Weta Atọ̀n
Yin Tintẹnpọn—Ṣigba Yin Nugbonọ Na Jehovah!
1, 2. Nujijọ he tindo zẹẹmẹ tẹlẹ wẹ yinuwa taidi bẹjẹeji kandai Daniẹli tọn?
HODIDỌ bẹjẹeji to owe dọdai Daniẹli tọn mẹ to ojlẹ diọdo titengbe do whẹho aihọn blebu tọn ji. Asilia ko ṣẹṣẹ jiya hẹnbu tatọ-tẹnnọ etọn tọn, yèdọ Nineve. Egipti ko yin hinhẹn wá odò pete wá otẹn tata de mẹ heyin huwaji Juda tọn. Podọ Babilọni to agayi po awuyiya po taidi huhlọn tangan lọ to ahidídí mẹ na gandudu do aihọn ji.
2 To owhe 625 J.W.M., Falo-neko Egipti tọn dovivẹnu godo tọn nado hẹnalọdotena gbigblodeji Babilọninu lẹ tọn yì huwaji. Nado jẹ yanwle enẹ kọ̀n, e deanana awhànpa etọn lẹ yì Kalṣemẹṣi, he tin to agewaji Tọ̀sisa Euflati tọn. Awhànfunfun Kalṣemẹṣi tọn, dile e yin yiylọ to godo mẹ do, yin nujijọ whenuho tọn, he ma tindo nuṣiwa de. Awhànfuntọ Babilọninu lẹ tọn, he yin anadena gbọn Ahọvi Sọgodo tọn lọ yèdọ Nẹbukadnẹzali dali, hẹn yasanamẹ vasudo sinsinyẹn tọn wá awhànpa Falo-neko tọn lẹ ji. (Jẹlemia 46:2) Dile e tin to awhànkẹkẹ mẹ po jejejininọ po na awhàngbigba etọn, Nẹbukadnẹzali zà Silia po Palestine po, podọ na lẹndai dagbe lẹpo, hẹn gandudomẹji Egipti tọn wá vivọnu to awa ehe ji. Okú otọ́ etọn tọn, yèdọ Nabopolassar tọn kẹdẹ, wẹ doalọtena nujijla etọn na ojlẹ gli de.
3. Etẹwẹ yin kọdetọn nujijla tintan Nẹbukadnẹzali tọn sọta Jelusalẹm?
3 To owhe he bọdego mẹ, Nẹbukadnẹzali—heyin zize do ofìn ji taidi ahọlu todin,—sọ lilẹ ayidonugo etọn hlan nujijla awhànfunfun tọn etọn to Silia po Palestine po whladopo dogọ. To ojlẹ ehe mẹ wẹ e wá Jelusalẹm to ojlẹ tintan mẹ te. Biblu na linlin dọmọ: “To azán etọn mẹ wẹ Nẹbukadnẹzali ahọlu Babilọni tọn jẹeji wá, Jehọiakimi sọ lẹzun mẹmẹsi etọn owhe atọ̀n: whenẹnu wẹ e lẹ́ bo ṣiatẹ hẹ ẹ.”—2 Ahọlu lẹ 24:1.
NẸBUKADNẸZALI TO JELUSALẸM
4. Nawẹ hodidọ lọ “to owhe atọ̀ntọ ahọludu Jehọiakimi tọn” to Daniẹli 1:1 mẹ na yin nukunnumọjẹemẹ gbọn?
4 Hodidọ lọ na “owhe atọ̀n” jẹ na ayidonugo vonọtaun mítọn, na hodidọ bẹjẹeji Daniẹli tọn hia dọmọ: “To owhe atọ̀ntọ ahọludu Jehọiakimi tọn ahọlu Juda tọn tọn mẹ wẹ Nẹbukadnẹzali ahọlu Babilọni tọn wá jẹ Jelusalẹm, bosọ glọn ẹn do.” (Daniẹli 1:1) To owhe atọ̀ntọ gandudu Jehọiakimi tọn to gigọ́mẹ, mẹhe dugán sọn owhe 628 jẹ 618 J.W.M., Nẹbukadnẹzali ma ko yin “ahọlu Babilọni tọn” to ojlẹ lọ mẹ gba, ṣigba yin ahọvi sọgodo tọn de. To owhe 620 J.W.M., Nẹbukadnẹzali hẹn Jehọiakimi po huhlọn po nado sú dèkuẹ. Ṣigba to owhe atọ̀n godo, Jehọiakimi fọ́ngu. Nalete, to owhe 618 J.W.M., kavi to owhe atọ̀ntọ gandudu Jehọiakimi tọn taidi tẹnmẹpọntọ Babilọni tọn de whenu, wẹ Ahọlu Nẹbukadnẹzali wá Jelusalẹm whla awetọ, nado sayana Jehọiakimi atẹṣitọ.
5. Etẹwẹ yin kọdetọn nujijla awetọ Nẹbukadnẹzali tọn sọta Jelusalẹm?
5 Kọdetọn mẹgbeyinyan ehe tọn wẹ yindọ “[Jehovah, NW ] sọ jo Jehọiakimi ahọlu Juda tọn do alọ etọn mẹ, podọ adade sọn núzinzan ohọ̀ Jiwheyẹwhe tọn tọn lẹ mẹ.” (Daniẹli 1:2) Vlavo Jehọiakimi kú, gbọn yinyin hùhù dali kavi to gufinfọ́n de mẹ, to adà bẹjẹeji mẹgbeyinyan lọ tọn whenu. (Jẹlemia 22:18, 19) To owhe 618 J.W.M., visunnu owhe 18 mẹvi etọn, Jehọiakini jẹ otẹn etọn mẹ taidi ahọlu. Ṣigba gandudu Jehọiakini tọn dẹn-to-aimẹ na osun atọ̀n po azán ao po poun, podọ e jogbe to owhe 617 J.W.M.—Yijlẹdo 2 Ahọlu lẹ 24:10-15 go.
