Weta 40
Ota Odan lọ Tọn Sisó
Numimọ 14—Osọhia 20:1-10
Hosọ: Zizedo odo mapote mẹ Satani tọn, Gandudu Owhe Fọtọ́n Tọn, whlepọn godo tọn gbẹtọvi lẹ tọn, po vivasudo Satani tọn po
Ojlẹ hẹndi tọn: Sọn vivọnu nukunbibia daho lọ tọn jẹ vasudo Satani tọn
1. Nawẹ hẹndi dọdai Biblu tọn tintan lọ tọn zindonukọn gbọn?
BE HIẸ flin dọdai Biblu tọn tintan lọ? E yin didọ dogbọn Jehovah Jiwheyẹwhe dali whenuena e dọ hlan Odan lọ: “Yẹn na sọ yí okẹn do hiẹ po yọnnu lọ po ṣẹnṣẹn; podọ do okun towe po okun etọn po ṣẹnṣẹn: ewọ na só ota towe, hiẹ na só afọgbẹn etọn.” (Gẹnẹsisi 3:15) Todin hẹndi dọdai enẹ tọn to wiwá opodo etọn! Mí ko dindona whenuho avunhiho Satani tọn tọn sọta agun taidi yọnnusi olọn mẹ tọn Jehovah tọn. (Osọhia 12:1, 9) Okun aigba ji tọn Odan lọ tọn, po sinsẹ̀n etọn, tonudidọ etọn, po ajọwiwa gbogbo etọn po, ko bẹ homẹkẹn ylankan de do ota na okun yọnnusi lọ tọn, yedọ Jesu Klisti po hodotọ yiamisisadode 144 000 etọn lẹ po tofi to aigba ji. (Johanu 8:37, 44; Galatianu lẹ 3:16, 29) Satani hẹn oku tukladomẹtọ de wá Jesu ji. Ṣigba ehe sọawuhia nado taidi awugblenamẹ afọgbẹn tọn de poun, na Jiwheyẹwhe fọn Ovi nugbonọ etọn to azan atọ̀ntọ gbe.—Owalọ lẹ 10:38-40.
2. Nawẹ Odan lọ yin sisó gbọn, podọ etẹwẹ jọ do okun aigba tọn Odan lọ tọn go?
2 Etẹwẹ dogbọn Odan lọ po okun etọn po dali? Dibla yi owhe 56 W.M. tọn, apọsteli Paulu wlan wekanhlanmẹ gaa de hlan Klistiani lẹ to Lomu. To tadona ẹn mẹ, e na tuli ye dogbọn didọ dali: “Jiwheyẹwhe jijọho tọn na zin Satani dai to afọ mìtọn glọ to yọyọvie.” (Lomunu lẹ 16:20) Ehe yin nude he hugan awugblenamẹ tata de. Satani na yin sisó! Tofi, Paulu yi hogbe Glẹki suntribô zan, he zẹẹmẹdo sisó biọ ninọmẹ flinflin mẹ, nado gbidi, nado vasudo pete dogbọn lìlì dali. Na nuhe du okun gbẹtọ tọn he yin Odan lọ tọn, ehe tin na azọ̀nylankan nujọnu tọn de to azan Oklunọ tọn gbe, bo wá opodo to nukunbibia daho lọ mẹ to sisó pete Babilọni Daho lọ po titonu tonudidọ tọn aihọn tọn lọ po mẹ, to pọmẹ po mẹgangan akuẹzinzan tọn po awhanfunfun tọn yetọn lẹ tọn po. (Osọhia, weta 18 po 19 po) Nalete Jehovah hẹn opodo de wá na okẹn to okun awe ṣẹnṣẹn. Okun yọnnusi Jiwheyẹwhe tọn tọn gbawhan okun aigba tọn he yin Odan lọ tọn, podọ okun enẹ ma sọ tin ba!
Satani Yin Zizedo Odo Mapote Mẹ
3. Etẹwẹ Johanu dọ na mí dọ e na jọ do Satani go?
3 Whelọnu lo, etẹwẹ tin to sẹdotẹnmẹ na Satani lọsu po aovi etọn lẹ po? Johanu dọ na mí: “Yẹn sọ mọ angẹli de jẹte sọn olọn mẹ ja odo, e tindo họnhungan odo mapote lọ tọn, kọgan daho de sọ tin to alọ etọn mẹ, e sọ de alọ bo hẹn dlagọni lọ, odan hoho lọ, he yin Lẹgba, Satani, bo dogan ẹn họ owhe fọtọ́n, bo sọ dọn ẹn dlan odo mapote lọ mẹ, bo sunnudo e, bo yí hiadonudo do tlẹ ẹ, na e klọ akọta lẹ ba blo, kaka owhe fọtọ́n nado pe: to enẹgodo yè nasọ jo e dote whenu gli de.”—Osọhia 20:1-3.
4. Mẹnu wẹ angẹli he tindo họnhungan odo mapote lọ tọn yin, podọ nawẹ mí yọnẹn gbọn?
4 Mẹnu wẹ yin angẹli ehe? E dona tindo huhlọn daho talala de nado penugo do dè kẹntọ daho Jehovah tọn sẹ sọn aimẹ. E tindo “họnhungan odo mapote lọ tọn, kọgan daho de.” Be ehe ma flin mí numimọ dai tọn de? Etẹ, mọwẹ, ahọlu lọ he tin to owẹ̀n lẹ ji yin yiylọ dọ “angẹli odo mapote tọn lọ”! (Osọhia 9:11) Enẹwutu tofi mí sọ vọ to mimọ Whẹsunatọ Daho Jehovah tọn, yedọ Jesu Klisti pagigona lọ, to nuyiwa kọn. Angẹli ehe he yan Satani jẹgbonu sọn olọn mẹ, he dawhẹna Babilọni Daho lọ, bo de “ahọlu aigba tọn po awhanpa yetọn lẹ po” sẹ to Amagẹdọni, na nugbo tọn, ma na nọte to ola bo jo angẹli he whe hugan de do nado yí onu tangan lọ wà to Satani zizedo odo mapote mẹ gba!—Osọhia 12:7-9; 18:1, 2; 19:11-21.
