Weta Ṣinawe
Hogbe Ẹnẹ He Diọ Aihọn
1. Nawẹ nuyiwadomẹji hogbe ẹnẹ heyin kinkan do adógo to ojlẹ dindẹn die lẹ wayi siso do sọ?
HOGBE he bọawu ẹnẹ yin kinkan do adó titlẹ́ de go. Ṣogan, hogbe ẹnẹ enẹlẹ dobuna gandutọ huhlọnnọ de sọmọ bọ e dibla hùnalẹ̀. Yé basi nulila dide sọn ofìn ji ahọlu awe tọn, okú dopo to yé mẹ tọn, po vivọnu huhlọn aihọn tọn daho de po. Hogbe enẹlẹ dekọtọn do winyan mẹ na pipli sinsẹ̀nnọ he yin gbégbòna lẹ. Titengbe hugan, yé ze sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke Jehovah tọn daga bo vọ́ nupojipetọ-yinyin etọn lá to ojlẹ lọ mẹ whenuena suhugan gbẹtọ lẹ tọn ma nọ na sisi depope to awe lẹ mẹ sọmọ. Yèdọ, hogbe enẹlẹ tlẹ sọ tá hinhọ́n do nujijọ aihọn tọn lẹ ji to egbehe! Nawẹ hogbe ẹnẹ sọgan basi enẹ lẹpo gbọn? Mì gbọ mí ni pọ́n.
2. (a) Etẹwẹ jọ to Babilọni to okú Nẹbukadnẹzali tọn godo? (b) Gandutọ tẹwẹ jẹ gánzinpo ji todin?
2 Owhe ao ao lẹ ko juwayi sọn whenue gbọ́n nujijọ lẹ yin zẹẹmẹ etọn basi to weta 4tọ owe Daniẹli tọn mẹ. Gandudu owhe 43 tọn Ahọlu Nẹbukadnẹzali goyitọ lọ tọn to Babilọni wá vivọnu to whenuena e kú to owhe 582 J.W.M. Mẹjẹmẹtẹnmẹ debọdo-dego lẹ wá sọn whẹndo etọn mẹ, ṣigba okú ajiji kavi yinyin hùhù hẹn gandudu dopodopo yetọn tọn wá vivọnu. To godo mẹ, dawe de he nọ yin Nabonidu jẹ ofìn lọ ji gbọn gufinfọ́n dali. Na yinyin visunnu yẹwhenọ-yọnnu daho yẹwhe osun tọn yèdọ Sin, kunnudenu dohia dọ Nabonidu ma yin hẹnnumẹ hukan ahọlu tọn heyin Babilọni tọn gba. Weyọnẹntọ delẹ dọ dọ e wlealọ hẹ viyọnnu Nẹbukadnẹzali tọn nado hẹn gandudu etọn sọgbe hẹ osẹ́n, bo hẹn visunnu yetọn Bẹlṣazali zun tẹnmẹpọntọ etọn, bosọ ze Babilọni do alọ etọn mẹ na whenu dindẹn. Gbọnmọ dali, Bẹlṣazali na ko yin ovivi Nẹbukadnẹzali tọn. Sọn numimọ babadaho etọn tọn mẹ, be e ko plọn dọ Jehovah wẹ Jiwheyẹwhe Gigogán lọ, bo penugo nado dowinyan ahọlu depope ya? Paali!—Daniẹli 4:37.
HÙNWHẸ DE ZẸ̀PÁ
3. Etẹwẹ hùnwhẹ Bẹlṣazali tọn taidi?
3 Weta 5tọ owe Daniẹli tọn bẹjẹeji po hùnwhẹ de po. “Bẹlṣazali ahọlu basi hùnwhẹ daho de hlan fọtọ́n dopo sọn [omẹ klogán-klogán, NW ] etọn lẹ mẹ, bosọ to ovẹn nù to fọtọ́n lẹ lọ nukọn.” (Daniẹli 5:1) Dile hiẹ sọgan yí nukun homẹ tọn do pọ́n do, e na ko yí ohọ daho tlala de na sunnu ehe lẹpo nado sinai, to pọmẹ hẹ yọnnu yíyí po asi mọwhlá ahọlu lọ tọn lẹ po. Weyọnẹntọ de doayi e go dọmọ: “Hùnwhẹ Babilọninu tọn lẹ nọ jẹaṣọ́ taun, dile etlẹ yindọ e nọ saba dekọtọn do ahànnumu mẹ. Ovẹn, he yin hinhẹnwa sọn tògodo, po adọkunnu voovo lẹ po yin titẹ́ do tafo ji. Nuwhẹ́nwan gọ́ ohọ lọ mẹ; hànsìnnọ lẹ po nuhòtọ lẹ po hẹn awuya jonọ he plidopọ lẹ.” To aisinsin to fie mẹlẹpo sọgan mọ ẹn te, Bẹlṣazali nù vẹnhàn etọn—yèdọ e nù, bo nùmú.
4. (a) Naegbọn e do sọgan taidi nupaṣamẹ de dọ Babilọninu lẹ to hùnwhẹ wà to zanmẹ 5/6 octobre owhe 539 J.W.M. tọn? (b) Kunnudenu tẹwẹ hẹn Babilọninu lẹ deji to nukọn awhànpa he tọ́nawhàn yé lẹ tọn?
