Weta Ṣinẹnẹ
Mẹnu Wẹ Na Dugán Do Aihọn Ji?
1-3. Basi zẹẹmẹ odlọ po numimọ lẹ po tọn he Daniẹli tindo to owhe tintan gandudu Bẹlṣazali tọn mẹ.
TODIN dọdai huhlọnnọ Daniẹli tọn hẹn mí yì godo wá owhe tintan Ahọlu Babilọni tọn lọ yèdọ Bẹlṣazali tọn mẹ. Daniẹli ko tin to kanlinmọgbenu to Babilọni na ojlẹ dindẹn, ṣigba e ma gbọjọ gbede to tenọgligo-hinhẹn etọn hlan Jehovah mẹ. Todin he e ko tin to owhe 70 etọn lẹ mẹ, yẹwhegan nugbonọ lọ “mọ odlọ de po numimọ ota etọn tọn lẹ po to adọ́zan etọn ji.” Podọ lehe numimọ enẹlẹ dobuna ẹn do sọ!—Daniẹli 7:1, 15.
2 Daniẹli basi zẹẹmẹ dọmọ: “Doayi e go, jẹhọn ẹnẹ olọn tọn gbajẹgbonu to ohù daho lọ ji. Bọ gbekanlin daho ẹnẹ hẹji sọn ohù lọ mẹ wá, hunkọhunkọ ode sọn awetọ mẹ.” Gbekanlin ayidego tọn nankọ lẹ die! Tintan taidi kinnikinni awànọ de, awetọ taidi beali de. Enẹgodo wẹ opọ̀ de he tindo awà ẹnẹ po ota ẹnẹ po sọawuhia! Gbekanlin huhlọnnọ dabla ẹnẹ lọ lẹ tindo adú daho ogàn tọn bo tindo azò ao. To azò ao etọn lẹ ṣẹnṣẹn wẹ azò “pẹvi” dopo wú sọn bo tindo “nukun taidi nukun gbẹtọ de tọn” podọ “onù de he to onú dahodaho lẹ dọ.”—Daniẹli 7:2-8.
3 Enẹgodo numimọ Daniẹli tọn lẹhlan olọn waji. Hohotọ Azán lẹ tọn sinai to gigo mẹ bo yin zize do ofìn ji taidi Whẹdatọ to Whẹdọtẹn olọn tọn mẹ. ‘Fọtọ́n fọtọ́n lẹ wẹ to devizọnwa hlan ẹn, podọ fọtọ́n ao donu fọtọ́n ao sọ gbọṣi ote to nukọn etọn tlọlọ.’ To whẹdida ylankan hinhẹnṣẹ do gbekanlin ylankan lọ lẹ ji, e yí gandudu sọn yé si bo và gbekanlin ẹnẹtọ sudo. Gandudu dẹn-to-aimẹ do “gbẹtọ lẹpo, po akọta lẹ po, po ogbè lẹ po” ji yin zize do alọ “visunnu gbẹtọ tọn” tọn mẹ.—Daniẹli 7:9-14.
4. (a) Mẹnu dè wẹ Daniẹli lẹhlan na nudọnamẹ deji-dego? (b) Naegbọn nuhe Daniẹli mọ bo sè to ozán enẹ mẹ do yin titengbe na mí?
4 Daniẹli dọmọ: “Na yẹn . . . tọn, yè hẹn gbigbọ ṣie sadi to gblagbla agbasa ṣie tọn mẹ, podọ numimọ ota ṣie tọn lẹ sọ dotukla mi.” Enẹwutu e “kàn nugbo lọ sè” sọn angẹli de dè. Na nugbo tọn angẹli lọ wleawu “otadena onú lọ lẹ tọn” na ẹn. (Daniẹli 7:15-28) Nuhe Daniẹli mọ bo sè to ozán enẹ mẹ jẹ na ayidonugo mítọn, na e basi todohukanji nujijọ sọgodo aihọn tọn lẹ he dlẹnkan kakajẹ azán mítọn lẹ gbè, to whenuena “mẹde . . . taidi visunnu gbẹtọ tọn” yin nina gandudu do “gbẹtọ lẹpo, po akọta lẹ po, po ogbè lẹ po” ji. Po alọgọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn po gbigbọ etọn po, mí lọsu sọgan mọnukunnujẹ zẹẹmẹ numimọ dọdai tọn ehelẹ mẹ.a
GBEKANLIN ẸNẸ TỌ́N SỌN OHÙ MẸ
5. Etẹwẹ ohù he to gblala lọ nọtena?
5 Daniẹli dọmọ: “Gbekanlin daho ẹnẹ hẹji sọn ohù lọ mẹ wá, hunkọhunkọ ode sọn awetọ mẹ.” (Daniẹli 7:3) Etẹwẹ ohù he to gblala lọ nọtena? To owhe lẹ godo, apọsteli Johanu mọ gbekanlin ota ṣinawenọ de tọ́n sọn “ohù” mẹ. Ohù enẹ nọtena “gbẹtọ lẹ, agun pipli lẹ, akọta lẹ, po ogbè lẹ po”—yèdọ pipli susugege gbẹtọvi he klán sọn Jiwheyẹwhe go lẹ tọn. Enẹwutu, ohù lọ, yin yẹhiadonu he sọgbe de na susugege gbẹtọvi he klán sọn Jiwheyẹwhe go lẹ tọn.—Osọhia 13:1, 2; 17:15; Isaia 57:20.