5. Nawẹ angẹli odo mapote tọn lọ yinuwa hẹ Satani Lẹgba gbọn, podọ etẹwutu?
5 Whenuena dlagọni vẹẹ daho lọ yin zizedlan sọn olọn mẹ, e yin hodọdego taidi “odan hoho lọ, he yè nọ ylọ Lẹgba, podọ Satani, he nọ to aihọn lẹpo klọ.” (Osọhia 12:3, 9) Todin, to whenuena e yin wiwle bo yin zizedo odo mapote mẹ, e yin zẹẹmẹ basina whladopo dogọ to gigọmẹ taidi “dlagọni lọ, odan hoho lọ he yin Lẹgba, Satani.” Mẹtlẹndutọ ylankan ehe, mẹklọtọ, nùzantọ, po nukundiọsọmẹtọ po lọ yin ogando bo yin zizedlan “odo mapote lọ mẹ,” he yin susudo bo yin titlẹ po hiadonu po gbanungbanun, “na e klọ akọta lẹ ba blo.” Odo mapote mẹ zizedo Satani tọn ehe tin na owhe fọtọ́n, ojlẹ he whenu gbigbọ etọn do gbẹtọvi lẹ ji ma na sọ hugan dehe yin gantọ de tọn to ganpa siso de mẹ tọn gba. Angẹli odo mapote tọn lọ dè Satani sẹ pete sọn kosọdudu depope hẹ dódó Ahọluduta lọ tọn mẹ. Gbọjẹ nankọ die na gbẹtọvi lẹ!
6. (a) Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ dọ aovi lẹ biọ odo mapote lọ mẹ ga? (b) Etẹwẹ sọgan bẹjẹeji todin, podọ etẹwutu?
6 Etẹwẹ jọ do aovi lẹ go? Yewlẹ ga yin zize “whla jẹ whẹdazangbe.” (2 Pita 2:4) Satani yin yiylọ dọ “Beẹlzebuli, ogan aovi lẹ tọn.” (Luku 11:15, 18; Matiu 10:25) To pọndohlan azọnwadopọ whenu dindẹn tọn yetọn po Satani po mẹ, be whẹdida dopolọ ma na dukosọ hẹ ye ga? Aovi enẹlẹ ko to budina odo mapote lọ na whenu dindẹn; to gbedopo, whenuena Jesu dukosọ hẹ ye, ye “sọ vẹ ẹ dọ, e do ye hlan dogbo [kavi, odo mapote] mẹ blo.” (Luku 8:31) Ṣigba whenuena Satani yin zizedo odo mapote mẹ, na nugbo tọn, angẹli etọn lẹ na yin zizedlan odo mapote lọ mẹ po e po. (Yijlẹdo Isaia 24:21, 22 go.) To zizedo odo mapote lọ mẹ Satani po aovi etọn lẹ po tọn godo, Gandudu Owhe Fọtọ́n Tọn Jesu Klisti tọn sọgan bẹjẹeji.
7. (a) Ninọmẹ tẹ mẹ wẹ Satani po aovi etọn lẹ po na te whenuena ye tin to odo mapote lọ mẹ, podọ nawẹ mí yọnẹn gbọn? (b) Be Hadès (Kutomẹ) po odo mapote lọ po yin onu dopolọ wẹ? (Pọn nudọnamẹ odo tọn.)
7 Be Satani po aovi etọn lẹ po na gbẹ pò to nuyiwa whenuena ye tin to odo mapote lọ mẹ wẹ? Eyọn, flin kanlin wlanwlan vẹẹ ota ṣinawenọ lọ he “ko tin, e ma sọ tin ba; e na sọ tọ́n sọn odo mapote mẹ jẹgbonu.” (Osọhia 17:8) Whenuena e tin to odo mapote lọ mẹ, e ‘ma sọ tin ba.’ E ma sọ to nude wà ba, e tin to ṣululu, na nuhe du ojlo po lẹndai lẹ po, e yin oṣiọ. Mọdopolọ, to hodidọ dogbọn Jesu dali, apọsteli Paulu dọmọ: “Mẹnu wẹ na jẹte yì odo mẹ? (enẹ wẹ, nado vọ Klisti hẹnwá aga sọn oṣiọ lẹ mẹ.)” (Lomunu lẹ 10:7) Whenuena e tin to odo enẹ mẹ, Jesu yin oṣiọ.a Whelọnu lo, e yin nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado wá tadona lọ kọn dọ Satani po aovi etọn lẹ po na tin to ninọmẹ taidi oṣiọ mayinudewà tọn de mẹ na owhe fọtọ́n zizedo odo mẹ yetọn tọn. Wẹndagbe nankọ die na mẹhe yiwanna dódó lẹ!
Whẹdatọ Lẹ Na Owhe Fọtọ́n De
8, 9. Etẹwẹ Johanu dọ na mí todin dogbọn enẹnọ he sinai do ofin lẹ ji dali, podọ mẹnu wẹ omẹ mọnkọtọn lẹ yin?
8 To owhe fọtọ́n lẹ godo, Satani yin tuntundote sọn odo mapote lọ mẹ na ojlẹ gli de. Etẹwutu? Whẹpo nado na gblọndo lọ, Johanu dọn ayidonugo mítọn jẹ bẹjẹeji ojlẹ enẹ tọn ji. Mí hia: “Yẹn sọ mọ ofin lẹ, yé sinai do yé ji, yè sọ na whẹdida hlan ye.” (Osọhia 20:4a) Mẹnu wẹ enẹnọ he sinai do ofin ji lẹ bo to gandu to olọn lẹ mẹ po Jesu pagigona lọ po?
9 Ye yin “mẹwiwe lẹ” he Daniẹli basi zẹẹmẹ etọn taidi mẹhe to gandu to Ahọluduta lọ mẹ po Omẹ “di ovi gbẹtọ tọn de” po. (Daniẹli 7:13, 14, 18) Ye yin omẹ dopolẹ po mẹho 24 lẹ po he sinai to ofin olọn mẹ tọn ji to Jehovah nukọn. (Osọhia 4:4) Ye bẹ apọsteli wiawe lẹ hẹn, mẹhe Jesu do opagbe lọ na dọmọ: “Mì mẹhe ko hodo mi, to vọji mẹ, whenuena Ovi gbẹtọ tọn na sinai to ofin gigo etọn tọn ji, mìwlẹ ga na sinai to ofin wiawe ji, bo to whẹdana whẹndo 12 Islaeli tọn lẹ.” (Matiu 19:28) Ye sọ bẹ Paulu hẹn ga to pọmẹ po Klistiani Kọlinti tọn lẹ po he gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ. (1 Kọlintinu lẹ 4:8; 6:2, 3) Ye sọ bẹ hagbẹ agun Laodikea tọn he gbawhan lẹ hẹn ga.—Osọhia 3:21.