4 Nupaṣamẹ de wẹ e yin dọ Babilọninu lẹ tin to ninọmẹ hùnwhẹ tọn ehe nkọtọn mẹ to ozán ehe mẹ—yèdọ to 5/6 octobre owhe 539 J.W.M. Akọta yetọn to awhànfun, podọ onú lẹ ma to yìyì ganji na yé gba. Nabonidu ṣẹṣẹ jiya awhànṣiṣi tọn to alọ awhànfuntọ Mẹdo-Pẹlsia tọn lẹ mẹ bo ko dín fibẹtado to Borsippa, to hùwaji whèyihọ Babilọni tọn. Podọ todin awhànpa Kilusi tọn lẹ ko dosla to gbonu Babilọni tọn. Ṣogan, e ma taidi dọ Bẹlṣazali po omẹ klogán-klogán etọn lẹ po to nuhà gba. To popolẹpo mẹ, tòdaho yetọn wẹ Babilọni he ma sọgan yin awhàn etọn gbà lọ! Adó gángánsu etọn gbọn osinwhin he siso de mẹ yin gigọ́ po Tọ̀sisa Euflate tọn po dile e nọ to sisà gbọn tòdaho lọ mẹ. Kẹntọ depope ma ko dotukla Babilọni to nuhe hugan owhe fọtọ́n he wayi lẹ gblamẹ gba. Enẹwutu naegbọn yé nado hanú? Vlavo Bẹlṣazali lẹndọ awhá paṣadudu yetọn tọn na dó jidide yetọn hia kẹntọ he tin to gbonu lẹ bo na gbà ayiha yetọn do.
5, 6. Etẹwẹ Bẹlṣazali wà to nuyiwadomẹji ovẹn tọn glọ, podọ naegbọn ehe do yin vlẹko sinsinyẹn de na Jehovah?
5 To madẹnmẹ, ahàn-nùnù zẹjlẹgo jẹ nuyiwa do Bẹlṣazali ji. Dile Howhinwhẹn lẹ 20:1 dọ do, “vlẹko wẹ vẹnhàn.” Na nugbo tọn, to whẹho ehe mẹ, vẹnhàn hẹn ahọlu lọ nado wà wunmẹ nulu-nú he ylan taun de. E degbè dọ núzinzan wiwe he yin bibẹ sọn tẹmpli Jehovah tọn mẹ lẹ ni yin hinhẹnwa hùnwhẹ lọ tẹnmẹ. Núzinzan ehelẹ, heyin yíyí taidi ogblànnu to awhàngbigba Nẹbukadnẹzali tọn do Jelusalẹm ji whenu, dona yin yiyizan na sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke kẹdẹ. Yèdọ yẹwhenọ Ju lẹ tọn he ko yin gbedena nado yí yé zan to tẹmpli Jelusalẹm tọn mẹ to ojlẹ he wayi lẹ mẹ ko tlẹ yin avasena nado hẹn yedelẹ do wiweji.—Daniẹli 5:2; yijlẹdo Isaia 52:11 go.
6 Ṣigba, Bẹlṣazali gbẹ́ tindo walọ mẹmasi tọn dogọ de to ayihamẹ. “Ahọlu lọ po [omẹ klogán-klogán, NW ] etọn lẹ po, asi etọn lẹ po yọnnu-yíyí etọn lẹ po, . . . nù ovẹn, bosọ to yẹwhe sika tọn lẹ po fataka tọn po, ogànvẹẹ tọn, ogànyuu tọn, atin tọn, po zannu tọn po pà.” (Daniẹli 5:3, 4) Enẹwutu Bẹlṣazali tindo linlẹn nado ze yẹwhe lalo tọn etọn lẹ daga hugan Jehovah! E taidi dọ, walọyizan ehe, yin jijọ Babilọninu lẹ tọn. Yé nọ yí nukun vlẹko tọn do nọ pọ́n kanlinmọ Juvi yetọn lẹ, nọ ṣàn sinsẹ̀n-bibasi yetọn kò bo ma nọ ze todido depope donukọnna yé nado lẹkọyi otò yiwanna yetọn mẹ gba. (Psalm 137:1-3; Isaia 14:16, 17) Vlavo ahọluigbagán he nùahàn mú ehe lẹndọ winyandido kanlinmọ ehelẹ po Jiwheyẹwhe yetọn vivlẹko po na hẹn homẹ yọnnu po ahọluzọnwatọ etọn lẹ po tọn hùn, bo na hẹn ẹn sọawuhia taidi mẹhe tindo huhlọn.a Ṣigba eyin apàpà-sọ́mẹ huhlọn didohia tọn to sisọ́ Bẹlṣazali, apàpà enẹ ma dẹn-to-aimẹ gba.
NUKINKAN ALỌ TỌN DE TO ADÓGO
7, 8. Nawẹ bẹwlu biọ hùnwhẹ Bẹlṣazali tọn mẹ do, podọ nawẹ ehe yinuwado ahọlu lọ ji gbọn?
7 Kandai gbọdo lọ dọmọ: “To ojlẹ dopolọ mẹ alọviyẹyẹ alọ gbẹtọ de tọn lẹ jẹgbonu wá, bo wlanwe do aga do titlẹ́ adó ohọ̀nmẹ ahọlu lọ tọn tọn go, pannukọn zògbántin lọ: ahọlu bosọ mọ apade alọ he wlanwe tọn lọ.” (Daniẹli 5:5) Lehe e yin nupinpọn dobunamẹ do sọ! Mẹde ma yọ́n fie alọ tọ́n sọn, bo to sẹ́gẹ́sẹgẹ to jẹhọn mẹ sẹpọ adà adó lọ tọn he go hinhọ́n tá do ganji de. Yí nukun homẹ tọn do pọ́n abọẹninọ ajijimẹ gbẹtọgun lọ lẹ tọn dile yé lilẹ́ nado to nukun yìnpọ́n ẹn. Alọ lọ jẹ wẹndomẹ aṣli tọn de kàn do adó titlẹ́ go ji.b Na nujijọ ehe dobu sọmọ, bo yin nuhe ma sọgan yin jìwọn e go wutu, wẹ zọ́n bọ kakajẹ egbehe gbẹtọ lẹ nọ yí hogbe lọ “nukinkan adógo tọn” zan nado na avase vasudo he tin to yakẹ de tọn.