6. Etẹwẹ Nẹbukadnẹzali wà po núzinzan wiwe tẹmpli Jelusalẹm tọn lẹ po?
6 Nẹbukadnẹzali yí núzinzan wiwe he tin to tẹmpli Jelusalẹm tọn mẹ lẹ taidi gblannu bo “bẹ́ yé yì biọ aigba Ṣinali tọn mẹ jẹ ohọ̀ yẹwhe etọn tọn mẹ,” he nọ yin yiylọdọ Madọku kavi Mẹlodaki to Heblugbe mẹ. (Daniẹli 1:2; Jẹlemia 50:2) Nukinkan Babilọninu lẹ tọn de yin mimọ to ehe mẹ Nẹbukadnẹzali yin tenọna nado to didọ dogbọn tẹmpli Madọku tọn dali dọmọ: “Yẹn bẹ́ fataka po sika po gọna zannu akuẹgegenu tọn lẹ pli . . . bo ze yé do adọkunhọ mẹ finẹ to ahọluduta ṣie mẹ.” Mí na hia dogbọn núzinzan wiwe ehelẹ dali whladopo dogọ to azán Ahọlu Bẹlṣazali tọn gbè.—Daniẹli 5:1-4.
JỌJA NUKUNDEJI JELUSALẸM TỌN LẸ
7, 8. Sọn Daniẹli 1:3, 4, po 6 po mẹ, tadona tẹ kọ̀n wẹ mí sọgan wá dogbọn lehe Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn atọ̀n lẹ po yin pinpọn e go whẹ́n gbọn?
7 Nuhe yin hinhẹn wá Babilọni hugan adọkunnu tẹmpli Jehovah tọn lẹ. Kandai lọ dọmọ: “Ahọlu sọ dọho hlan Aṣpenazi mẹmẹnu ojọ̀ etọn lẹ tọn, na e nido hẹn delẹ sọn ovi Islaeli tọn lẹ mẹ wá họmẹ, yèdọ sọn okún ahọlu tọn mẹ podọ sọn mẹgboogbo lẹ mẹ; yọpọ lẹ mẹhe mẹ azọ̀n de matin, ṣigba nukun dagbenọ, bosọ peve to nuyọnẹn lẹpo mẹ, bo zìn to oyọnẹn mẹ, bosọ tunwun oyọnẹnnu, podọ omẹ mọnkọtọn he tindo huhlọn nado ṣite to ohọ̀n ahọlu tọn mẹ.”—Daniẹli 1:3, 4.
8 Mẹnu lẹ wẹ yin dide? Mí yin didọna dọmọ: “To ehelẹ ṣẹnṣẹn, sọn ovi Juda tọn lẹ mẹ wẹ Daniẹli, Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po te.” (Daniẹli 1:6) Ehe tá hinhọ́n vude do bẹjẹeji Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ tọn po he na ko dozinvlu dai ji. Di apajlẹ, mí doayi e go dọ, “ovi Juda tọn” lẹ wẹ yé yin, yèdọ whẹndo ahọlu tọn. Vlavo yé tlọ́n kúnkan ahọvi tọn mẹ kavi lala, lẹnpọn dagbe wẹ e yin nado lẹnnupọn dọ e whè gbau whẹndo titengbe he tindo nuyiwadomẹji delẹ mẹ wẹ yé tọ́n sọn. Gbọnvona yinyin mẹhe bikan to ayiha po agbasa po mẹ, yé tindo wuntuntun, nuyọnẹn, oyọnẹn po zinzin po—popolẹpo whenuena yé tindo owhe he yidò sọmọ nado yin yiylọdọ “yọpọ,” vlavo to owhe fliflimẹ aflanmẹ tọn yetọn lẹ mẹ. Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po na ko yin gbẹtọ vonọtaun—omẹ nukundeji—to jọja Jelusalẹm tọn lẹ ṣẹnṣẹn.
9. Naegbọn e do taidi nuhe họnwun dọ Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn atọ̀n lẹ po tindo mẹjitọ he dibusi Jiwheyẹwhe lẹ?
9 Kandai lọ ma dọna mí mẹhe mẹjitọ jọja ehelẹ tọn yin gba. Etomọṣo, e họnwun dọ gbẹtọ jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn lẹ wẹ yé yin mẹhe ko yí nukun nujọnu tọn do pọ́n azọngban mẹjitọ tọn yetọn lẹ. Nulẹnpọndo doyiyi walọ dagbe po gbigbọmẹ tọn po he gbayipe to Jelusalẹm to ojlẹ enẹ mẹ ji, titengbe to ‘ovivi ahọvi tọn lẹ po mẹgboogbo lẹ po’ ṣẹnṣẹn, e họnwun dọ jẹhẹnu sẹhundaga he yin mimọ to Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn atọ̀n lẹ po mẹ ma wá to ajijimẹ gba. Matin ayihaawe, e na ko yin ahungbadonamẹnu na mẹjitọ lọ lẹ nado mọ ovi yetọn lẹ yin hinhẹn sọyi otò dindẹn mẹ. Lehe yé na ko doawagun do sọ, eyin yé ko yọ́n nuhe kọdetọn lọ na yin! Lehe e yin onú titengbe na mẹjitọ lẹ do sọ nado plọn ovi yetọn lẹ whẹ́n “to hihò po hokọnamẹ Oklunọ tọn po mẹ”!—Efesunu lẹ 6:4.
AVUNHIHO AYIHA MẸ TỌN
10. Etẹwẹ jọja Heblu lọ lẹ yin pinplọn, podọ etẹwẹ yin lẹndai ehe tọn?
10 To afọdopolọji, avunhiho ayiha ovú tọn bẹjẹeji na kanlinmọ ehelẹ. Nado hẹn ẹn diun dọ jọja aflanmẹ Heblu lọ lẹ na yin awuwlena nado sọgbe hẹ aliho nuwiwa Babilọninu lẹ tọn tọn, Nẹbukadnẹzali degbè dọ ahọluzọnwatọ etọn lẹ ni ‘plọn yé kinkan po ogbè Kaldeanu lẹ tọn dido po.’ (Daniẹli 1:4) Ehe mayin wepinplọn poun gba. Otanwe lọ The International Standard Bible Encyclopedia basi zẹẹmẹ dọ e “bẹ ogbè Sumérien, Akkadien, Araméen . . . , po ogbè devo lẹ po hẹn, to pọmẹ po susu owe he yin kinkan do yé mẹ lẹ po.” “Susu owe” lọ lẹ tọn bẹ otàn, nulinlẹn, sunwhlẹvu pinpọn, po mọmọ po sọyi hẹn. Ṣigba, “owe sinsẹ̀n tọn he gando e go lẹ, taidi numimọ [sọgodo dindin] po sunwhlẹvu pinplọn po . . . , yí adà he klo de wà.”