10. (a) Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na ahọlu 144 000 lẹ todin gbọn? (b) Sọn nuhe Johanu dọ na mí dai lọ mẹ, mẹnu lẹ wẹ ahọlu 144 000 lẹ bẹhẹn?
10 Ofin lẹ—144 000 yetọn—yin awuwlena na awhangbatọ yiamisisadode ehelẹ he “yè fligọ sọn gbẹtọ lẹ mẹ, nado yin sinsẹ́n tintan hlan Jiwheyẹwhe podọ hlan Lẹngbọvu lọ.” (Osọhia 14:1, 4) Johanu zindonukọn: “Yẹn sọ mọ alindọn yé he yè gbotana na okunnuho Jesu tọn, po oho Jiwheyẹwhe tọn po tọn wutu, podọ yé he ma ko litaina kanlin lọ, podọ na boṣiọ etọn, kavi yé he ma ko yi ohia etọn do nukọn yetọn, kavi to alọ yetọn mẹ.” (Osọhia 20:4b) Enẹgodo to ahọlu ehelẹ mẹ wẹ Klistiani yiamisisadode he ku na yise yetọn lẹ tin te, he to dai, to hunhun hiadonu atọ́ntọ lọ tọn whenu, ko kanse Jehovah lehe e na dẹn sọ bọ yé na nọte nado mọ ahọsuyi na ohùn yetọn. To ojlẹ enẹ mẹ, yè na avọ wewe de yé bo dọ na yé nado nọte na whenu vude. Ṣigba todin yé ko mọ ahọsuyi gbọn hinhẹn jẹvọ Babilọni Daho lọ tọn, vasudo akọta lẹ tọn dogbọn Ahọlu ahọlu lẹ tọn po Oklunọ oklunọ lẹ tọn po tọn dali, po zizedo odo mapote mẹ Satani tọn po gblamẹ.—Osọhia 6:9-11; 17:16; 19:15, 16.
11. (a) Nawẹ mí dona mọnukunnujẹ hodidọ “yinyin hùhù po asiọvi po” lọ mẹ gbọn? (b) Etẹwutu e sọgan yin didọ dọ 144 000 lẹpo wẹ ku oku avọsinsan tọn de?
11 Be whẹdatọ ahọlu 144 000 ehe lẹpo wẹ yin “hùhù po asiọvi po” ya? Matin ayihaawe, sọha yetọn he yin hùhù domọ lẹ ma su gba. Ṣigba matin ayihaawe, hogbe ehe to bibẹ Klistiani yiamisisadode enẹnọ lẹpo hẹn he doakọnna oku na yise yetọn wutu to aliho de mẹ kavi devo mẹ.b (Matiu 10:22, 28) Na nugbo tọn, Satani na ko jlo nado hù yemẹpo po asiọvi po, ṣigba, na nugbo tọn, e ma yin mẹmẹsunnu yiamisisadode Jesu tọn lẹpo wẹ ku na yise yetọn wutu gba. Susu to ye mẹ ku na awutuzọ̀n kavi yọnhopipo wutu. Ṣigba omẹ mọnkọtọn lẹ, sọ tin to pipli lọ mẹ ga he Johanu mọ todin. To zẹẹmẹ de mẹ, oku yemẹpo tọn yin avọsinsan tọn de. (Lomunu lẹ 6:3-5) Dogọ, depope to ye mẹ ma yin apadewhe aihọn tọn gba. Nalete, yemẹpo wẹ yin wangbẹna dogbọn aihọn lọ dali podọ, na nugbo tọn, lẹzun oṣiọ to nukun etọn mẹ. (Johanu 15:19; 1 Kọlintinu lẹ 4:13) Depope to ye mẹ ma sẹ̀n kanlin lọ kavi boṣiọ etọn gba, podọ whenuena ye ku, depope to ye mẹ ma tindo ohia kanlin lọ tọn gba. Yemẹpo wẹ ku taidi awhangbatọ lẹ.—1 Johanu 5:4; Osọhia 2:7; 3:12; 12:11.
12. Linlin tẹwẹ Johanu na dogbọn ahọlu 144 000 lẹ dali, podọ whetẹnu wẹ wiwá ogbẹ̀ yetọn jọ?
12 Todin awhangbatọ ehe lẹpo wẹ to ogbẹ̀ whladopo dogọ! Johanu na linlin: “Ye tin to ogbẹ̀, bo sọ to ahọludu hẹ Klisti họ owhe fọtọ́n.” (Osọhia 20:4c) Be ehe zẹẹmẹdo dọ whẹdatọ ehelẹ ma yin finfọnsọnku kaka jẹ vasudo akọta lẹ tọn po zizedo odo mapote mẹ Satani po aovi etọn lẹ po tọn godo wẹ? Lala. Sọha suhugan yetọn ko tin to ogbẹ̀ talala, dile e ko yindọ ye hẹ osọ́ ji po Jesu po sọta akọta lẹ to Amagẹdọni. (Osọhia 2:26, 27; 19:14) Na nugbo tọn, Paulu dohia dọ fọnsọnku yetọn bẹjẹeji to madẹnmẹ to bẹjẹeji tintin-tofi Jesu tọn tọn to 1914 podọ mẹdelẹ yin finfọnsọnku jẹnukọnna mẹdevo lẹ. (1 Kọlintinu lẹ 15:51-54; 1 Tẹsalonikanu lẹ 4:15-17) Nalete, wiwá ogbẹ̀ yetọn jọ to ojlẹ whenu tọn mẹ dile dopodopo yetọn mọ nunina ogbẹ̀ jọmaku tọn yí to olọn lẹ mẹ.—2 Tẹsalonikanu lẹ 1:7; 2 Pita 3:11-14.
13. (a) Nukun tẹwẹ mí dona yi do pọn owhe fọtọ́n lẹ he whenu 144 000 lẹ dugan, podọ etẹwutu? (b) Nawẹ Papias Hiérapolis tọn pọn owhe fọtọ́n lẹ gbọn? (Pọn nudọnamẹ odo tọn.)