8 Etẹ mẹ wẹ e dekọtọn do na ahọlu goyitọ ehe he ko tẹnpọn nado ze ede po yẹwhe etọn lẹ po daga hugan Jehovah? “Whenẹnu wẹ yè hẹn nukunmẹ ahọlu tọn diọ to ewọ homẹ, linlẹn etọn lẹ sọ dotukla ẹ; yè sọ hẹn opetẹn adaja etọn tọn lẹ tún, kligonu etọn lẹ sọ to hihò ode do ode go.” (Daniẹli 5:6) Lẹndai Bẹlṣazali tọn wẹ nado jlá glòlò to mẹjidugando etọn lẹ nukọn. Kakatimọ, e lẹzun nupinpọn he dobunamẹ de—nukunmẹ etọn kọ́n, alinkàn etọn lẹ to gòwhàn, agbasa etọn lẹpo to sisọsisọ sọmọ bọ kligonu etọn lẹ to hihò ode do ode go. Na taun tọn, nugbo wẹ hogbe Davidi tọn lẹ he yin didọ hlan Jehovah to ohàn mẹ dọmọ: “Nukun towe lẹ tin to saklanọ lẹ go, na hiẹ nido hẹn yé wá odò.”—2 Samuẹli 22:1, 28; yijlẹdo Howhinwhẹn lẹ 18:12 go.
9. (a) Naegbọn sisọsisọ Bẹlṣazali tọn ma do yin onú dopolọ po obu jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn po? (b) Etẹwẹ ahọlu lọ zedonukọnna nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ?
9 E dona yin ayidego dọ obu Bẹlṣazali tọn mayin onú dopolọ po obu jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn po gba, yèdọ obu sisosiso na Jehovah, ehe yin bẹjẹeji nuyọnẹn lẹpo tọn. (Howhinwhẹn lẹ 9:10) Lala, sisọsisọ nukunta tọn wẹ e yin, podọ e ma dè nuyọnẹn depope tọ́n to ahọluigbagán he jẹflumẹ lọ mẹ gba.c Kakati nado vẹvẹna jona Jiwheyẹwhe he e ko ṣẹṣẹ vlẹko tọn, e dawhá lélé ylọ “afinyọnnọ lẹ, Kaldeanu lẹ po dọṣẹnọ lẹ po.” E tlẹ sọ lá dọmọ: “Mẹdepope he na hia wewinwlan he, bosọ do otadena etọn hia mi, yè na yí avọ̀ gefunwunmẹ ṣinyọ́n ẹn, bosọ tindo gẹdẹ sika tọn de lẹdo okọ̀ etọn, bo nasọ dugán di dopo to mẹ-atọ̀n lẹ mẹ to ahọludu lọ mẹ.” (Daniẹli 5:7) Na nugbo tọn, gandutọ atọ̀ntọ to ahọluduta lọ mẹ na yin huhlọnnọ, bọ ahọlu awe he to gandu lẹ, yèdọ Nabonidu po Bẹlṣazali lọsu po kẹdẹ wẹ na hugan ẹn to huhlọn mẹ. Otẹn mọnkọtọn na paa tọn na ko yin hihladote na visunnu mẹho Bẹlṣazali tọn. Ahọlu lọ tin to ninọmẹ flumẹjijẹ tọn mẹ sọmọ nado mọdọ wẹndomẹ jiawu ehe ni yin zẹẹmẹ basina!
10. Etẹwẹ yin kọdetọn nuyọnẹntọ lọ lẹ tọn to vivẹnudido yetọn mẹ nado detana nukinkan adógo tọn lọ?
10 Nuyọnẹntọ lọ lẹ tò biọ jonọyitẹn daho lọ. Afọ yemẹpo tọn wẹ sọgbe, na Babilọni yin tòdaho de he mẹ sinsẹ̀n lalo gbayipe te bosọ gọ́ na tẹmpli lẹ. Sunnu he sọalọakọ́n nado nọ dín sọgodo lẹ bo nọ diọ nukinkan aṣli tọn lẹ zun nuhihia lẹ tin wọ̀bliba. Ojlo nuyọnẹntọ ehelẹ tọn na ko fọndote na dotẹnmẹ he tin to nukọn na yé. Dotẹnmẹ hundote de die na yé nado do alọnuzọn yetọn hia to gbẹtọ he tin to otẹn daho mẹ lẹ nukọn, mọ nukundagbe ahọlu tọn yí, bo na yin zizedo otẹn daho he diyin de mẹ. Ṣigba lehe yé gboawupo do sọ! “Yé ma sọgan hia wewinwlan lọ gba, mọ hẹn otadena lọ zun yinyọnẹn hlan ahọlu gba.”d—Daniẹli 5:8.
11. Naegbọn nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ ma do sọgan penugo nado hia nukinkan lọ lẹ?
11 Vlavo eyin nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ mọ nukinkan lọ lẹ lọsu—yèdọ wekun lọ lẹ—taidi dehe ma sọgan yin hihia ma sọgan yin didọ po jide po gba. Eyin yé ma yọ́n hia, sunnu he to jlòkòkò ehelẹ na ko tindo dotẹnmẹ susu nado basi tadena oklọ tọn depope, vlavo yèdọ tadena de nado na ahọlu lọ pipà oklọ tọn. Yọnbasi devo wẹ yindọ wekun lọ lẹ họnwun taun. Ṣigba, to whenuena e yindọ ogbè mọnkọtọn lẹ taidi Alamaiki po Heblu po nọ yin kinkan matin wekun asi lẹ, e yọnbasi dọ hogbe dopodopo na tindo zẹẹmẹ voovo lẹ. Eyin mọwẹ, nuyọnẹntọ lọ lẹ ma na ko penugo nado yọ́n hogbe he sọgbe lẹ. Eyin yé tlẹ sọgan wà mọ, yé ma penugo nado mọnukunnujẹ zẹẹmẹ hogbe lọ lẹ tọn mẹ nado sọgan detana yé. Depope he whẹho lọ sọgan yin, onú titengbe lọ wẹ yindọ: nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ gboawupo—mlẹnmlẹn!
