba yè na nọ ylọ mì dọ yẹwhenọ OKLUNỌ tọn lẹ.” —ISA. 61:5, 6.
NAWẸ HIẸ NA NA GBLỌNDO GBỌN?
Nukun tẹwẹ mẹdelẹ nọ yí do pọ́n jonọ lẹ, ṣigba etẹwẹ yin pọndohlan Biblu tọn gando whẹho enẹ go?
Oylọ tẹwẹ to yinyin bibasina gbẹtọ akọta lẹpo tọn?
Linlẹn tẹ mẹ wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko to numimọ aihọn he mẹ jonọ lẹ ma nasọ tin te tọn tindo te?
1. Nukun tẹwẹ mẹdelẹ nọ yí do pọ́n jonọ lẹ, ṣigba naegbọn enẹ ma do sọgbe?
DILE e yin didohia to hosọ he wayi mẹ do, gbẹtọ lẹ nọ yí hogbe lọ “jonọ” zan to aliho mẹdèpo tọn, wangbẹnamẹ tọn kavi etlẹ yin mẹvlẹko tọn mẹ. Walọ sisi matindo tọn de wẹ e yin nado nọ mọdọ mẹhe tin to otò yetọn titi mẹ lẹ yiaga hugan mẹhe wá sọn akọta devo mẹ lẹ. Humọ, mẹhe nọ lẹnnupọn to aliho mọnkọtọn mẹ lẹ nọ dohia dọ yé ma tindo pọndohlan he gbloada. Owe Glẹnsigbe tọn de dọmọ: “Nọvi-nọvi wẹ gbẹtọ akọ̀ lẹpo tọn yin, dile Biblu dọ do.” (The Races of Mankind) Nọvi-nọvi lẹ nọ saba gbọnvo pete na ode awetọ, mahopọnna dọ nọvi-nọvi wẹ yé yin.
2, 3. Nukun tẹwẹ Jehovah nọ yí do pọ́n jonọ lẹ?
2 Na nugbo tọn, mahopọnna fidepope he mí nọ nọ̀, jonọ lẹ nọ saba tin to ṣẹnṣẹn mítọn. Nudopolọ wẹ na Islaelivi hohowhenu tọn lẹ ga, yé mẹhe Jehovah Jiwheyẹwhe basi alẹnu Osẹ́n tọn de hẹ bọ yé gbọnmọ dali biọ haṣinṣan vonọtaun de mẹ hẹ ẹ lẹ. Jlọjẹ mẹhe ma yin Islaelivi lẹ tọn tindo dogbó, ṣogan e yin bibiọ to Islaelivi lẹ si nado nọ yí sisi po mẹtọnhopọn po do yinuwa hẹ yé. Apajlẹ dagbe nankọ die na mí nado hodo! Klistiani nugbo lẹ ma nọ na dotẹnmẹ mẹnukuntahihopọn po nuvẹun po to ṣẹnṣẹn yetọn. Etẹwutu? Apọsteli Pita dọmọ: “Na nugbo tọn, yẹn mọdọ Jiwheyẹwhe ma yin mẹnukuntahopọntọ gba, ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe nọ dibusi i bo nọ wazọ́n dodo tọn wẹ nọ yin alọkẹyi to e dè.”—Owalọ 10:34, 35.
3 Jonọ he tin to akọta Islaeli hohowhenu tọn mẹ lẹ mọaleyi taun sọn gbẹdido pẹkipẹki yetọn hẹ Islaelivi jiji lẹ mẹ. Ehe do pọndohlan Jehovah tọn gando whẹho lọ go hia. Podọ to owhe lẹ godo, apọsteli Paulu sọ hẹn ẹn họnwun to whenue e kanse gando Jehovah go dọmọ: “Be Jiwheyẹwhe Ju lẹ kẹdẹ tọn wẹ ewọ yin ya? Be ewọ ma yin akọta lẹ tọn ga ya? Mọwẹ, ewọ yin akọta lẹ tọn ga.”—Lom. 3:29; Joẹ. 2:32.