13 Gandudu po whẹdida yetọn po na tin na owhe fọtọ́n lẹ. Be ehe yin owhe fọtọ́n paa lẹ wẹ, kavi mí dona pọn ẹn hlan taidi yẹhiadonu tọn nado yin ojlẹ whenu gaa madosọha tọn de? “Fọtọ́n lẹ” sọgan zẹẹmẹdo sọha daho madodogbo de, taidi to 1 Samuẹli 21:11 mẹ. Ṣigba tofi “fọtọ́n” yin paa tọn, dile e ko yindọ e sọawuhia whla atọ̀n to Osọhia 20:5-7 mẹ taidi “owhe fọtọ́n lọ.” Paulu ylọ ojlẹ whẹdida tọn ehe dọ “azan de” whenuena e dọmọ: “Ewọ [Jiwheyẹwhe] ko de azan de, ehe mẹ ewọ na dawhẹna aihọn to dódó mẹ.” (Owalọ lẹ 17:31) Dile e ko yindọ Pita dọ na mí dọ azan dopo yin owhe fọtọ́n de na Jehovah, e yin nuhe jẹ dọ Whẹdazangbe ehe ni yin owhe fọtọ́n paa lẹ.c—2 Pita 3:8.
Oṣiọ He Pò Lẹ
14. (a) Hodidọ tẹwẹ Johanu yidogọ dogbọn “oṣiọ he pò lẹ” dali? (b) Nawẹ hodidọ lẹ he yin bibasi dogbọn apọsteli Paulu dali kọn hinhọ́n do hogbe “tin to ogbẹ̀” lọ ji gbọn?
14 Ṣigba mẹnu lẹ wẹ ahọlu ehelẹ na dawhẹna eyin, dile apọsteli Johanu dọ do tofi, “ṣigba oṣiọ he pò lẹ ma tin to ogbẹ̀ ba kaka owhe fọtọ́n lọ nado pe”? (Osọhia 20:5a) Whladopo dogọ, hodidọ lọ he yin “tin to ogbẹ̀” dona yin nukunmọjẹemẹ sọgbe hẹ lẹdo lọ. Hodidọ ehe sọgan tindo zẹẹmẹ vovo lẹ to ninọmẹ vovo lẹ mẹ. Di apajlẹ, Paulu dọ dogbọn hagbẹ Klistiani yiamisisadode etọn lẹ dali: “Mì wẹ e ko fọn do ogbẹ̀, mì he ko ku to oylanwiwa po ylando po mẹ.” (Efesunu lẹ 2:1) Mọwẹ, Klistiani yiamisisadode po gbigbọ po lẹ “ko fọn do ogbẹ̀,” etlẹ yin to owhe kanweko tintan lọ mẹ, na ye yin yiylọ dọ dódónọ to dòdonu yise yetọn to avọsinsan Jesu Klisti tọn ji wutu.—Lomunu lẹ 3:23, 24.
15. (a) Kunnudetọ Jehovah tọn jẹnukọnna ojlẹ Klistiani tọn lẹ duvivi teninọ tẹ tọn po Jiwheyẹwhe po? (b) Nawẹ lẹngbọ devo lẹ “wá tin to ogbẹ̀” gbọn, podọ whetẹnu wẹ ye na dugu aigba tọn to zẹẹmẹ gigọ hugan lọ mẹ?
15 Mọdopolọ, kunnudetọ Jehovah tọn jẹnukọnna ojlẹ Klistiani tọn lẹ yin yiylọ dọ dódónọ na nuhe du họntọnjiji hẹ Jiwheyẹwhe; podọ Ablaham, Isaki, po Jakobu po yin hodọdego taidi “mẹhe to ogbẹ̀” dile etlẹ yindọ ye ko ku to agbasamẹ. (Matiu 22:31, 32; Jakobu 2:21, 23) Ṣigba yewlẹ po mẹdevo lẹ he yin finfọnsọnku po, to pọmẹ po gbẹtọ susugege lẹngbọ devo nugbonọ lẹ tọn po he lun Amagẹdọni tọ́n po ovi depope he sọgan yin jìjì na ehenọ lẹ to aihọn yọ́yọ́ lọ mẹ po, dona sọ yin finfọndote hlan pipe gbẹtọ tọn kọn. Ehe na yin bibasi dogbọn Klisti po ahọlu po yẹwhenọ azọnwahẹmẹtọ etọn lẹ po dali to Azan Whẹdida tọn owhe fọtọ́n lọ tọn whenu, to dòdonu avọsinsan fligọ Jesu tọn ji. To vivọnu Azan enẹ tọn, “oṣiọ he pò lẹ” na wá “tin to ogbẹ̀” to zẹẹmẹ lọ mẹ dọ ye na yin gbẹtọ pipe lẹ. Dile mí na mọ do, enẹgodo ye dona du to whlepọn godo tọn de ji, ṣigba ye na pannukọn whlepọn enẹ taidi gbẹtọ he yin hinhẹn pe lẹ. Whenuena ye du to whlepọn lọ ji, Jiwheyẹwhe na ylọ ye dọ mẹhe jẹ nado nọgbẹ̀ kakadoi, bo yin dódónọ to zẹẹmẹ gigọ hugan lọ mẹ. Ye na tindo numimọ hẹndi pete opagbe lọ tọn tọn: “Dódónọ wẹ na dugu aigba tọn, bo na sọ nọnọ̀ e mẹ kakadoi.” (Psalm 37:29) Sọgodo gọna homẹhunhun nankọ die tin to sẹdotẹnmẹ na gbẹtọvi tonusetọ lẹ!
Fọnsọnku Tintan Lọ
16. Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na fọnsọnku he yin numimọ etọn tindo dogbọn enẹnọ he dugan taidi ahọlu lẹ po Klisti po tọn gbọn, podọ etẹwutu?
16 To lilẹ́ hlan enẹnọ he “tin to ogbẹ̀ bo sọ to ahọludu hẹ Klisti họ owhe fọtọ́n” lẹ todin, Johanu wlan: “Ehe wẹ fọnsọnku tintan.” (Osọhia 20:5b) Nawẹ e yin tintan gbọn? E yin “fọnsọnku tintan” lọ na nuhe du ojlẹ, na enẹnọ he tindo numimọ etọn lẹ yin “sinsẹ́n tintan hlan Jiwheyẹwhe podọ hlan Lẹngbọvu lọ.” (Osọhia 14:4) E sọ yin tintan na nuhe du nujọnu-yinyin, dile e ko yindọ enẹnọ he tindo mahẹ to e mẹ lẹ lẹzun ganduhẹmẹtọ hẹ Klisti to Ahọluduta olọn tọn etọn mẹ bo nọ dawhẹna pipotọ gbẹtọvi lẹ tọn. To godomẹ, e yin tintan to ninọmẹ mẹ. Gbọnvona Jesu Klisti lọsu, enẹnọ he yin finfọn biọ fọnsọnku tintan lọ mẹ lẹ yin nudida dopo kẹdẹ lẹ he sin oho yè dọ to Biblu mẹ taidi mẹhe mọ jọmaku yí.—1 Kọlintinu lẹ 15:53; 1 Timoti 6:16.