12. Etẹwẹ awugbopo nuyọnẹntọ lọ lẹ tọn dohia?
12 Nalete nuyọnẹntọ lọ lẹ yin gòhunna taidi awhànglan-kúntọ lẹ, po tito sinsẹ̀n-bibasi yetọn heyin gbégbòna po nado yin lalo. Lehe yé jẹflumẹ do sọ! To whenuena Bẹlṣazali mọdọ jide etọn to sinsẹ̀nnọ ehelẹ mẹ ko yin ovọ́, obu jẹeji dogọ, nukunmẹ etọn wé dogọ, yèdọ omẹ klogán-klogán etọn lẹ tlẹ “yin oflunọ.”e—Daniẹli 5:9.
DAWE WUNTUNTUNNỌ DE YIN YIYLỌ
13. (a) Naegbọn ahọsi lọ do na ayinamẹ dọ Daniẹli ni yin yiylọ? (b) Gbẹzan nankọtọn wẹ Daniẹli to zinzan?
13 To ojlẹ sinsinyẹn ehe mẹ, ahọsi lọsu—vlavo onọ̀ ahọsi lọ tọn—biọ ohọ hùnwhẹ lọ tọn mẹ. E ko sè dọnwlu-dọ̀nfàn he tin to agọ́ lọ tẹnmẹ, podọ e yọ́n mẹde he sọgan hia wekinkan he tin to adó go lọ. Owhe ao ao lẹ jẹnukọn otọ́ etọn, Nẹbukadnẹzali, ko dè Daniẹli do nuyọnẹntọ etọn lẹpo ji. Ahọsi lọ flin in taidi sunnu de he tindo “gbigbọ yẹyinọ de, po oyọnẹn po, po wuntuntun po.” To whenuena e taidi dọ Bẹlṣazali ma yọ́n Daniẹli, vlavo yẹwhegan enẹ na ko hẹn otẹn gandudu yiaga etọn tọn bu to okú Nẹbukadnẹzali tọn godo. Ṣigba yinyin omẹ nukundeji ma yin onú titengbe na Daniẹli gba. Vlavo e tin to owhe 90 mẹvi-yinyin etọn mẹ to ojlẹ ehe mẹ, bo gbẹ́ to Jehovah sẹ̀n po nugbonọ-yinyin po. Mahopọnna owhe ao ao donu ṣinatọ̀n to kanlinmọgbenu to Babilọni, e gbẹ́ yin yinyọnẹn gbọn oyín Heblu etọn tọn dali. Yèdọ ahọsi lọ tlẹ dlẹnalọdo e taidi Daniẹli, bo ma yí yinkọ Babilọni tọn he ko yin nina ẹn to ojlẹ de mẹ wayi zan. Na nugbo tọn, e dotuhomẹna ahọlu lọ dọmọ: “Gbọ yè ni ylọ Daniẹli, ewọ nasọ do otadena lọ hia.”—Daniẹli 1:7; 5:10-12.
14. Etẹwẹ yin ninọmẹ Daniẹli tọn to nukinkan adógo tọn lọ mimọ godo?
14 Daniẹli yin oylọ-basina biọ họmẹ wá Bẹlṣazali nukọn. Winyannu de wẹ e yin nado biọ alọgọ Juvi ehe tọn, Jiwheyẹwhe mẹhe tọn ahọlu lọ ṣẹṣẹ vlẹko. Ṣogan, Bẹlṣazali tẹnpọn nado na Daniẹli pipà oklọ tọn, bo ze nunina dopolọ donukọnna ẹn—yèdọ otẹn atọ̀ntọ to ahọluduta lọ mẹ—eyin e sọgan hia bo basi zẹẹmẹ hogbe dobunamẹ lọ lẹ tọn. (Daniẹli 5:13-16) Daniẹli ze nukun etọn pọ́n nukinkan adógo tọn lọ, bọ gbigbọ wiwe hẹn ẹn penugo nado tunwun zẹẹmẹ etọn go. E yin wẹndomẹ dindọ̀n tọn de sọn Jehovah Jiwheyẹwhe dè! Nawẹ Daniẹli sọgan lá whẹdida sinsinyẹn ehe to nukun ahọlu goyitọ ehe tọn mẹ tlọlọ—podọ to asi etọn lẹ po omẹ klogán-klogán etọn lẹ po nukọn gbọn? Yí nukun homẹ tọn do pọ́n ninọmẹ Daniẹli tọn! Be e yin nuyiwadeji gbọn hogbe mẹpipa oklọ tọn ahọlu lọ tọn lẹ po adọkun po gọna otẹn nukundeji tọn he yin zizedonukọnna ẹn lẹ dali wẹ ya? Be yẹwhegan lọ na dè huhlọn gbedide Jehovah tọn pò wẹ ya?
15, 16. Nuplọnmẹ titengbe tẹwẹ Bẹlṣazali gboawupo nado plọn sọn nuhe ko jọ wayi mẹ, podọ nawẹ awugbopo dopolọ gbayipe sọ to egbehe?