11. Afọdide tẹlẹ wẹ yin zize nado mọ dọ jọja Heblu lọ lẹ sọgbe hẹ gbẹzan họ̀nmẹ Babilọninu lẹ tọn tọn?
11 Na jọja Heblu ehelẹ nido sọgan sọgbe hẹ aṣa po oyọnẹn gbẹninọ to họ̀nmẹ Babilọninu lẹ tọn po, “ahọlu . . . dè mimá [egbesọ] tọn de na yé sọn nugbòtọ́n ahọlu tọn lẹ mẹ, podọ sọn ovẹn he e nọ nù mẹ, podọ yè ni yìn yé owhe atọ̀n; dọ to opodo etọn yé nido ṣite to ahọlu nukọn.” (Daniẹli 1:5) Yinukọn dogọ, “ogán ojọ̀ lẹ lọ tọn sọ na oyín lẹ hlan yé: hlan Daniẹli e na oyín Bẹlteṣazali tọn; podọ hlan Hanania, Ṣadlaki tọn; podọ hlan Miṣaẹli, Mẹṣaki tọn; podọ hlan Azalia, Abẹdi-nẹgo tọn.” (Daniẹli 1:7) To ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ aṣa he gbayipe de wẹ e yin nado na mẹde yinkọ yọyọ nado dohiagona nujijọ titengbe de to gbẹzan etọn mẹ. Di apajlẹ, Jehovah diọ yinkọ Ablam po Salai tọn po do Ablaham po Sala po. (Gẹnẹsisi 17:5, 15, 16) Na gbẹtọvi nido diọ yinkọ mẹde tọn yin whẹwhinwhẹ́n he họnwun aṣẹpipa po gandudomẹji tọn po. To whenuena Josẹfu lẹzun anademẹtọ núdùdù tọn to Egipti, Falo do Zafẹnat-panea na ẹn.—Gẹnẹsisi 41:44, 45; yijlẹdo 2 Ahọlu lẹ 23:34; 24:17 go.
12, 13. Naegbọn e do sọgan yin didọ dọ yinkọ jọja Heblu lọ lẹ tọn didiọ yin vivẹnu de nado hù yise yetọn sudo?
12 To whẹho Daniẹli po họntọn Heblu atọ̀n etọn tọn lẹ po mẹ, yinkọ lọ lẹ didiọ tindo zẹẹmẹ. Yinkọ he mẹjitọ yetọn lẹ na yé tin to gbesisọmẹ hẹ sinsẹ̀n-bibasi Jehovah tọn. “Daniẹli” zẹẹmẹdo “Jiwheyẹwhe Wẹ Whẹdatọ Ṣie.” Zẹẹmẹ “Hanania” tọn wẹ “Jehovah Ko Do Nukundagbe Hia.” Vlavo “Miṣaẹli” zẹẹmẹdo “Mẹnu Wẹ Taidi Jiwheyẹwhe?” “Azalia” zẹẹmẹdo “Jehovah Ko Gọalọ.” Matin ayihaawe todido zogbe mẹjitọ yetọn lẹ tọn wẹ dọ ovi yetọn lẹ ni whẹ́n to anademẹ Jehovah Jiwheyẹwhe tọn glọ nado lẹzun devizọnwatọ nugbonọ etọn lẹ.
13 Ṣigba, yinkọ yọyọ he yin nina Heblu ẹnẹ lọ lẹ gando yẹwhe lalo lẹ go pẹkipẹki, he to didohia dọ Jiwheyẹwhe nugbo lọ ko yin dududeji gbọn yẹwhe mọnkọtọn lẹ dali. Vivẹnu sébibla nankọtọn die nado hù yise jọja ehelẹ tọn sudo!
14. Etẹwẹ yinkọ yọyọ heyin nina Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ atọ̀n etọn lẹ po zẹẹmẹdo?
14 Yinkọ Daniẹli tọn yin didiọ do Bẹlteṣazali, he zẹẹmẹdo “Basi Hihọ́na Ogbẹ̀ Ahọlu Tọn.” E họnwun dọ, ehe yin sandogli ovẹvivẹ tọn de na Bel, kavi Madọku, yẹwhe nukundeji Babilọni tọn. Vlavo Nẹbukadnẹzali tindo mahẹ to yinkọ ehe dide na Daniẹli mẹ kavi lala, e doawagun nado yigbe dọ e tin “kẹdẹdi oyín yẹwhe [etọn] tọn.” (Daniẹli 4:8) Yinkọ Hanania tọn yin didiọzun Ṣadlaki, ehe weyọnẹntọ delẹ yise nado yin yinkọ pọmẹ tọn de he zẹẹmẹdo “Gbedide Aku tọn.” Po awuvivi po, yẹwhe Sumérien lẹ tọn wẹ Aku yin. Yinkọ Miṣaẹli tọn yin didiọzun Mẹṣaki (vlavo, Mi·sha·aku), e họnwun dọ “Mẹnu Wẹ Taidi Jiwheyẹwhe?” yin kọslona po kanbibi po nado yin “Mẹnu Wẹ Nuhe Aku Yin?” Yinkọ Babilọni tọn he yin nina Azalia wẹ Abẹdi-nẹgo, vlavo he zẹẹmẹdo “Devizọnwatọ Nẹgo tọn.” Podọ “Nẹgo” yin wunmẹ “Nebo” tọn de, yèdọ yinkọ yẹwhe de tọn he nọ gando yinkọ sọha gandutọ Babilọninu lẹ tọn go.
MAGBÈ NADO GBỌṢI NUGBONỌ-YINYIN MẸ NA JEHOVAH
15, 16. Owù tẹlẹ wẹ pannukọn Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po todin, podọ nawẹ yé yinuwa gbọn?