4. Naegbọn mí sọgan dọ dọ mẹde ma nọ yin pinpọn hlan taidi jonọ to “Islaeli Jiwheyẹwhe tọn” ṣẹnṣẹn?
4 To dodonu alẹnu yọyọ lọ tọn ji, pipli Klistiani yiamisisadode lẹ tọn ko diọtẹnna Islaelivi jọnun lẹ bo ko gbọnmọ dali biọ haṣinṣan vonọtaun de mẹ hẹ Jiwheyẹwhe. Enẹwutu, yé nọ yin yiylọ todin dọ “Islaeli Jiwheyẹwhe tọn.” (Gal. 6:16) Podọ Paulu basi zẹẹmẹ dọ, to akọta yọyọ ehe mẹ, “Glẹkinu kavi Ju ma tin . . ., adàgbigbo kavi adàmagbo, jonọ, Skitianu, afanumẹ kavi mẹhe to edekannu de ma tin . . ., ṣigba Klisti wẹ onú lẹpo podọ tin to popo mẹ.” (Kọl. 3:11) Enẹwutu, sọgbe hẹ linlẹn enẹ, mí ma dona nọ yí nukun jonọ tọn do pọ́n mẹdepope to agun Klistiani tọn mẹ.
5, 6. (a) Kanbiọ tẹwẹ dọdai he tin to Isaia 61:5, 6 mẹ sọgan fọndote? (b) Mẹnu wẹ ‘yẹwhenọ Jehovah tọn lẹ’ po “jonọ lẹ” po he go Isaia donù lẹ nọtena? (c) Etẹwẹ pipli awe ehelẹ tindo to kọndopọ mẹ?
5 To alọ devo mẹ, nuhe weta 61tọ owe Isaia tọn dọ lẹ sọgan paṣa mẹde, finẹ bẹ dọdai he to hẹndi mọyi to agun Klistiani tọn mẹ de hẹn. Wefọ 6tọ weta lọ tọn donù mẹdelẹ go he na wadevizọn taidi ‘yẹwhenọ Jehovah tọn lẹ.’ Ṣigba, wefọ 5tọ lọ donù “jonọ lẹ” go, he na kọnawudopọ bosọ wazọ́n hẹ “yẹwhenọ” enẹlẹ. Nawẹ mí sọgan mọnukunnujẹ dọdai ehe mẹ gbọn?
6 Mí mọnukunnujẹemẹ dọ ‘yẹwhenọ Jehovah tọn’ enẹlẹ nọtena Klistiani yiamisisadode he tindo mimá to “fọnsọnku tintan lọ mẹ” lẹ podọ he “na yin yẹwhenọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ podọ Klisti tọn lẹ, yé nasọ duahọlu hẹ ẹ na owhe fọtọ́n.” (Osọ. 20:6) Gbọnvona enẹ, Klistiani nugbonọ susu wẹ tindo todido lọ nado nọgbẹ̀ kakadoi to aigba ji. Omẹ ehelẹ, dile yé tlẹ nọ wazọ́n dopọ hẹ mẹhe tindo todido olọn mẹ tọn lẹ bo nọ dogbẹ́ pẹkipẹki hẹ yé sọ, jonọ lẹ wẹ yé yin to yẹhiadonu-liho. Yé nọ yí homẹhunhun do nọgodona ‘yẹwhenọ Jehovah tọn lẹ’ bo nọ wazọ́n dopọ hẹ yé, bọ to yẹhiadonu-liho, yé to devizọnwa na yé taidi “aigba-jlòtọ lẹ” podọ “vẹnla-sántọ lẹ.” Na nugbo tọn, Klistiani nugbonọ enẹlẹ nọ gọalọ nado wleawuna sinsẹ́n gbigbọmẹ tọn he nọ hẹn gigo wá na Jiwheyẹwhe bosọ nọ gọalọna gbẹtọ lẹ nado wá nugbo lọ mẹ. Na taun tọn, Klistiani yiamisisadode lẹ to pọmẹ po “lẹngbọ devo lẹ” po wẹ nọ dín gbẹtọ ahundoponọ he jlo nado sẹ̀n Jiwheyẹwhe kakadoi lẹ mọ bo nọ gbọn owanyi dali deanana yé nado wàmọ.—Joh. 10:16.