15 Daniẹli dọho po adọgbigbo po, dọmọ: “Gbọ nunina towe lẹ ni tin hlan dewe, bosọ yí alè towe lẹ na mẹdevo; ṣogan yẹn na hia wewinwlan lọ hlan ahọlu, bosọ hẹn tadena lọ zun yinyọnẹn hlan ẹn.” (Daniẹli 5:17) Enẹgodo, Daniẹli do kiklo-yinyin Nẹbukadnẹzali tọn hia, ahọlu de he tindo huhlọn sọmọ bọ e ko penugo nado hù, sán sẹ̀, zedaga, kavi dowinyan mẹdepope he e jlo. Ṣigba, Daniẹli flinnu Bẹlṣazali dọ Jehovah, “Jiwheyẹwhe Gigogán,” wẹ hẹn Nẹbukadnẹzali klo. Jehovah wẹ dowinyan ahọlu huhlọnnọ enẹ to whenuena e lẹzun saklanọ. Mọwẹ, Nẹbukadnẹzali ko yin hinhẹn po huhlọn po nado yọnẹn dọ “Jiwheyẹwhe Gigogán dugán to ahọludu gbẹtọ lẹ tọn mẹ, podọ mẹdepope ewọ jlo e nọ zedaga do e ji.”—Daniẹli 5:18-21.
16 Bẹlṣazali “yọ́n ehe lẹpo.” Ṣogan, e ko gboawupo nado plọnnu sọn nuhe ko jọ wayi mẹ. Na nugbo tọn, e ko wà hugan ylando goyiyi ylankan Nẹbukadnẹzali tọn bo zan walọ mẹmasi tọn mlẹnmlẹn de do Jehovah go. Daniẹli dè ylando ahọlu lọ tọn gbà. Yinukọn dogọ, e yí adọgbigbo do dọna Bẹlṣazali, to pipli kosi lẹ tọn nukọn dọ yẹwhe lalo lẹ “ma mọnú, mọ ma sè, mọ ma yọnnuin.” Yẹwhegan adọgbotọ Jiwheyẹwhe tọn yidogọ dọ to ma taidi yẹwhe tata mọnkọtọn lẹ, Jehovah wẹ Jiwheyẹwhe lọ “alọ mẹhe tọn mẹ gbọfufu towe te.” Kakajẹ egbehe, gbẹtọ lẹ nọ basi yẹwhe numẹsẹ̀n he ma tindo gbọfufu lẹ tọn, nọ sẹ̀n akuẹ, yanwle, gigo, etlẹ yin gbẹdudu. Ṣigba depope to onú ehelẹ mẹ ma sọgan namẹ ogbẹ̀ gba. Jehovah kẹdẹ wẹ yin omẹ lọ he mímẹpo duahọ ogbẹ̀ mítọn tọn do, yèdọ mẹhe go mí ganjẹ na gbẹninọ mítọn.—Daniẹli 5:22, 23; Owalọ lẹ 17:24, 25.
WHẸHO SINSINYẸN DE MỌ PỌNGBỌ YÍ!
17, 18. Hogbe ẹnẹ tẹlẹ wẹ yin kinkan do adógo, podọ etẹwẹ yin zẹẹmẹ paa yetọn lẹ?
17 Todin yẹwhegan yọnhonọ lọ zindonukọn nado wà nuhe ko sọawuhia ma nado yọnbasi na nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹpo. E hia bo detana nukinkan he tin to adógo lọ. Hogbe lọ lẹ wẹ: “MENE, MENE, TEKẸLI, UFALSINI.” (Daniẹli 5:24, 25) Etẹwẹ yé zẹẹmẹdo?
18 Na paa tọn, yé zẹẹmẹdo “mina, mina, ṣekẹli, po odaa ṣekẹli tọn po.” Hogbe dopodopo tindo nujijlẹ pinpẹn akuẹ tọn, heyin tito debọdo-dego po nuhọakuẹ etọn po. Lehe e dáblu do sọ! Eyin nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ tlẹ penugo nado yọ́n wekun lọ lẹ, e mayin nupaṣamẹ de gba dọ yé ma sọgan detana wekinkan lọ lẹ.
19. Etẹwẹ yin tadena hogbe lọ “MENE” tọn?
19 To nuyiwadomẹji gbigbọ wiwe Jiwheyẹwhe tọn glọ, Daniẹli basi zẹẹmẹ dọmọ: “Ehe sọ wẹ tadena onú lọ tọn: MENE; Jiwheyẹwhe ko yí sọha na ahọludu towe, bosọ hẹn ẹn wá jẹ opodo de.” (Daniẹli 5:26) Wekun asu hogbe tintan lọ tọn lẹ na dotẹnmẹ hogbe “mina” po wunmẹ hogbe Alamaiki tọn lọ “hia” po, kavi “yí sọha na,” sọgbe hẹ wekun asi he yin yiyizan gbọn wehiatọ lọ dali. Daniẹli yọnẹn dọ kanlinmọgbenu-ninọ Juvi lẹ tọn to sisẹpọ vivọnu. To owhe 70 he dọdai lọ dọ dọ e na dẹnsọ mẹ, owhe 68 ko juwayi. (Jẹlemia 29:10) Ganmẹ-pọntọ Daho lọ, yèdọ Jehovah, ko yí sọha na azán gandudu Babilọni tọn taidi huhlọn aihọn tọn de, podọ opodo lọ ko sẹpọ hugan lehe depope to mẹhe tin to agọ́ Bẹlṣazali tọn tẹnmẹ lẹ sọgan lẹn do. Na nugbo tọn, ojlẹ lọ ko vọ̀—e mayin na Bẹlṣazali kẹdẹ gba ṣigba na otọ́ etọn, Nabonidu ga. Enẹ sọgan yin nuhewutu “MENE” do yin kinkan whlaawe—nado lá vivọnu gandudu awe ehelẹ tọn.