15 Yinkọ Babilọninu lẹ tọn, tito-to-whinnu owe-vivọplọn tọn, po núdùdù vonọtaun po—ehe lẹpo yin vivẹnudido e mayin nado hẹn Daniẹli po jọja Heblu atọ̀n lọ lẹ po jẹakọ hẹ gbẹzan Babilọninu lẹ tọn kẹdẹ wẹ gba ṣigba humọ nado klan yé sọn Jiwheyẹwhe yetọn titi, yèdọ Jehovah go, podọ sọn azọ́nplọnmẹ sinsẹ̀n-bibasi yetọn tọn po aliho he mẹ yé yin pinplọn whẹ́n te po mẹ. To yinyin pinpannukọn po avùnnukundiọsọmẹnu po whlepọn ehe lẹpo po, etẹwẹ jọja ehelẹ na wà?
16 Kandai gbọdo lọ dọmọ: “Daniẹli yílẹn to ayiha etọn mẹ na ewọ ma nado dù núdùdù ahọlu tọn do flu ede, kavi po ovẹn he ewọ to nùnù po.” (Daniẹli 1:8a) Dile etlẹ yindọ yinkọ Daniẹli tọn kẹdẹ wẹ yin yiylọ, e họnwun dọ nuhe bọdego dohia dọ gbẹdohẹmẹtọ etọn atọ̀n lẹ nọgodona nudide etọn. Hogbe lọ lẹ “yílẹn to ayiha etọn mẹ” dohia dọ nuplọnmẹ heyin awuwlena gbọn mẹjitọ Daniẹli tọn po mẹdevo lẹ po dali to whégbè lẹ ko biọ ahun etọn mẹ. Matin ayihaawe nuplọnmẹ dopolọ deanana Heblu atọ̀n he pò lẹ to nudide yetọn bibasi mẹ. Nudọnamẹ gigọ́ ehe do nuhọakuẹ-yinyin ovi mítọn lẹ pinplọn tọn hia, etlẹ yin to whenuena e sọgan taidi dọ yé gbẹ́ whè gbau nado mọnukunnujẹnumẹ.—Howhinwhẹn lẹ 22:6; 2 Timoti 3:14, 15.
17. Naegbọn Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po do jẹagọdo awuwledainanu egbesọ tọn ahọlu tọn lẹ kẹdẹ bo ma wà mọ na tito devo lẹ?
17 Naegbọn jọja Heblu lọ lẹ do jẹagọdo núdùdù dojo po ovẹn ahọlu tọn lẹ po kẹdẹ ṣigba bo ma wà mọ na tito devo lẹ? Linlẹn Daniẹli tọn do nuhewutu wẹ hia hezeheze: ‘E ma na hẹn ede flu gba.’ Yinyin ‘pinplọn kinkan po ogbè Kaldeanu lẹ tọn dido po’ podọ yinyin nina yinkọ Babilọninu lẹ tọn, mahopọnna lehe ehe sọgan jẹagọ do sọ, ma sọgan hẹn mẹde flu dandan gba. Lẹnnupọndo apajlẹ Mose tọn ji, diblayi owhe 1 000 lẹ jẹnukọn. Dile etlẹ yindọ e yin pinplọn “nuyọnẹn Egiptitọ tọn lẹpo,” e gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ hlan Jehovah. Lehe e yin pinpọn e go whẹ́n gbọn mẹjitọ etọn titi lẹ dali do na ẹn dodonu he dolido de. To godo mẹ, “Mose, whenuena e whẹ́n, e kọ́ nado yin yiylọ ovi viyọnnu Falo tọn lọ tọn; e tlẹ jlo na jiya nukunbibia tọn hẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ, hú nado dugbẹ ylando tọn to ojlẹ pẹvide mẹ.”—Owalọ lẹ 7:22; Heblu lẹ 11:24, 25.
18. Aliho tẹlẹ mẹ wẹ awuwledainanu ahọlu tọn lẹ na flu jọja Heblu lọ lẹ te?
18 Aliho tẹ mẹ wẹ awuwledainanu ahọlu Babilọninu lẹ tọn lọ na hẹn sunnu jọja lọ lẹ flu te? Tintan, núdùdù dojo lọ lẹ sọgan ko bẹ núdùdù heyin gbigbẹdai gbọn Osẹ́n Mose tọn dali hẹn. Di apajlẹ, Babilọninu lẹ nọ dù kanlin he ma wé lẹ, he yin gbigbẹ́ na Islaelivi lẹ to Osẹ́n lọ glọ. (Levitiku 11:1-31; 20:24-26; Deutelonomi 14:3-20) Awetọ, e mayin walọyizan Babilọninu lẹ tọn nado gbògbèna kanlin lẹ bo sọ̀n ohùn yetọn lẹ dai whẹpo do dù olàn yetọn gba. Olàn he mayin gbègbòna dùdù na yin osẹ́n Jehovah tọn gando ohùn go gbigbà tlọlọ. (Gẹnẹsisi 9:1, 3, 4; Levitiku 17:10-12; Deutelonomi 12:23-25) Atọ̀ntọ, aṣa hùnsẹ̀ntọ lẹ tọn wẹ e yin nado hlẹ́n núdùdù yetọn lẹ do boṣiọ lẹ ji whẹpo do dù i to hùnwhẹ whenu. Devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ ma na tindo mahẹ to nuwiwa mọnkọtọn lẹ mẹ gba! (Yijlẹdo 1 Kọlintinu lẹ 10:20-22 go.) To godo mẹ, titlọ biọ núdùdù dojo po ahàn sinsinyẹn lẹ po mẹ egbesọegbesọ ma na hẹn agbasalilo wá na gbẹtọ owhe depope tọn gba, nẹmunẹmu wẹ na jọja lẹ.