“GBÉJINỌTỌ OJLẸ GLI TỌN LẸ” TAIDI ABLAHAM
7. Aliho tẹ mẹ wẹ Klistiani egbezangbe tọn lẹ tin taidi Ablaham po sunnu nugbonọ hohowhenu tọn lẹ po te?
7 Dile e yin didohia to hosọ he wayi mẹ do, Klistiani nugbo lẹ nọ yinuwa taidi jonọ lẹ kavi gbéjinọtọ ojlẹ gli tọn lẹ to aihọn ylankan Satani tọn ehe mẹ. Gbọnmọ dali, yé taidi sunnu nugbonọ hohowhenu tọn lẹ—taidi Ablaham—mẹhe go e yin didọ gando dọmọ: “Jonọ lẹ po gbéjinọtọ ojlẹ gli tọn lẹ po wẹ yé yin to aigba lọ ji.” (Heb. 11:13) Mahopọnna todido depope he mí tindo, mí tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado duvivi haṣinṣan he nkọ Ablaham tindo hẹ Jehovah tọn. Jakọbu basi zẹẹmẹ dọ “‘Ablaham tindo yise to Jehovah mẹ, bọ e yin hihia hlan ẹn di dodowiwa,’ podọ e wá yin yiylọdọ ‘họntọn Jehovah tọn.’”—Jak. 2:23.
8. Opagbe tẹwẹ Jiwheyẹwhe do na Ablaham, podọ nukun tẹwẹ Ablaham yí do pọ́n hẹndi opagbe enẹ tọn?
8 Jiwheyẹwhe dopagbe dọ e ma yin akọta dopo poun wẹ na yin didona gbọn Ablaham po kúnkan etọn lẹ po gblamẹ gba, ṣigba whẹndo aigba ji tọn lẹpo. (Hia Gẹnẹsisi 22:15-18.) Dile etlẹ yindọ ojlẹ he mẹ opagbe he Jiwheyẹwhe do na ẹn lọ na mọ hẹndi gbẹ́ pò to nukọn taun, Ablaham tindo jidide to hẹndi opagbe enẹ tọn mẹ. Hugan mado-awe ojlẹ he e yí do nọgbẹ̀ tọn wẹ ewọ po whẹndo etọn po yí do to yìyì pé sọn fide jẹ fide. To ojlẹ enẹ lẹpo mẹ, họntọn Ablaham po Jehovah po tọn ma gble gbede.
9, 10. (a) Aliho tẹlẹ mẹ wẹ mí sọgan hodo apajlẹ Ablaham tọn te? (b) Azọ́n oylọ-basinamẹ tọn tẹ mẹ wẹ mí sọgan tindo mahẹ te?
9 Mahopọnna dọ Ablaham ma yọ́n ojlẹ he e na nọte dẹnsọ whẹpo opagbe he Jiwheyẹwhe do na ẹn lọ nido mọ hẹndi, owanyi etọn po mẹdezejo etọn na Jehovah po ma depò gbede. E ma dike nukun etọn lẹ ni whleahi; mọ e ma pà oján bo sinai do otò de mẹ nado lẹzun gbéjinọtọ ojlẹ gaa tọn de gba. (Heb. 11:14, 15) Lehe e yin nuyọnẹnnu na mí nado hodo apajlẹ Ablaham tọn do sọ! Mọwiwà na biọ dọ mí ni zan gbẹzan he bọawu bo yin jlẹkajinọ na nuhe dù nutindo agbasa tọn lẹ, otẹn dahodaho lẹ to gbẹ̀mẹ, kavi yanwle agbasazọ́n tọn lẹ. Naegbọn mí na do to wezunhọ̀n to godo na nuhe mẹsusu nọ pọ́n di gbẹdudu to aihọn he na yin vivasudo to madẹnmẹ ehe mẹ lẹ? Naegbọn mí na tẹdo nuhe ma na dẹn-to-aimẹ de go? Kẹdẹdile e yindo to whẹho Ablaham tọn mẹ, mílọsu to nukọnpọnhlan na nuhe yọ́n hugan de. Ojlo mílọsu tọn wẹ nado yí homẹfa do nọte kakajẹ whenue todido mítọn na mọ hẹndi.—Hia Lomunu lẹ 8:25.
10 Jehovah gbẹ́ pò to oylọ-basina gbẹtọ lẹ sọn akọta lẹpo mẹ nado yin didona gbọn okún Ablaham tọn gblamẹ. Enẹwutu, ‘yẹwhenọ Jehovah tọn lẹ’ he yin mẹyiamisisadode lẹ po “jonọ lẹ” po, enẹ wẹ lẹngbọ devo lẹ, to oylọ-basina gbẹtọ lẹ lẹdo aihọn pé to nuhe hugan ogbè 600 lẹ mẹ.