17. (a) Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na nukundido dona tọn lọ na Klistiani yiamisisadode lẹ gbọn? (b) Etẹwẹ yin “oku awetọ lọ,” podọ etẹwutu e ma tindo “huhlọn de” do awhangbatọ 144 000 lẹ ji?
17 Nukundido dona tọn tẹ die na omẹ yiamisisadode ehelẹ! Dile Johanu dọ do: “Donanọ, mẹwiwe wẹ ewọ he tindo tẹnmẹ to fọnsọnku tintan lọ mẹ: mẹmọtọnnkọ ji wẹ oku awetọ ma tindo huhlọn de te.” (Osọhia 20:6a) Dile Jesu dopagbe etọn na Klistiani lẹ to Smana do, awhangbatọ ehelẹ he tindo mahẹ to “fọnsọnku tintan” lọ mẹ ma na tin to owu mẹ nado yin awugblena dogbọn “oku awetọ” lọ dali gba, he zẹẹmẹdo didesẹ pete sọn aimẹ, vasudo matin todido fọnsọnku tọn de. (Osọhia 2:11; 20:14) Oku awetọ “ma tindo huhlọn” do awhangbatọ mọnkọtọn lẹ ji gba, na ye ko ze magble po jọmaku po do wutu.—1 Kọlintinu lẹ 15:53.
18. Etẹwẹ Johanu dọ todin dogbọn togan yọ́yọ́ aigba tọn lẹ dali, podọ etẹwẹ ye na wàdotana?
18 Lehe e gbọnvona ahọlu aigba tọn lẹ sọ to huhlọn tintindo Satani tọn whenu! Ehelẹ dugan, e su gbahu, họ owhe 50 kavi 60 lẹ poun. Susu to ye mẹ gbidikọna gbẹtọvi lẹ. Depope he whẹho lọ na yin, nawẹ akọta lẹ sọgan mọ ale yi whepoponu sọn togan he nọ to didiọ to whepoponu po tonudidọ he to didiọ to whepoponu lẹ po glọ gbọn? To vogbingbọn mẹ, Johanu dọ dogbọn togan yọyọ aigba tọn lẹ dali: “Ṣigba ye na yin yẹwhenọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ po Klisti tọn po, bo nasọ duahọlu hẹ ẹ họ owhe fọtọ́n.” (Osọhia 20:6b) Po Jesu po, ye na wleawuna gandudu dopolọ kẹdẹ na owhe fọtọ́n lẹ. Sinsẹnzọn yẹwhenọ tọn yetọn, to yizan to nuhọakuẹ avọsinsan gbẹtọ tọn pipe Jesu tọn tọn mẹ, na fọn gbẹtọvi tonusetọ lẹ daga hlan pipe gbigbọmẹ tọn, walọyizan tọn, po agbasalan tọn po kọn. Sinsẹnzọn ahọlu tọn yetọn na dekọtọn do awuwlena ogbẹ́ gbẹtọ tọn globu tọn de mẹ he na do dódó po wiwe Jehovah tọn po hia. Taidi whẹdatọ lẹ na owhe fọtọ́n lẹ yewlẹ, po Jesu po, na gbọn owanyi dali do deanana gbẹtọvi tonusetọ lẹ hlan yanwle ogbẹ̀ madopodo tọn.—Johanu 3:16.
Whlepọn Godo Tọn Lọ
19. Etẹwẹ na yin ninọmẹ aigba tọn po ninọmẹ gbẹtọvi lẹ tọn po to vivọnu Gandudu Owhe Fọtọ́n Tọn lọ tọn, podọ etẹwẹ Jesu wà todin?
19 To vivọnu Gandudu Owhe Fọtọ́n Tọn lọ tọn, aigba lọ pete na ko taidi Edẹni tintan lọ nkọ. E na yin paladisi nujọnu tọn de. Gbẹtọvi pipe lẹ ma na sọ tindo nuhudo yẹwhenọ daho de tọn nado yin whẹgbọtọ na ye to Jiwheyẹwhe nukọn ba gba, dile e ko yindọ ninọmẹ ylando Adam tọn lẹpo na ko yin didesẹ podọ kẹntọ godo tọn lọ, oku, na ko yin hinhẹn jẹ ovọ. Ahọluduta Klisti tọn na ko dotanna lẹndai Jiwheyẹwhe tọn he yin nado da aihọn dopo po gandudu dopo po. To ojlẹ ehe mẹ, Jesu “jo ahọludu hlan Jiwheyẹwhe, yedọ Otọ́.”—1 Kọlintinu lẹ 15:22-26; Lomunu lẹ 15:12.
20. Etẹwẹ Johanu dọ na mí dọ e na jọ whenuena ojlẹ lọ wá na whlepọn godo tọn lọ?
20 Ojlẹ lọ ko wá todin na whlepọn godo tọn de. Be aihọn gbẹtọvi lẹ tọn he yin hinhẹn pe enẹ, to vogbingbọn mẹ na gbẹtọvi tintan lẹ to Edẹni mẹ, na nọtegli ya? Johanu dọ nuhe jọ lọ na mí: “Whenuena owhe fọtọ́n na pe vọ, yè na tun Satani dote sọn ganhọ etọn mẹ jẹgbonu, e na sọ tọ́n yì nado klọ akọta he tin to ada ẹnẹ aigba tọn lẹ mẹ, Gọgi po Magọgi po, nado bẹ ye pli dopọ hlan awhan: sọha ye mẹhe tọn taidi tọ̀kẹn ohù tọn. Ye sọ hẹji gbọn gbigblo aigba tọn mẹ yì, bo sọ lẹdo osla mẹwiwe lẹ tọn pe, po otò daho yiwanna lọ po.”—Osọhia 20:7-9a.
21. Na vivẹnudido godo tọn etọn, nawẹ Satani yinuwa gbọn, podọ etẹwutu e ma dona paṣa mí dọ mẹdelẹ na hodo Satani etlẹ yin to Gandudu Owhe Fọtọ́n Tọn lọ godo?