19. Nawẹ jọja Heblu atọ̀n lọ lẹ sọgan ko din whẹjijọ gbọn, ṣigba etẹwẹ gọalọna yé nado wá tadona he sọgbe kọ̀n?
19 Onú dopo wẹ e yin nado yọ́n nuhe yè na wà, ṣigba onú devo pete wẹ e yin nado tindo adọgbigbo nado wà ẹ to kọgbidinamẹnu kavi whlepọn glọ. Daniẹli po họntọn etọn atọ̀n lẹ po sọgan ko din whẹjijọ dọ to whenuena e yindọ yé dẹn do mẹjitọ po họntọn yetọn lẹ po, omẹ mọnkọtọn lẹ ma na yọ́n nuhe yé wà gba. Yé sọgan ko sọ din whẹjijọ dọ gbedide ahọlu tọn wẹ e yin podọ nudide devo depope ma sọ tin. Humọ, matin ayihaawe jọja devo lẹ yí ayajẹ do kẹalọyi tito lọ lẹ bo pọ́n ẹn hlan nado yin lẹblanulọkẹyi de kakati nido yin awusinyẹnnamẹnu de nado tindo mahẹ to e mẹ. Ṣigba nulẹnpọn agọ̀ mọnkọtọn sọgan dekọtọn do aijijẹ biọ ylando whiwhla mẹ, ehe yin omọ̀ de na susu jọja lẹ tọn. Jọja Heblu lọ lẹ yọnẹn dọ “nukun OKLUNỌ tọn tin to ofi popo” podọ dọ “Jiwheyẹwhe na hẹn azọ́n lẹ dopodopo wá whẹdida kọ̀n, po onú whiwhla lẹ dopodopo po, eyin e yin dagbe, kavi e yin yinylan.” (Howhinwhẹn lẹ 15:3; Yẹwhehodọtọ 12:14) Mì gbọ mímẹpo ni plọnnu sọn nuyiwa jọja nugbonọ ehelẹ tọn mẹ.
ADỌGBIGBO PO LINSINSINYẸN PO NỌ YIN AHỌSUNA
20, 21. Afọdide tẹwẹ Daniẹli ze, podọ po kọdetọn tẹ po?
20 To gbemima to ayiha etọn mẹ nado nọavunte sọta nuyiwadomẹji mẹhẹnflu tọn lẹ, Daniẹli zindonukọn nado yinuwa to gbesisọmẹ hẹ nudide etọn. “Ewọ [zindonukọn nado to bibiọ sọn ogán devizọnwatọ họ̀nmẹ tọn lẹ, NW ] lọ si na ewọ ni ma do flu ede blo.” (Daniẹli 1:8b) “Zindonukọn nado to bibiọ”—hogbe he jẹ na ayidego de wẹ enẹ yin. Gbọzangbọzan, e nọ saba biọ linsinsinyẹn eyin mí tindo todido nado yin kọdetọn dagbenọ to avunteninọ sọta whlepọn lẹ kavi dùdù to madogán delẹ ji.—Galatianu lẹ 6:9.
21 To whẹho Daniẹli tọn mẹ, linsinsinyẹn tindo alè. “Dinvie Jiwheyẹwhe hẹn Daniẹli nado mọ nukundagbe po homẹyọ́n po to nukun ogán ojọ̀ lẹ lọ tọn tọn mẹ.” (Daniẹli 1:9) E ma yin na Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po dọnmẹdogo bosọ yin nuyọnẹntọ wutu wẹ onú lẹ tindo kọdetọn dagbe na yé to godo mẹ gba. Kakatimọ, na dona Jehovah tọn wutu wẹ. Matin ayihaawe Daniẹli flin howhinwhẹn Heblu tọn lọ he dọmọ: “Yí ayiha towe do dotudo OKLUNỌ go; a dẹ́ hlan dewe tọn dali blo. Yọnẹn to aliho towe lẹpo ji, ewọ nasọ jlọ omọ́ towe.” (Howhinwhẹn lẹ 3:5, 6) Ayinamẹ enẹ hihodo nọ yin ahọsuna nugbonugbo.
22. Agọjẹdonu he sọgbe hẹ osẹ́n tẹwẹ devizọnwatọ họ̀nmẹ tọn lọ fọndote?
22 To tintan whenu, ogán devizọnwatọ họ̀nmẹ tọn lẹ lọ jẹagọdo bo dọmọ: “Yẹn dibusi klunọ ṣie ahọlu, mẹhe de dànùdopo núdùdù mìtọn po núnùnù mìtọn po: na etẹwutu wẹ ewọ nado mọ nukunmẹ mìtọn lẹ ylanhu jijlo hú yọpọ he yin ohá mìtọn lọsu lẹ tọn? Mọwẹ mìwlẹ do do ota ṣie owù mẹ to ahọlu dè.” (Daniẹli 1:10) Agọjẹdonu po obu he sọgbe hẹ osẹ́n po wẹ ehelẹ yin. Ahọlu Nẹbukadnẹzali ma yin mẹhe yè na vẹtolina de gba, podọ ahọluzọnwatọ lọ yọnẹn dọ “ota” etọn na tin to owù mẹ eyin e na diọnukunsọ gbedide ahọlu tọn lẹ. Etẹwẹ Daniẹli na wà?
23. Nawẹ Daniẹli do zinzin po nuyọnẹn po hia, to afọdide he e ze mẹ gbọn?
23 File wẹ fie zinzin po nuyọnẹn po biọ whẹho lọ mẹ te. Vlavo jọja Daniẹli flin howhinwhẹn lọ he dọmọ: “Hogbe dẹẹdẹ nọ lẹ́ homẹgble sẹ̀: ṣigba ohó sinsinyẹn wẹ nọ fọ́n homẹgble daga.” (Howhinwhẹn lẹ 15:1) Kakati nado gbọn tasinsinyẹn dali kudeji dọ obiọ emitọn ni yin alọkẹyi podọ vlavo hẹn mẹdevo lẹ kú do ota etọn mẹ, Daniẹli jo whẹho lọ do. To ojlẹ sisọ mẹ, e dọnsẹpọ “họ̀nkọnsi lọ,” vlavo mẹhe to jijlo nado kẹalọyi mẹdekannujẹ vude na e ma tin to gbedido tlọlọ mẹ na ahọlu lọ wutu.—Daniẹli 1:11.
MẸTẸNPỌN AZÁN AO TỌN YIN ZIZEDONUKỌNNAMẸ
24. Mẹtẹnpọn tẹwẹ Daniẹli na ayinamẹ etọn?
24 Hlan họ̀nkọnsi lọ, wẹ Daniẹli ze mẹtẹnpọn de donukọnna, bo dọmọ: “Yẹn vẹ̀ we, tẹ́n devi towe lẹ pọ́n azán ao; bo gbọ yé ni na omá mí nado dù po osìn po nado nù. Whenẹnu gbọ nukunmẹ mítọn lẹ ni yin pinpọn to nukọn towe, po nukunmẹ yọpọ he to dùdù sọn dànùdopo núdùdù ahọlu tọn mẹ lẹ tọn po; podọ le hiẹ mọ do, wẹ hiẹ ni zan hẹ devi towe lẹ do.”—Daniẹli 1:12, 13.