NỌ MỌNÚ ZẸ̀ DOGBÓ OTÒ TỌN LẸ GO
11. Obiọ tẹwẹ Sọlomọni basi gando jonọ lẹ go?
11 To klandowiwe tẹmpli he Ahọlu Sọlomọni gbá lọ tọn whenu, to owhe 1026 J.W.M., to kọndopọ mẹ hẹ opagbe he Jehovah do na Ablaham, Sọlomọni mọdọ gbẹtọ akọta lẹpo tọn na wá kọnawudopọ hẹ Islaelivi lẹ nado pagigona Jehovah. To odẹ̀ ahundopo tọn etọn mẹ, e dọmọ: “Hú enẹ gbọn jonọ lọ tọn dali, he ma tin sọn Islaeli omẹ towe lẹ mẹ gba, whenuena e na tọ́n sọn otò dindẹn de mẹ wá na oyín towe tọn wutu; (na yé na sè linlin oyín daho towe tọn, po alọ hlọnhlọnnọ towe tọn po, po awà dindlẹn jẹgbonu towe tọn po;) whenuena ewọ na wá bo hodẹ̀ hlan ohọ̀ he kọ̀n; Hiẹ ni sè to olọn otẹn fininọ towe mẹ, bo wà kẹdẹdi ehe jonọ lọ ylọ hlan we na lẹpo; na akọta aigba tọn lẹpo nido yọ́n oyín towe, nado nọ dibusi we, dile Islaeli omẹ towe lẹ to wiwà do.”—1 Ahọ. 8:41-43.
12. Naegbọn mẹdelẹ do nọ pọ́n Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ hlan taidi mẹhe gbọnvo taun kavi “jonọ lẹ”?
12 Na taun tọn, mẹhe tin to otò he ma yin otò etọn titi mẹ wẹ nọ yin yiylọdọ jonọ, kavi mẹhe jo akọ̀ po lẹdo etọn titi po do bo wá tin to akọ̀ devo ṣẹnṣẹn. Zẹẹmẹ enẹ sọgbe hẹ ninọmẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn. Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn he Klisti yin Ahọlu etọn wẹ yé nọ nọgodona. Gbọnmọ dali, yé nọ hẹn kadaninọ yetọn go to whẹho tonudidọ tọn lẹ mẹ, eyin mẹdelẹ tlẹ nọ pọ́n yé hlan taidi mẹhe gbọnvo taun lẹ to aihọn egbezangbe tọn mẹ.
13. (a) Linlẹn tẹ mẹ wẹ hogbe lọ “jonọ” nọ saba yin whẹho pọndohlan tọn de poun te? (b) Naegbọn e sọgan yin didọ dọ linlẹn lọ nado nọ pọ́n mẹdevo lẹ hlan taidi jonọ ma tin to lẹndai dowhenu Jehovah tọn mẹ?
13 Onú delẹ wẹ nọ saba do pipli de hia taidi jonọ. E sọgan yin ogbè he yé nọ do, aṣa yetọn lẹ, awusọhia agbasa tọn yetọn, aṣọ́dido yetọn kavi aliho he mẹ yé nọ sọnú te. Etomọṣo, nuhe jonọ lẹ nọ tindo to kọndopọ mẹ hẹ tòvi lẹ nọ saba yin nujọnu hugan nuhe yé yí do gbọnvo na yé lẹ. Enẹwutu, nuhe jonọ de yí do gbọnvo na tòvi lẹ poun wutu wẹ yè do nọ plá yinkọ jonọ tọn dokọna ẹn. Ṣigba, eyin mí plọn ma nado nọ ze ayiha do vogbingbọn enẹlẹ ji, mí ma nasọ nọ yí nukun jonọ tọn do pọ́n mẹde ba. Eyin gandudu dopo gee wẹ tin kavi otò dopo gee wẹ aigba lọ blebu yin, mẹdepope ma na yin jonọ to aigba ji. Na nugbo tọn, enẹ na ko sọgbe hẹ lẹndai dowhenu tọn Jehovah tọn dọ gbẹtọvi lẹpo ni yin kinkọndopọ taidi whẹndo dopo to aṣẹpipa dopo glọ—enẹ wẹ aṣẹpipa etọn. Be onú mọnkọtọn de sọgan yọnbasi na gbẹtọ akọta lẹpo tọn lẹdo aihọn pé to egbehe ya?
14, 15. Taidi pipli de, etẹwẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko wá plọn?