21 Etẹwẹ na yin kọdetọn vivẹnudido godo tọn Satani tọn tọn? E klọ “akọta he tin to ada ẹnẹ aigba tọn lẹ mẹ, Gọgi po Magọgi po,” bo plan ye hlan “awhan.” Mẹnu wẹ sọgan nọ ada Satani tọn to owhe fọtọ́n gandudu ayajẹnọ, mẹfọndotetọ yẹwhehọluduta tọn owhe fọtọ́n tọn de godo? Eyọn, a wọn blo dọ Satani ko penugo nado klọ gbẹtọ pipe Adam po Evi po whenuena ye to vivi ogbẹ̀ tọn du to Paladisi Edẹni tọn mẹ. Podọ e ko penugo nado klọ angẹli olọn mẹ tọn lẹ he ko mọ kọdetọn ylankan atẹṣiṣi tintan lọ tọn. (2 Pita 2:4; Juda 6) Enẹwutu e ma dona paṣa mí dọ gbẹtọ pipe delẹ na yin bublu nado hodo Satani etlẹ yin to gandudu owhe fọtọ́n ayajẹ tọn de dogbọn Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn dali godo.
22. (a) Etẹwẹ yin didohia dogbọn hodidọ “akọta he tin to ada ẹnẹ aigba tọn lẹ mẹ” lọ dali? (b) Etẹwutu atẹṣitọ lẹ yin yiylọ dọ “Gọgi po Magọgi po”?
22 Biblu ylọ atẹṣitọ ehelẹ dọ “akọta he tin to ada ẹnẹ aigba tọn lẹ mẹ.” Ehe ma zẹẹmẹdo dọ gbẹtọvi lẹ na ko yin mima whladopo dogọ biọ akọta mẹdekannujẹ tọn vovo lẹ mẹ gba. E to didohia poun dọ ehenọ lẹ na klan yede sọn omẹ dódónọ nugbonọ lẹ go bo do gbigbọ ylankan dopolọ hia he akọta lẹ nọ dohia todin. Ye ko “bla nubladọ oylan tọn de,” dile Gọgi Magọgi tọn basi do to dọdai Ezekiẹli tọn mẹ, po yanwle de po nado va gandudu yẹwhehọluduta tọn lọ sudo to aigba ji. (Ezekiẹli 38:3, 10-12) Nalete, ye yin yiylọ dọ “Gọgi po Magọgi po.”
23. Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ sọha atẹṣitọ lẹ tọn “taidi tọkẹn ohù tọn”?
23 Sọha enẹnọ he kọnawudopọ hẹ Satani to gufinfọn ehe mẹ lẹ tọn na “taidi tọ̀kẹn ohù tọn.” Nẹmu wẹ enẹ yin? Sọha lẹndai de ma tin gba. (Yijlẹdo Jọṣua 11:4; Whẹdatọ lẹ 7:12 go.) Lẹndopọ godo tọn he yin sọha atẹṣitọ lẹ tọn na gando lehe omẹ dopodopo yinuwa hlan oklọ wintinwintin Satani tọn go. Ṣigba matin ayihaawe, ye na yin sọha nujọnu tọn de, dile e ko yindọ ye na tindo numọtolanmẹ huhlọn tọn he pe nado jlo na du to “osla mẹwiwe lẹ tọn . . . po otò daho yiwanna lọ po” ji.
24. (a) Etẹwẹ yin “otò daho yiwanna lọ,” podọ nawẹ e sọgan yin lilẹdo gbọn? (b) Etẹwẹ “osla mẹwiwe lẹ tọn” nọtena?
24 “Otò daho yiwanna lọ” dona yin otò lọ he yin hodọdego dogbọn Jesu Klisti pagigona lọ dali na hodotọ etọn lẹ to Osọhia 3:12 mẹ he e ylọ dọ “otò daho Jiwheyẹwhe ṣie tọn po, Jelusalẹm yọ́yọ́, he jẹte sọn olọn mẹ ja sọn Jiwheyẹwhe ṣie de.” Dile e ko yindọ agun olọn mẹ tọn de wẹ ehe yin, nawẹ huhlọn aigba tọn enẹlẹ sọgan ‘lẹ́do’ e gbọn? To enẹ mẹ dọ ye lẹ́do “osla mẹwiwe lẹ tọn pe.” Osla de nọ tin to gbonu otò daho de tọn; nalete, “osla mẹwiwe lẹ tọn” dona nọtena enẹnọ lẹ to aigba ji to gbonu otẹn olọn mẹ tọn he yin Jelusalẹm Yọ́yọ́ lọ tọn he nọgodona tito gandudu tọn Jehovah tọn po nugbonọ-yinyin po. Whenuena atẹṣitọ lẹ to Satani glọ yangbe nugbonọ enẹlẹ tọn, Oklunọ Jesu pọn ẹn hlan taidi mẹgbeyinyan de hlan ewọlọsu. (Matiu 25:40, 45) “Akọta enẹlẹ” na tẹnpọn nado sunsun nuhe Jelusalẹm Yọ́yọ́ olọn mẹ tọn ko basi lọ to aigba hinhẹnzun paladisi de mẹ sẹ. Enẹwutu to “osla mẹwiwe lẹ tọn” gbeyinyan mẹ, ye to “otò daho yiwanna lọ” sin gbeyan ga.
Miyọn Hihla po Whemi Tọn po Lọ
25. Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na kọdetọn mẹgbeyinyan atẹṣitọ lẹ tọn do “osla mẹwiwe lẹ tọn” ji gbọn, podọ etẹwẹ ehe na zẹẹmẹdo na Satani?
25 Be vivẹnudido godo tọn ehe dogbọn Satani dali na tindo kọdetọn dagbe? Na nugbo tọn, lala—kẹdẹ dile mẹgbeyinyan he Gọgi Magọgi tọn na basi do Islaeli gbigbọmẹ tọn ji to azan mítọn gbe ma na tindo kọdetọn dagbe do! (Ezekiẹli 38:18-23) Johanu basi zẹẹmẹ na kọdetọn lọ hezeheze: “Miyọn sọ flẹ sọn Jiwheyẹwhe de sọn olọn mẹ bo hù ye sudo. Yè sọ dọn Lẹgba he klọ ye sọyi dlan miyọn he hla po whemi tọn po mẹ, fie kanlin lọ po yẹwhegan lalonọ lọ po te.” (Osọhia 20:9b-10a) Kakati nado yin zizedo odo mapote de mẹ poun, to ojlẹ ehe mẹ Satani, odan hoho lọ, yin sisó sẹ sọn tintin to aimẹ mẹ, yin lìlì, bo yin hùhù vọ pete taidi dogbọn miyọn dali.