25. Etẹlẹ wẹ sọgan ko gọna “omá” he yin nina Daniẹli po họntọn atọ̀n etọn lẹ po?
25 Azán ao nado ganjẹ ‘omá po osìn po’ go—be yé na lẹzun mẹhe “ylanhu” to yijlẹdo mẹdevo lẹ go ya? “Omá” yin lilẹdogbedevomẹ sọn hogbe Heblu tọn lọ mẹ he dodonu etọn zẹẹmẹdo “okún.” Lẹdogbedevomẹ Biblu delẹ tọn diọ ẹ do ogbè devo mẹ taidi “atin sinsẹ́n,” ehe yin zẹẹmẹ basina taidi “atin sinsẹ́n dùdù voovo lẹ (taidi azíngòkún, ayìví, kavi apàkún).” Weyọnẹntọ delẹ lẹndọ lẹdo hodidọ lọ tọn bẹ núdùdù he hugan atin sinsẹ́n dùdù poun lẹ hẹn. Alọdlẹndonu de dọmọ: “Nuhe Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po to bibiọ wẹ yin núdùdù omá voovo tọn he gbayipe taun lẹ kakati nido yin núdùdù dojo, he gọna olàn tafo ahọvi tọn ji tọn lẹ.” Gbọnmọ dali, omá sọgan ko bẹ́ núdùdù hunsindagbe tọn heyin awuwlena po ayìví, kukumbeli, áyò, opẹ̀, apàkún, yovo-gúsi, po alùbasa po gọna blẹdi he yin bibasi sọn likun voovo lẹ mẹ hẹn. Na jide tọn mẹdepope ma na pọ́n enẹ hlan taidi núdùdù he na dó huvẹ mẹ gba. E sọawuhia dọ họ̀nkọnsi lọ mọnukunnujẹemẹ. “Mọwẹ ewọ tuntóai hlan yé to whẹho he mẹ, bosọ tẹ́n yé pọ́n azán ao.” (Daniẹli 1:14) Etẹwẹ yin kọdetọn lọ?
26. Etẹwẹ yin kọdetọn whlepọn azán ao tọn lọ, podọ naegbọn kọdetọn whẹho lẹ tọn do yin to aliho enẹ mẹ?
26 “To opodo azán ao lẹ tọn nukunmẹ yetọn lẹ sọawuhia whànpẹnọhu, yé sọ yin awumọtọ to agbasalan mẹ, hú yọpọ he to dùdù sọn dànùdopo núdùdù ahọlu tọn mẹ lẹpo.” (Daniẹli 1:15) Ehe ma dona yin nukunnumọjẹemẹ taidi kunnudenu de dọ núdùdù omá tọn yiaga hugan núdùdù dojo, olàn tọn gba. Azán ao yin ojlẹ gli de na wunmẹ núdùdù depope tọn nado de kọdetọn dagbe nujọnu tọn lẹ tọ́n, ṣigba e ma whè gbau na Jehovah nado hẹn lẹndai etọn lẹ di gba. Ohó etọn dọmọ: “Odona Oklunọ tọn, e nọ hẹn omẹ wàdọkun, e ma nọ yí awubla dogọ́ ẹ gba.” (Howhinwhẹn lẹ 10:22) Jọja Heblu ẹnẹ lọ lẹ ze yise po tudido yetọn po do Jehovah mẹ, podọ e ma gbẹ́ yé dai gba. Owhe kanweko susu lẹ to enẹgodo, Jesu Klisti nọgbẹ̀ matin núdùdù na azán 40. To pọndohlan ehe tọn mẹ, e yihodọ sọn hogbe heyin mimọ to Deutelonomi 8:3 mẹ, fie mí hia te dọmọ: “Gbẹtọ ma togbẹ̀ gbọn núdùdù kẹdẹ dali gba, ṣigba gbọn onú dopodopo he tọ́n sọn onù OKLUNỌ lọ tọn mẹ jẹgbonu dali wẹ gbẹtọ togbẹ̀ te.” To ehe mẹ, numimọ Daniẹli po họntọn etọn lẹ tọn po yin apajlẹ he sẹhundaga de.
ZINZIN PO NUYỌNẸN PO YIYIZAN TO NÚDÙDÙ DOJO PO OVẸN PO TẸNMẸ
27, 28. Aliho tẹlẹ mẹ wẹ tito núdùdù tọn he Daniẹli po họntọn etọn atọ̀n lẹ po jo yedelẹ na yin awuwiwledai na onú daho hugan he jà to nukọn lẹ te?
27 Mẹtẹnpọn poun de wẹ azán ao lọ yin, ṣigba kọdetọn lọ lẹ dutomẹji tlala. “Mọwẹ họ̀nkọnsi lọ dè núdùdù yetọn sẹ̀, po ovẹn he yé nọ nù po, bo to omá na yé.” (Daniẹli 1:16) E ma vẹawu nado yọ́n nuhe jọja devo he tin to tito-to-whinnu azọnpinplọn tọn lọ mẹ lẹ lẹn gando Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po go gba. Nado lilẹ́ hùnwhẹ ahọlu tọn zun omá egbesọegbesọ sọgan ko taidi nululu na yé. Ṣigba mẹtẹnpọn po whlepọn daho lẹ po jà to nukọn, podọ ehe na biọ aṣejininọ po sọwhiwhe lẹpo po he jọja Heblu ehelẹ sọgan wleawuna. Hú popolẹpo, yise po tudido yetọn po to Jehovah mẹ wẹ na hẹn yé lùn mẹtẹnpọn yise yetọn tọn lẹ tọ́n.—Yijlẹdo Jọṣua 1:7 go.