14 Ayajẹnu de wẹ e yin nado mọdọ to aihọn he gọ́ na ṣejannabi po akọ̀ ṣinṣinyan po de mẹ, gbẹtọ delẹ ko penugo nado mọnú zẹ̀ dogbó otò tọn lẹ go. Nugbo wẹ dọ e sọgan vẹawu taun nado duto nuvẹun ji. Ted Turner, mẹhe hùn azọ́nwhé televiziọn CNN tọn, dọho gando azọ́nwiwa dopọ hẹ azọ́nwatọ etọn he wá sọn otò voovo mẹ lẹ go dọmọ: “Numimọ he n’tindo to azọ́nwiwa dopọ hẹ omẹ ehelẹ mẹ jiawu taun. Kakati nado nọ pọ́n mẹhe wá sọn otò devo mẹ ehelẹ hlan di ‘jonọ lẹ,’ n’wá jẹ yé pọnhlan ji di tòvi hatọ ṣie lẹ nkọ. Todin, n’wá jẹ hogbe lọ ‘jonọ’ pọnhlan ji taidi hogbe mẹṣanko po mẹdèpo po tọn. Enẹwutu, n’de osẹ́n de tọ́n to azọ́nwatẹn CNN tọn dọ hogbe enẹ ma dona nọ yin yiyizan to aliho depope mẹ vlavo to televiziọn ji kavi to azọ́nwhé lọ mẹ. Kakatimọ, hogbe lọ ‘akọjọpli’ wẹ dona nọ yin yiyizan.”
15 Lẹdo aihọn pé, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ kẹdẹ, taidi pipli de, wẹ ko wleawuna pọndohlan Jehovah tọn gando whẹho ehe go. Na yé ko plọn nado nọ pọ́n nulẹ hlan dile Jehovah nọ wà do wutu, pọndohlan yetọn po nuyiwa yetọn po ko dohia dọ yé penugo nado mọnú zẹ̀ dogbó otò tọn lẹ go. Kakati nado nọ yinuwa hẹ mẹhe wá sọn akọta devo mẹ lẹ po jimadedomẹgo po, nuvẹdomẹ kavi nado nọ do wangbẹnamẹ sinsinyẹn hia yé, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko plọn nado nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n jẹhẹnu po nugopipe voovo he omẹ enẹlẹ tindo lẹ po. Be hiẹ ko lẹnnupọndo kọdetọn dagbe he mọwiwà ko hẹnwa gọna lehe enẹ ko hẹn ale wá na hiẹ lọsu to nuyiwa towe hẹ mẹdevo lẹ mẹ do ji ya?
AIHỌN HE MẸ JONỌ LẸ MA NA TIN TE DE
16, 17. Dona tẹlẹ wẹ hẹndi dọdai he tin to Osọhia 16:16 po Daniẹli 2:44 po mẹ lẹ tọn na hẹnwa na we?
16 To madẹnmẹ, akọta egbezangbe tọn lẹpo wẹ na funawhàn sọta Jesu Klisti po awhànpa huhlọnnọ olọn mẹ tọn etọn po to avùn godo tọn he na yin hihò sọta gandudu Jiwheyẹwhe tọn lọ mẹ, ehe nọ yin “yiylọ to Heblugbe mẹ dọ Amagẹdọni.” (Osọ. 16:14, 16; 19:11-16) Hugan owhe 2 500 lẹ die wayi, yẹwhegán Daniẹli ko yin gbigbọdo nado dọ dọdai nuhe na yin kọdetọn lọ na gandudu gbẹtọvi tọn lẹ he to nukundiọsọ lẹndai Jiwheyẹwhe tọn. E wlan dọmọ: “To azán ahọlu nẹlẹ tọn lẹ mẹ wẹ Jiwheyẹwhe olọn tọn na ze ahọludu de daga, he ma na yin viva gbede, mọ yè ma na jo ahọludu etọn dai hlan gbẹtọ devo lẹ gba; ṣigba e na gbà ahọludu do flinflin bo sú ahọludu he lẹpo do, ewọ bo nasọ nọte kakadoi.”—Dan. 2:44.