20. Etẹwẹ yin zẹẹmẹ hogbe lọ “TEKẸLI” tọn, podọ nawẹ e gando Bẹlṣazali go gbọn?
20 To alọ devo mẹ, “TEKẸLI,” yin kinkan whladopo poun podọ to ninọmẹ onú dopo tọn mẹ. Ehe sọgan dohia dọ e yin didọ hlan Bẹlṣazali tlọlọ. Podọ ehe na yin nuhe sọgbe, na e ko do sisi matindo hia hlan Jehovah taun. Hogbe lọ na ede zẹẹmẹdo “ṣekẹli,” ṣigba wekun asu lọ lẹ sọ na dotẹnmẹ “nujijlẹ” tọn. Nalete, Daniẹli dọna Bẹlṣazali dọmọ: “TEKẸLI, yè ko jlẹ́ hiẹ to ojlẹgàn lẹ mẹ, yè bosọ mọ hiẹ gbògàn.” (Daniẹli 5:27) Na Jehovah, akọta lẹ blebu tin taidi núyọ afínfín tọn to nujlẹgàn ji. (Isaia 40:15) Yé ma tindo huhlọn nado hẹnalọdotena lẹndai etọn lẹ gba. To whelọnu lo, etẹ go wẹ ahọlu goyitọ dopo pé? Bẹlṣazali tẹnpọn nado ze ede daga hugan Nupojipetọ wẹkẹ lọ tọn. Gbẹtọvi tata ehe ko wleawu nado yí Jehovah do davlẹ bo ṣàn sinsẹ̀n-bibasi wiwe ṣeke lọ kò ṣigba ko yin mimọ nado “gbògàn.” Mọwẹ, Bẹlṣazali jẹ na whẹdida he jà po awuyiya po lọ to gigọ́mẹ!
21. Nawẹ hogbe lọ “UFALSINI” yin hogbe atọ̀n-to-pọmẹ he taidi yedelẹ gbọn, podọ etẹwẹ hogbe ehe dohia na sọgodo Babilọni tọn taidi huhlọn aihọn tọn?
21 Hogbe godo tọn lọ to adógo wẹ “UFALSINI.” Daniẹli hia ẹ to aliho onú dopo tọn mẹ, yèdọ “PELẸSI,” vlavo na e to hodọ na ahọlu dopo to whenuena awetọ lọ matin to finẹ. Hogbe ehe dotana whẹho sinsinyẹn daho Jehovah tọn po hogbe atọ̀n-to-pọmẹ he taidi yedelẹ po. Na paa tọn “Ufalsini” nọtena “ṣekẹli daa.” Ṣigba wekun lọ lẹ sọ na dotẹnmẹ zẹẹmẹ awe devo lẹ—“mimá lẹ” po “Pẹlsianu lẹ” po. Gbọnmọ dali Daniẹli dọ dọdai dọmọ: “PELẸSI; yè má ahọludu towe, bosọ jo hlan Medianu lẹ po Pẹlsianu lẹ po.”—Daniẹli 5:28.
22. Nawẹ Bẹlṣazali yinuwa hlan pọngbọ nuhahun sinsinyẹn lọ tọn gbọn, podọ etẹwẹ sọgan ko yin todido etọn?
22 Gbọnmọ dali whẹho sinsinyẹn lọ mọ pọngbọ yí. Babilọni huhlọnnọ na jai jẹ alọ awhànfuntọ Mẹdo-Pẹlsia tọn lẹ mẹ to madẹnmẹ. Dile etlẹ yindọ e jẹflumẹ to nulila dindọ̀n tọn ehe whenu, Bẹlṣazali hẹn opagbe etọn di. E dọna devizọnwatọ etọn lẹ nado doaṣọna Daniẹli po avọ̀ gefunwunmẹ po, bo do gẹdẹ sika tọn okọ na ẹn, bo lá ẹ taidi gandutọ atọ̀ntọ to ahọluduta lọ mẹ. (Daniẹli 5:29) Daniẹli ma gbẹ́ gbégbò ehelẹ dai gba, na e yọnẹn dọ yé tá hinhọ́n do gbégbò he jẹ na Jehovah ji wutu. Nugbo wẹ dọ, lẹndai Bẹlṣazali tọn sọgan ko yin nado dè huhlọn pò na whẹdida Jehovah tọn gbọn gbégbigbòna yẹwhegan Etọn dali. Eyin mọwẹ, be osin bado pápá nẹgbé wẹ e yin.
AIJIJẸ BABILỌNI TỌN
23. Dọdai hohowhenu tọn tẹwẹ to hẹndi mọyi etlẹ yin to whenuena hùnwhẹ Bẹlṣazali tọn to yìyì to alọnu?
23 Yèdọ whenuena Bẹlṣazali po devizọnwatọ họ̀nmẹ tọn etọn lẹ po to ahànnu to yẹwhe yetọn lẹ nukọn bo to Jehovah vlẹko, nujijọ delẹ to wiwá aimẹ to zinvlumẹ to gbonu họ̀nmẹ lọ tọn. Dọdai he ko yin didọ gbọn Isaia dali na nudi owhe kanweko awe die wayi to hẹndi mọyi. Gando Babilọni go, Jehovah dọdai dọmọ: “Awubla etọn lẹpo wẹ yẹn ko hẹn doalọte.” Mọwẹ, yasanamẹ ylankan tòdaho enẹ tọn lẹpo do omẹ dide Jiwheyẹwhe tọn lẹpo ji na wá vivọnu. Gbọn etẹ dali? Dọdai lọ dọmọ: “Hẹ ojí yì, hiẹ Elami: dosla, hiẹ Media.” Elami lẹzun apadewhe Pẹlsia tọn to azán yẹwhegan Isaia tọn godo. To hùnwhẹ Bẹlṣazali tọn whenu, ehe ko sọ yin didọdai to dọdai dopolọ mẹ gbọn Isaia dali, Pẹlsia po Media po na nugbo tọn ko kọ̀n awhànfuntọ yetọn lẹ dopọ nado “fọ́n” bo ‘yangbe’ Babilọni tọn.—Isaia 21:1, 2, 5, 6.