28 Kunnudenu lọ dọ Jehovah tin po jọja ehelẹ po sọgan yin mimọ to nuhe yin didọ bọdego mẹ: “Dinvie na yọpọ ẹnẹ helẹ tọn, Jiwheyẹwhe na oyọnẹn yé bosọ peve to oplọnmọyi po nuyọnẹn lẹpo po mẹ: podọ Daniẹli sọ tindo wuntuntun to numimọ lẹpo mẹ po odlọ lẹ po.” (Daniẹli 1:17) Nado pehẹ ojlẹ sinsinyẹn he jà lẹ, nuhudo nuhe yé tindo tọn hugan huhlọn agbasa tọn po dagbemẹninọ agbasamẹ tọn po. “Whenuena nuyọnẹn biọ ayiha towe mẹ, bọ oyọnẹn sọ yin homẹhunnu gbigbọ towe tọn; zinzin na whlá we, wuntuntun nasọ yí we whlá. Nado whlẹn we sọn aliho mẹylankan tọn ji.” (Howhinwhẹn lẹ 2:10-12) Enẹ na taun tọn wẹ nuhe Jehovah na jọja nugbonọ ẹnẹ lọ lẹ nado wleawuna yé na nuhe jà to nukọn.
29. Naegbọn Daniẹli do penugo nado ‘mọnukunnujẹ numimọ po odlọ voovo lẹ po mẹ’?
29 E yin didọ dọ Daniẹli “tindo wuntuntun to numimọ lẹpo mẹ po odlọ lẹ po.” Ehe ma yin po linlẹn lọ po dọ ewọ ko lẹzun numọtọ de gba. Po awuvivi po, dile etlẹ yindọ Daniẹli yin pinpọndohlan taidi dopo to yẹwhegan daho Heblu tọn lẹ mẹ, ewọ mayin gbigbọdo gbede nado lá hogbe mọnkọtọn lẹ taidi “le wẹ Oklunọ JIWHEYẸWHE dọ,” kavi “Le wẹ OKLUNỌ awhànpa lẹ tọn dọ” gba. (Isaia 28:16; Jẹlemia 6:9) Ṣogan, to anademẹ gbigbọ wiwe Jiwheyẹwhe tọn mẹ kẹdẹ wẹ Daniẹli penugo nado tindo nukunnumọjẹnumẹ bo basi zẹẹmẹ numimọ po odlọ he do lẹndai Jehovah tọn hia lẹ po tọn.
TO GODO MẸ, MẸTẸNPỌN SINSINYẸN LỌ
30, 31. Nawẹ afọdide heyin zize gbọn Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po dali yin alenu na yé gbọn?
30 Owe-vivọplọn po mẹyìnyìn owhe atọ̀n tọn lọ po wá vivọnu. Enẹgodo wẹ mẹtẹnpọn sinsinyẹn de bọdego—hokinkanse mẹdopodopo gbọn ahọlu dali. “To opodo azán he ahọlu ko dọ lọ tọn ji na hinhẹn yé wá họmẹ, ogán [devizọnwatọ họ̀nmẹ tọn lẹ lọ, NW ] hẹn yé wá họmẹ to Nẹbukadnẹzali nukọn.” (Daniẹli 1:18) Ojlẹ lọ wá na jọja ẹnẹ lọ lẹ nado dógbè yedetiti lẹ tọn. Be titẹdo osẹ́n Jehovah tọn lẹ go kakati nado joawuna aliho Babilọninu lẹ tọn na sọawuhia nado yin alenu na yé ya?
31 “Ahọlu sọ dọhó po yé po; podọ to yemẹpo ṣẹnṣẹn yè ma mọ mẹde taidi Daniẹli, Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po gba: enẹwutu wẹ yé do nọ nọte to ahọlu nukọn.” (Daniẹli 1:19) Lehe aliho nuyiwa yetọn tọn na owhe atọ̀n he jẹnukọn lẹ yin whẹsuna to gigọ́mẹ do sọ! E ma ko yin nuyiwa nulu tọn to adà yetọn mẹ nado tẹdo núdùdù hunsindagbe tọn dùdù heyin didọ gbọn yise po ayihadawhẹnamẹnu yetọn lẹ po dali gba. Gbọn yinyin nugbonọ to nuhe sọgan taidi onú pẹvide mẹ dali, Daniẹli po họntọn etọn lẹ po yin didona po onú daho lẹ po. Lẹblanulọkẹyi lọ nado “nọ nọte to ahọlu nukọn,” yin yanwle heyin afọdona gbọn jọja he tin to tito-to-whinnu azọnpinplọn tọn mẹ lọ lẹpo dali. Biblu ma dọna mí, vlavo jọja Heblu ẹnẹ lọ lẹ kẹdẹ wẹ yin mẹhe yin dide gba. Depope he whẹho lọ sọgan yin, afọdide nugbonọ yetọn tọn hẹn “alè susu” wá na yé na taun tọn.—Psalm 19:11.
32. Naegbọn e do sọgan yin didọ dọ Daniẹli, Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po duvivi lẹblanulọkẹyi de tọn he hugan tintin to họ̀nmẹ ahọlu tọn?
32 “Hiẹ mọ omẹ he yí vivẹnu do to azọ́n etọn wà? E na nọte to ahọlu lẹ nukọn,” wẹ Owe-wiwe lẹ dọ. (Howhinwhẹn lẹ 22:29) Nalete, Daniẹli, Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po yin dide gbọn Nẹbukadnẹzali dali nado nọte to ahọlu lọ nukọn, enẹ wẹ yin, nado yin apadewhe to devizọnwatọ họ̀mẹ tọn lẹ mẹ. To ehe lẹpo mẹ, mí sọgan mọ alọ Jehovah tọn to anadena whẹho lẹ na e nido yindọ gbọn sunnu jọja ehelẹ dali—titengbe gbọn Daniẹli gblamẹ—adà titengbe lẹndai sọn olọn mẹ wá etọn lẹ na yin hinhẹn zun yinyọnẹn. Dile etlẹ yindọ yinyin dide nado yin apadewhe to devizọnwatọ họ̀nmẹ Nẹbukadnẹzali tọn mẹ yin yẹyinu de, yẹyinu he klo hugan de wẹ e yin nado yin yiyizan to aliho jiawu mọnkọtọn de mẹ gbọn Ahọlu Wẹkẹ lẹpo tọn lọ, yèdọ Jehovah dali.
33, 34. (a) Naegbọn homẹ ahọlu tọn do hùn do jọja Heblu lọ lẹ go? (b) Nuplọnmẹ tẹwẹ mí sọgan mọyí sọn numimọ Heblu ẹnẹ lọ lẹ tọn mẹ?