26. Etẹwutu “miyọn hihla po whemi tọn po” lọ ma sọgan yin otẹn yasanamẹ tọn paa de gba?
26 Mí ko doayi e go dọ “miyọn hihla po whemi tọn po” lọ ma yin otẹn paa yasanamẹ tọn de gba. (Osọhia 19:20) Eyin Satani na jiya yasanamẹ sinsinyẹn tọn to finẹ kakadoi, Jehovah dona ko hẹn ẹn do ogbẹ̀. Ṣogan, ogbẹ̀ yin nunina de, e ma yin yasanamẹ de gba. Oku yin yasanamẹ de na ylando, podọ sọgbe hẹ Biblu, nudida oṣiọ lẹ ma nọ tindo numọtolanmẹ awufiẹsa tọn gba. (Lomunu lẹ 6:23; Yẹwhehodọtọ 9:5, 10) Dogọ, mí na hia to nukọnmẹ dọ oku lọsu, to pọmẹ po Hadès (Kutomẹ) po, yin zizedlan miyọn hihla po whemi tọn po dopo ehe mẹ. Na nugbo tọn, oku po Kutomẹ (Hadès) po ma sọgan jiya awufiẹsa tọn gba!—Osọhia 20:14.
27. Nawẹ nuhe jọ do Sọdọmi po Gọmọla po go gọalọna mí nado mọnukunnujẹ hogbe miyọn hihla po whemi tọn po lọ mẹ gbọn?
27 Ehe lẹpo zinnudo linlẹn lọ ji dọ miyọn hihla po whemi tọn po lọ yin yẹhiadonu tọn. Dogọ, hodidọ do miyọn po whemi po ji flin mẹ nuhe jọ do Sọdọmi po Gọmọla hohowhenu tọn po ji, he yin vivasudo dogbọn Jiwheyẹwhe dali na kanyinylan fẹnnuwiwa tọn yetọn wutu. Whenuena ojlẹ yetọn wá, “[Jehovah] ja jikun whemi tọn po miyọn tọn po sọn olọn sọn [Jehovah] de do Sọdọmi po Gọmọla po ji.” (Gẹnẹsisi 19:24) Nuhe jọ do otò daho awe lẹ ji yin yiylọ dọ “oya ahọsuyi miyọn madopodo tọn.” (Juda 7) Ṣogan, otò daho enẹlẹ ma jiya yasanamẹ madopodo tọn gba. Kakati ni yin mọ, ye yin sunsunsẹ, didesẹ pete sọn aimẹ to whepoponu, to pọmẹ po tomẹnu gblewatọ yetọn lẹ po. Otò enẹlẹ ma sọ tin to aimẹ todin gba, podọ mẹdepope ma sọgan dọ, na nugbo tọn, fie ye ko tin te gba.
28. Etẹwẹ yin miyọn hihla po whemi tọn po lọ, podọ nawẹ e gbọnvona oku, Hadès (Kutomẹ), po odo mapote lọ po gbọn?
28 To kọndopọ mẹ po ehe po, Biblu lọsu basi zẹẹmẹ nuhe miyọn hihla po whemi tọn po lọ zẹẹmẹdo: “Miyọn hihla . . . ehe wẹ oku awetọ.” (Osọhia 20:14) E họnwun nado yin onu dopolọ po Gehẹnna po he Jesu dọho etọn, yedọ otẹn de fie mẹylankan lẹ nọ yin vivasudo kakadoi te, e ma yindọ ye nọ yin yasana kakadoi gba. (Matiu 10:28) E yin vasudo pete, gbidigbidi matin todido fọnsọnku tọn de. Nalete, whenuena họnhungan lẹ tin na oku, Kutomẹ, po odo mapote lọ po, yè ma dọho depope dọ họnhungan de tin nado hun miyọn hihla po whemi tọn po lọ gba. (Osọhia 1:18; 20:1) E ma na jo kanlinmọ etọn lẹ do gbede gba.—Yijlẹdo Malku 9:43-47 go.
Nukunbiana Okle po Ozan po Kakadoi
29, 30. Etẹwẹ Johanu dọ dogbọn Lẹgba lọ, to pọmẹ po kanlin lọ po yẹwhegan lalonọ lọ po dali, podọ nawẹ ehe dona yin nukunmọjẹemẹ gbọn?
29 To hodọ do Lẹgba po kanlin ylankan po yẹwhegan lalonọ lọ po ji mẹ, Johanu dọ na mí todin: “Yé nasọ to nukunbia mẹ to okle po ozan po kakadoi.” (Osọhia 20:10b) Etẹwẹ ehe sọgan ko zẹẹmẹdo? Dile e ko yin hodọdego dai, e ma yin nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado dọ dọ yẹhiadonu lẹ, taidi kanlin po yẹwhegan lalonọ lọ po, to pọmẹ po oku po Kutomẹ po, sọgan jiya yasanamẹ tọn to aliho paa de mẹ gba. Nalete, mí ma tindo whẹwhinwhẹn de nado yise dọ Satani na jiya kakadoi gba. E na yin vivasudo pete wẹ.
30 Hogbe Glẹki tọn he yin yiyizan tofi na “nukunbibia,” basanizô, tintan zẹẹmẹdo “nado whle (ogàn lẹ) pọn dogbọn nujlẹnu (pierre de touche) lọ dali.” “Nado kanhose mẹ dogbọn yasanamẹ yiyizan dali” wẹ yin zẹẹmẹ awetọ de. (Dictionnaire grec-français de Bailly) To lẹdo lọ mẹ, yizan hogbe Glẹki ehe tọn dohia dọ nuhe jọ do Satani go na yinuwa, to whelẹponu, taidi nujlẹnu de do whẹho jijlọ-yinyin po dódó-yinyin gandudu Jehovah tọn po go. Whẹho gandudu nupojipetọ-yinyin tọn enẹ na ko yin didedẹ pete na whepoponu. Gbede pọn, whladopo dogọ, whẹylọmẹ de hlan nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn ma sọ tindo nuhudo nado yin whiwhlepọn na ojlẹ gaa de nado sọgan do e hia nado yin lalo ba.—Yijlẹdo Psalm 92:1, 15 go.