17 Yí nukun homẹ tọn do pọ́n dona he hẹndi dọdai enẹ tọn na hẹnwa na we lẹ! Dogbó otò tọn he yin didoai gbọn gbẹtọvi dali lẹ, ehe nọ do gbẹtọvi dopodopo hia di jonọ to egbehe lẹ, na busẹ. Podọ vogbingbọn depope he na gbẹ́ tin to awusọhia gbonu tọn kavi to awutugonu gbẹtọ tọn lẹ mẹ lẹ na nọ yin pinpọnhlan poun di whanpẹ nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn. Nukundido ayajẹnọ mọnkọtọn dona nọ whàn mímẹpo nado zindonukọn to nuhe go mí pé lẹpo wiwà mẹ nado to gigo po gbégbò po hẹnwa na Mẹdatọ mítọn, Jehovah Jiwheyẹwhe.
18. To agọe, diọdo ayidego tọn tẹwẹ dohia dọ mí sọgan duto linlẹn he mẹ hogbe lọ “jonọ” nọ yin yiyizan te ji?
18 Be hopàdọ de poun wẹ e yin nado dọ dọ diọdo mọnkọtọn de na wá aimẹ lẹdo aihọn pé ya? Paali, e ma yin hopàdọ. Kakatimọ, nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe de wẹ e yin nado yise dọ diọdo enẹ na wá aimẹ. To Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ṣẹnṣẹn, hogbe lọ “jonọ” masọ nọ tindo nuyiwadomẹji de sọmọ ba, na yé ma tlẹ nọ na ayidonugo depope akọta he mẹ sinsẹ̀n-basitọ hatọ yetọn lẹ wá sọn. Taidi apajlẹ, susu to alahọ pẹvipẹvi Kunnudetọ lẹ tọn mẹ wẹ yin kinkọndopọ to agọe nado hẹn azọ́n nukunpipedo nulẹ go tọn bọawu podọ nado yidogọna kọdetọn dagbe azọ́n yẹwheho wẹndagbe Ahọluduta lọ didọ tọn. (Mat. 24:14) To fihe osẹ́n otò tọn lẹ na dotẹnmẹ etọn te lẹ, diọdo mọnkọtọn lẹ yin bibasi mahopọnna dogbó otò tọn lẹ. Ehe yin ohia devo de he hẹn ẹn họnwun hezeheze dọ Jesu Klisti he Jehovah lọsu ko zedo ofìn ji taidi Ahọlu ko to dogbó he gbẹtọ zedai nado hẹn kinklan wá lẹ gbà hányán, podọ e na “dotana awhàngbigba etọn” to madẹnmẹ!—Osọ. 6:2.
19. Etẹwẹ ogbè wiwe-ṣeke nugbo tọn lọ ko gọalọna Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nado wà?
19 Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin pipli de he wá sọn akọta voovo lẹ mẹ bo nọ do ogbè voovo lẹ, ṣogan yé nọ dovivẹnu nado tindo nùflo wiwe de kavi do ogbè wiwe-ṣeke nugbo tọn lọ. Enẹ ko gọalọna yé nado wleawuna pọninọ nujọnu tọn de he e na vẹawu taun nado gbakija. (Hia Zẹfania 3:9.) Mahopọnna dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to gbẹnọ to aihọn ylankan egbezangbe tọn mẹ, yé yin whẹndo akọjọpli tọn de he nọ yinuwa to aliho de mẹ he gbọnvo pete na aihọn lọ tọn. Whẹndo he tin to kọndopọ mẹ ehe yin ohia aihọn yọyọ he ja lọ tọn, yèdọ aihọn he mẹ jonọ lẹ ma na tin te ba. To whelọnu, mẹhe togbẹ̀ to whenẹnu lẹpo pete wẹ na yigbe dọ nugbo wẹ nuhe owe Glẹnsigbe tọn he yin nùdego to bẹjẹeji lọ dọ dọmọ: “Nọvi-nọvi wẹ gbẹtọ akọ̀ lẹpo tọn yin, dile Biblu dọ do.”—The Races of Mankind.
[Nudọnamẹ tangan lẹ to weda 28]
Be hiẹ to nukọnpọnhlan ojlẹ he mẹ dogbó otò tọn lẹ ma nasọ tin bọ mẹde ma nasọ yin yiylọdọ “jonọ” ba ya?
[Yẹdide to weda 25]
Be hiẹ na tindo jidide mlẹnmlẹn gando hẹndi opagbe Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn go dile Ablaham wà do ya?
[Yẹdide to weda 27]
Jehovah ma nọ pọ́n depope yetọn hlan taidi jonọ