33 To madẹnmẹ Nẹbukadnẹzali wá mọdọ nuyọnẹn po zinzin he Jehovah na jọja Heblu ẹnẹ lọ lẹ po yiaga tlala hugan enẹ heyin tintindo gbọn ayinamẹtọ po nuyọnẹntọ lẹpo he tin to họ̀nmẹ etọn mẹ po dali. “To whẹho nuyọnẹn po wuntuntun po tọn lẹpo mẹ, gbọn ehe tọn dali ahọlu kanbiọ sọn yé dè, e nọ mọ yé pọnte whla ao hú nujlẹtọ lẹpo po afinyọnnọ lẹ po he tin to ahọluigba etọn lẹpo mẹ.” (Daniẹli 1:20) Nawẹ enẹ sọgan yinmọ gbọn? “Nujlẹtọ” po “Afinyọnnọ” lẹ po ganjẹ oplọn ovọ́ po otangblo Babilọni tọn po go, to whenuena e yindọ Daniẹli po họntọn etọn lẹ po dotudo nuyọnẹn he sọn aga wá go. Do glido nuyijlẹdonugo depope ma sọgan tin—yèdọ agbàwhinwhlẹn depope matin!
34 Na nugbo tọn onú lẹ ma ko diọ sọmọ gbọn gblagbla owhe lẹ tọn gblamẹ gba. To owhe kanweko tintan W.M., to whenuena tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn po osẹ́n Lomu tọn po diyin, apọsteli Paulu yin gbigbọdo nado wlan dọmọ: “Na nuyọnẹn aihọn he tọn onulu wẹ to Jiwheyẹwhe dè. Na yè wlan ẹn dọ, E wle nuyọnẹntọ lẹ to nuyọnẹn yetọn titi mẹ. Podọ, Oklunọ yọ́n linlẹn nuyọnẹntọ tọn lẹ, dọ ovọ́ wẹ yé. Enẹwutu mẹde doawagun to gbẹtọ mẹ blo.” (1 Kọlintinu lẹ 3:19-21) To egbehe, mí dona tẹdo nuhe Jehovah ko plọn mí go pẹkipẹki bo ma yin hinhẹn danbú po awubibọ po gbọn nudọ̀nmẹdogo po nusisẹ́ aihọn ehe tọn lẹ po dali blo.—1 Johanu 2:15-17.
NUGBONỌ KAKAJẸ OPODO
35. Nawẹ nuhe mí yin didọna dogbọn họntọn atọ̀n Daniẹli tọn lẹ dali sù sọ?
35 Yise dolido Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po tọn yin didohia hezeheze to Daniẹli weta 3, to pọmẹ hẹ boṣiọ sika tọn heyin Nẹbukadnẹzali tọn to danfafa Dula tọn ji po mẹtẹnpọn miyọ́n hihla tọn lọ po. Matin ayihaawe Heblu budisi-Jiwheyẹwhe tọ́ ehelẹ gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ na Jehovah kakajẹ okú. Mí yọ́n ehe na apọsteli Paulu po ayihaawe matindo po dlẹnalọ do yé to whenuena e wlanwe dogbọn mẹhe “gbọn yise dali . . . ṣizò huhlọn miyọ́n tọn” lẹ dali. (Heblu lẹ 11:33, 34) Apajlẹ nukundeji lẹ wẹ yé yin na yọpọ po mẹho po, heyin devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ.
36. Yanwle sẹhundaga tẹwẹ Daniẹli tindo?
36 Na Daniẹli, wefọ he gbọngodo to weta 1 mẹ dọmọ: “Daniẹli sọ to yìyìmọ yèdọ jẹ owhe tintan ahọlu Kilusi tọn mẹ.” Whenuho dohia dọ Kilusi hò Babilọni yí to zánto dopo mẹ, to owhe 539 J.W.M. Kunnudenu dohia dọ na oyin dagbe he e tindo po otẹn he mẹ e tin te po wutu, Daniẹli zindonukọn nado to devizọnwa to họ̀nmẹ Kilusi tọn mẹ. Na nugbo tọn, Daniẹli 10:1 dọna mí dọ “to owhe atọ̀ntọ Kilusi ahọlu Pẹlsia tọn tọn,” Jehovah do whẹho he jẹ na ayidego de hia Daniẹli. Eyin jọja aflanmẹ de wẹ e yin to whenuena e yin hinhẹn wá Babilọni to owhe 617 J.W.M., e na ko dibla sẹpọ owhe 100 mẹvi mẹ to whenuena e mọ numimọ godo tọn enẹ. Yanwle dindẹn heyin didona sinsẹ̀nzọn nugbonọ tọn hlan Jehovah nankọtọn die!
37. Nuplọnmẹ tẹlẹ wẹ mí sọgan mọyi sọn dogbapọnna Daniẹli weta 1 mẹ?
37 Bẹjẹeji weta Daniẹli tọn dọ onú susu hugan otàn lehe jọja ẹnẹ lẹ dù to whlepọn yise tọn ji po kọdetọn dagbe po. E dohia mí dọ Jehovah sọgan yí mẹdepope he e jlo zan nado hẹn lẹndai etọn lẹ di. Kandai lọ dohia dọ, nuhe taidi nugbajẹmẹji sọgan wazọ́n lẹndai dagbe tọn eyin Jehovah jotẹnna ẹn. Podọ e dọna mí dọ nugbonọ-yinyin to onú pẹvi mẹ nọ hẹn alè daho wá.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn lehe Daniẹli po họntọn jọja atọ̀n etọn lẹ po yin pinpọn e go whẹ́n do dali?
• Nawẹ mẹgopinpọn whẹ́n dagbe jọja Heblu ẹnẹ lọ lẹ tọn yin zize do mẹtẹnpọn mẹ to Babilọni gbọn?
• Nawẹ Jehovah suahọ Heblu ẹnẹ lọ lẹ na teninọ adọgbigbo yetọn tọn gbọn?
• Nuplọnmẹ tẹlẹ wẹ devizọnwatọ egbezangbe Jehovah tọn lẹ sọgan plọn sọn Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ atọ̀n etọn lẹ po si?
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 30]