31. Nawẹ hogbe Glẹki awe he gando dehe zẹẹmẹdo “yasanamẹ” lọ go gọalọna mí nado mọnukunjẹ yasanamẹ he Satani Lẹgba lọ tindo numimọ etọn mẹ gbọn?
31 Dogọ, hogbe he gandego lọ basanistês, “yasanamẹtọ,” yin yiyizan to Biblu mẹ nado zẹẹmẹdo “ganpamẹ-zemẹdotọ.” (Matiu 18:34, Kingdom Interlinear) To kọndopọ mẹ po ehe po, Satani na yin zize do ganpamẹ do miyọn hihla lọ mẹ kakadoi, e ma na yin didetọ́n gbede gba. To godomẹ, to Septante Glẹki lọ mẹ, he yin yinyọnẹn ganji dogbọn Johanu dali, hogbe he gandego basanos yin yiyizan nado dọho do winyandidomẹ he nọ planmẹ jẹ oku mẹ lọ go. (Ezekiẹli 32:24, 30) Ehe gọalọna mí nado mọ dọ yasanamẹ he Satani tindo numimọ etọn yin winyandomẹnu de, oku madopodo to miyọn hihla po whemi tọn po mẹ. Azọ́n etọn lẹ ku po e po.—1 Johanu 3:8.
32. Yasanamẹ tẹwẹ aovi lẹ na tindo, podọ nawẹ mí yọnẹn gbọn?
32 Whladopo dogọ, yè ma dọho aovi lẹ tọn to wefọ ehe mẹ gba. Be ye na yin didetọ́n po Satani po to vivọnu owhe fọtọ́n lẹ tọn podọ to enẹgodo tindo numimọ yasanamẹ oku madopodo tọn to pọmẹ po e po wẹ? Kunnudenu lọ dọ dọ mọwẹ. To olo lẹngbọ lẹ po gbọgbọẹ lẹ po tọn mẹ, Jesu dọ dọ gbọgbọẹ lẹ na “biọ ozo madopodo mẹ, he yè ko wleawu etọn dai na aovi po angẹli etọn lẹ po.” (Matiu 25:41) Hogbe lọ “ozo madopodo de” dona to hodọ do miyọn hihla po whemi tọn po ji fie Satani yin zizedlan do. Angẹli Lẹgba tọn lẹ yin zizedlan sọn olọn mẹ po e po. Matin ayihaawe, ye biọ odo mapote lọ mẹ po e po to bẹjẹeji Gandudu Owhe Fọtọ́n Tọn lọ tọn. Whelọnu lo, po lẹnpọn dagbe po, ye na yin vivasudo po e po to miyọ́n hihla po whemi tọn po mẹ.—Matiu 8:29.
33. Ada godo tọn he yin Gẹnẹsisi 3:15 tọn tẹwẹ na mọ hẹndi etọn yi to whenẹnu, podọ whẹho tẹwẹ gbigbọ Jehovah tọn to ayidonugo Johanu tọn dọn hlan todin?
33 To alọpa ehe mẹ, zẹẹmẹ godo tọn de he yin dọdai lọ tọn he yin kinkandai to Gẹnẹsisi 3:15 mẹ mọ hẹndi etọn yí. Whenuena Satani yin zizedlan miyọn hihla lọ mẹ, e na lẹzun oṣiọ taidi odan he ota etọn yin sisó po afọgbẹn ogàn tọn de po nkọ. Ewọ po aovi etọn lẹ po na juyì kakadoi. Yè ma sọ dọho yetọn depope to owe Osọhia tọn mẹ gba. Todin, dile yè ko gbọn dọdai dali do de ehelẹ sẹ sọn aimẹ godo, gbigbọ Jehovah tọn dọn ayidonugo mẹtọn hlan whẹho ojlo niyaniya tọn de na enẹnọ he yiwanna todido aigba tọn de: Etẹwẹ na dekọtọn na gbẹtọvi lẹ sọn gandudu olọn mẹ tọn he yin “Ahọlu ahọlu lẹ tọn” po “mẹyiylọ, mẹṣinṣinyan, nugbonọ” po e po lẹ po tọn mẹ? (Osọhia 17:14) Na gblọndo, Johanu hẹn mí gọyì godo whladopo dogọ jẹ bẹjẹeji Gandudu Owhe Fọtọ́n Tọn lọ tọn.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Owe wiwefọ devo lẹ dọ dọ Jesu tin to Hadès mẹ whenuena e yin oṣiọ. (Owalọ lẹ 2:31) Ṣigba mí ma dona wá tadona lọ kọn dọ Hadès po odo mapote lọ po yin onu dopolọ to whepoponu gba. Dile etlẹ yindọ kanlin lọ po Satani po yì odo mapote lọ mẹ, gbẹtọ lẹ kẹdẹ wẹ nọ yin didọ nado yì Hadès mẹ, fie ye to amlọndọ te to oku mẹ kaka jẹ fọnsọnku yetọn.—Job 14:13; Osọhia 20:13.
b Asiọvi lọ (Glẹki, pélékus) gbọn aṣa dali do taidi nuzinzan mẹhùhù tọn to Lomu, dile etlẹ yindọ to azan Johanu tọn gbe, ohi ko nọ yawu yin yiyizan paa. (Owalọ lẹ 12:2) Nalete, hogbe Glẹki lọ he yin yiyizan tofi, yedọ pépélékisménôn (“yinyin hùhù po asiọvi po”), zẹẹmẹdo nado “yin hùhù” poun.
c Po ojlo fọndote po, Papias Hiérapolis tọn, he yè dọ dọ e mọ oyọnẹn Biblu tọn etọn delẹ yí sọn nuplọntọ Johanu tọn lẹ si, yedọ wekantọ Osọhia lọ tọn, yin linlin etọn na dogbọn whenuho-kantọ owhe kanweko ẹnẹtọ lọ tọn Eusèbe dali nado tindo yise to Gandudu Owhe Fọtọ́n Klisti tọn paa de mẹ (dile etlẹ yindọ Eusèbe gbẹ linlẹn etọn dai pete).—Histoire ecclésiastique, Eusèbe tọn III, 39.
[Yẹdide to weda 293]
Ohù Kúkú lọ. E na ko yin otẹn Sọdọmi po Gọmọla po tọn
[Yẹdide to weda 294]
“Yẹn nasọ yí okẹn do hiẹ po yọnnu lọ po ṣẹnṣẹn; podọ do okun towe po okun etọn po ṣẹnṣẹn: ewọ na só ota towe, hiẹ na só afọgbẹn etọn”