24. Nudọnamẹ gigọ́ tẹlẹ gando aijijẹ Babilọni tọn go wẹ Isaia ko dọ dọdai etọn?
24 Na nugbo tọn, oyín taun nukọntọ awhànfuntọ ehelẹ tọn ko yin dọdai etọn dọ, taidi mẹhe yọ́n lẹndai tangan lọ na ayiha wintinwintin awhànfunfun etọn tọn. Owhe 200 lẹ jẹnukọn, Isaia ko dọdai dọ Jehovah na yiamisisadode mẹde he nọ yin Kilusi nado diọnukunsọ Babilọni. To mẹgbeyinyan sinsinyẹn lọ whenu, aliglọnnamẹnu lọ lẹpo na yin didesẹ to nukọn etọn. Otọ̀ Babilọni tọn lẹ na “hú,” podọ ohọ̀n huhlọnnọ etọn lẹ na yin jijodo hùnhùn. (Isaia 44:27–45:3) Podọ mọwẹ e yin. Awhànpa Kilusi tọn lẹ diọkọna Tọ̀sisa Euflate tọn, bo hú otọ̀ lọ pò na yé nido sọgan gbọn osinwhin etọn mẹ tọ́n. Ohọ̀n he tin to adó Babilọni tọn go lẹ ko yin jijodo hùnhùn gbọn zanṣọ́tọ he ma kiya lẹ dali. Dile whenuho-kàntọ aihọn mẹ tọn lẹ dọ do, awhàn gbà tòdaho lọ to whenuena tòmẹnu etọn lẹ to agọ́ panyanun mẹ. Babilọni yin awhàn etọn gbà matin gufinfọ́n depope. (Jẹlemia 51:30) Nalete, e whè gbau okú ayidego tọn de tin. Daniẹli na linlin dọmọ: “To ozán nẹ mẹ wẹ yè hù Bẹlṣazali ahọlu Kaldeanu lẹ tọn lọ. Bọ Daliusi Medianu lọ sọ yí ahọludu lọ, mẹhe yin owhe kandeko-nukunawe nkọ mẹho.”—Daniẹli 5:30, 31.
NUPINPLỌN SỌN NUKINKAN ADÓGO TỌN LỌ MẸ
25. (a) Naegbọn Babilọni hohowhenu tọn do yin yẹhiadonu he jẹ de na titonu globu heyin sinsẹ̀n lalo egbehe tọn? (b) To linlẹn tẹ mẹ wẹ devizọnwatọ egbezangbe Jiwheyẹwhe tọn lẹ yin hinhẹn yì kanlinmọgbenu to Babilọni te?
25 Kandai gbọdo he tin to Daniẹli weta 5 mẹ bẹ zẹẹmẹ he yọn-na-yizan na mí lẹ hẹn. Taidi ahọ́nkan sinsẹ̀n-bibasi lalo tọn lẹ, Babilọni hohowhenu tọn jẹ na yẹhiadonu ahọluigba aihọn sinsẹ̀n lalo tọn. To yinyin yẹdena to Osọhia mẹ taidi ayọdetọ hùnhọdutọ de, mẹklọtọ akonka globu tọn ehe yin yiylọdọ “Babilọni Daho.” (Osọhia 17:5) To gbigbẹkọ avase heyin nina ẹn gando sinsẹ̀n-nuplọnmẹ po nuyiwa he ma gbògbéna Jiwheyẹwhe etọn lẹpo po go, e ko dohomẹkẹn mẹhe to yẹwheho nugbo Ohó Jiwheyẹwhe tọn dọ lẹ. To aliho dopolọ mẹ, taidi tòmẹnu Jelusalẹm po Juda hohowhenu tọn lẹ po, pipotọ nugbonọ Klistiani yiamisisadode lẹ tọn yin hinhẹn yì kanlinmọgbenu to “Babilọni Daho” lọ mẹ to whenuena homẹkẹn heyin finfọndote gbọn sinsẹ̀ngan lẹ dali dibla doalọtena nuwiwa yẹwhehodidọ Ahọluduta lọ tọn to 1918.
26. (a) Nawẹ “Babilọni Daho” lọ jai to 1919 gbọn? (b) Avase tẹwẹ mí lọsu dona hodo bo má hẹ mẹdevo lẹ?
26 Nalete, to ajijimẹ, “Babilọni Daho” lọ jai! Etẹ nkọ, aijijẹ matin awhádido de wẹ e yin—yèdọ kẹdẹdile Babilọni hohowhenu tọn jai diblayin matin awhádido do, to owhe 539 J.W.M. Ṣigba aijijẹ yẹhiadonu tọn ehe lọsu yin vasudo tọn. E jọ to owhe 1919 W.M. whenuena omẹ Jehovah tọn lẹ yin hinhẹn jẹ mẹdekannu sọn kanlinmọgbenu Babilọni tọn bo yin didona po alọkẹyi sọn olọn mẹ wá po. Ehe hẹn huhlọn “Babilọni Daho” lọ tọn do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji wá vivọnu bo dohiagona bẹjẹeji gòhunna etọn to gbangba taidi lalonọ he peve de. Aijijẹ lọ ko sọawuhia ma nado tindo vọjlado, podọ vasudo godo tọn etọn tin to yakẹ. Gbọnmọ dali devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ ko to dọvọdọ avase lọ tọn basi he dọmọ: “Mì tọ́n sọn e mẹ, mì omẹ ṣie emi, dọ mì yin mahẹtọ to ylando etọn mẹ blo.” (Osọhia 18:4.) Be hiẹ ko setonuna avase enẹ ya? Be hiẹ nọ má ẹn hẹ mẹdevo lẹ ya?f
27, 28. (a) Nugbo titengbe tẹ go wẹ Daniẹli ma wọnji gbede? (b) Kunnudenu tẹwẹ mí tindo dọ Jehovah na yinuwa to madẹnmẹ sọta aihọn ylankan egbehe tọn?
27 Enẹwutu nukinkan lọ tin to adógo to egbehe—ṣigba e mayin na “Babilọni Daho” lọ kẹdẹ gba. Flin nugbo titengbe lọ heyin ahọ́nkan owe Daniẹli tọn tọn: Jehovah wẹ Nupojipetọ Wẹkẹ lọ tọn. Ewọ, yèdọ ewọ dopo kẹdẹ, wẹ tindo jlọjẹ lọ nado ze gandutọ dai do gbẹtọvi lẹ ji. (Daniẹli 4:17, 25; 5:21) Nudepope he na yin aliglọnnamẹnu na lẹndai Jehovah tọn lẹ na yin didesẹ. Teninọ vude poun wẹ e pò whẹpo Jehovah nido yinuwa. (Habbakuk 2:3) Na Daniẹli, ojlẹ mọnkọtọn wá to godo mẹ to owhe kanwekotọ gbẹzan etọn tọn. Enẹgodo e mọ Jehovah dè huhlọn aihọn tọn de sẹ̀—ode he ko to yasana omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ sọn aflanmẹ Daniẹli tọn whenu gbọ́n.
28 Kunnudenu he ma sọgan yin gbigbẹ́dai tin dọ Jehovah Jiwheyẹwhe ko ze Gandutọ gbẹtọvi lẹ tọn de do ofìn olọn mẹ tọn ji. Dọ aihọn ko gbẹkọ Ahọlu ehe go bo diọnukunsọ gandudu etọn yin kunnudenu titengbe de dọ Jehovah na zà mẹhe nọ diọnukunsọ gandudu Ahọluduta lọ tọn lẹpo sẹ̀ to madẹnmẹ. (Psalm 2:1-11; 2 Pita 3:3-7) Be hiẹ to nuyiwa do niyaniya-yinyin ojlẹ mítọn tọn ji bo to jidide towe ze do ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn mẹ ya? Eyin mọwẹ, be hiẹ ko plọnnu sọn nukinkan adógo tọn lọ mẹ nugbonugbo!
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a To nukinkan hohowhenu tọn de mẹ, Ahọlu Kilusi dọ gando Bẹlṣazali go dọmọ: “Madogánnọ de ko yin zize do ofìn ji taidi [ahọlu] otò etọn tọn.”
b Yèdọ nudọnamẹ gigọ́ kandai Daniẹli tọn ehe ko sọawuhia nado sọgbe. Whenuho-kàntọ dokuntọ lẹ ko mọdọ adó họ̀nmẹ Babilọni hohowhenu tọn lẹ yin bibasi po bliki heyin titlẹ́ po.
c Vlavo otangblo Babilọni tọn lẹ na ko hẹn azọ́njiawu ehe zun dehe gọna obu hugan. Owe lọ Babylonian Life and History doayi e go dọmọ: “To yidogọmẹ na sọha yẹwhe delẹ tọn he Babilọninu lẹ nọ sẹ̀n, mí mọdọ yé tindo yise sinsinyẹn to gbigbọ lẹ mẹ, podọ yise sinsinyẹn ehe klo sọmọ bọ odẹ̀ lẹ po bogbè-sisa lẹ po sọta yé yin adà gbigblo de to owe sinsẹ̀n tọn yetọn mẹ.”
d Linlinwe lọ Revue d’archéologie biblique (Glẹnsigbe) doayi e go dọmọ: “Nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ bẹ ohia sọgodo dindin voovo tọn lẹ pli. . . . To whenuena Bẹlṣazali biọ nado yọ́n nuhe nukinkan adógo tọn lọ zẹẹmẹdo, matin ayihaawe nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ, lẹhlan otanwe sọgodo dindin tọn ehelẹ. Ṣigba yé sọawuhia nado yin ovọ́.”
e Wezẹhomẹ-kàntọ lẹ doayi e go dọ hogbe heyin yiyizan tofi na “yin oflunọ” do dọnwlu-dọ̀nfàn daho de, taidi dọ pipli lọ biọ bẹwlu mẹ nkọtọn hia.
f Pọ́n weda 205-71 owe lọ Osọhia—Hẹndi Pete Etọn Sẹpọ!, heyin zinzinjẹgbonu gbọn Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. dali.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Nawẹ bẹwlu biọ hùnwhẹ Bẹlṣazali tọn mẹ to zanmẹ azán 5/6 octobre owhe 539 J.W.M. tọn gbọn?
• Etẹwẹ yin tadena nukinkan adógo tọn lọ?
• Dọdai gando aijijẹ Babilọni tọn go tẹwẹ to yinyin hinhẹndi to whenuena hùnwhẹ Bẹlṣazali tọn to yìyì to alọnu?
• Zẹẹmẹ tẹwẹ kandai nukinkan adógo tọn lọ tindo na azán mítọn?
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 98]
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 103]