6. Etẹwẹ gbekanlin ẹnẹ lọ lẹ nọtena?
6 Angẹli Jiwheyẹwhe tọn dọmọ: “Gbekanlin daho helẹ, he yin ẹnẹ, ahọlu ẹnẹ wẹ, he na fọ́n sọn aigba lọ mẹ.” (Daniẹli 7:17) E họnwun dọ, angẹli lọ dohiagona gbekanlin ẹnẹ he Daniẹli mọ lọ lẹ taidi “ahọlu ẹnẹ.” Enẹwutu gbekanlin ehelẹ nọtena huhlọn aihọn tọn lẹ. Ṣigba detẹlẹ wẹ?
7. (a) Etẹwẹ zẹẹmẹ basi do Biblu ji tọ́ delẹ dọ dogbọn odlọ numimọ gbekanlin ẹnẹ he Daniẹli mọ lẹ dali po odlọ Ahọlu Nẹbukadnẹzali tọn gando boṣiọ blibata lọ po go? (b) Etẹwẹ dopodopo adà ẹnẹ gànmú boṣiọ lọ tọn lẹ nọtena?
7 Zẹẹmẹ-basitọ Biblu tọn lẹ nọ saba yí numimọ gbekanlin ẹnẹ he Daniẹli mọ to odlọ mẹ tọn blado odlọ boṣiọ blibata Nẹbukadnẹzali tọn go. Di apajlẹ, Le Commentaire interprétatif de la Bible [Glẹnsigbe] dọmọ: “Weta 7 [Daniẹli tọn] sọgbe po weta 2 po.” The Wycliffe Bible Commentary dọmọ: “Eyin alọkẹyi to paa mẹ dọ debọdo-dego gandudu Kosi lẹ tọn . . . yin onú dopolọ tofi [to Daniẹli weta 7 mẹ] po dehe yin hodọdeji to [Daniẹli] weta 2 mẹ po.” Huhlọn aihọn tọn ẹnẹ lọ lẹ heyin tenọna gbọn gànmú ẹnẹ lọ lẹ dali to odlọ Nẹbukadnẹzali tọn mẹ yin Ahọluigba Babilọni tọn (ota sika tọn), Medo-Pẹlsia (anọ́ po awà sika tọn lẹ po), Grèce (adọgo po asapada gànvẹẹ tọn lẹ po), po Ahọluigba Lomu tọn po (afọ ogàn tọn).b (Daniẹli 2:32, 33) Mì gbọ mí ni pọ́n lehe ahọluduta ehelẹ sọgbe hẹ gbekanlin daho ẹnẹ he Daniẹli mọ lẹ do.
YLANHÙN TAIDI KINNIKINNI, YAWU TAIDI AKÙN
8. (a) Nawẹ Daniẹli basi zẹẹmẹ gbekanlin tintan lọ tọn gbọn? (b) Ahọluigba tẹwẹ gbekanlin tintan lọ nọtena, podọ nawẹ e yinuwa taidi kinnikinni de gbọn?
8 Lehe gbekanlin he Daniẹli mọ lẹ sẹhundaga do sọ! To zẹẹmẹ-bibasi do dopo ji mẹ, e dọmọ: “Tintan tin taidi kinnikinni de, bo tin ofún akùn tọn lẹ: yẹn to pinpọ́n kaka yè do sùn ofún etọn lẹ, yè bosọ ze e daga sọn aigba mẹ, bosọ hẹn nado ṣite to afọ awe ji di gbẹtọ de, yè sọ yí ayiha gbẹtọ tọn de na ẹn.” (Daniẹli 7:4) Gbekanlin ehe nọtena gandudu dopolọ taidi enẹ heyin tenọna gbọn ota sika tọn heyin boṣiọ blibata lọ tọn dali, yèdọ Huhlọn Aihọn tọn Babilọninu lẹ tọn (607-539 J.W.M.). Taidi “kinnikinni” awugblenamẹ tọn de, Babilọni gbọn kanyinylan dali tlẹ́n akọta lẹ, gọna omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. (Jẹlemia 4:5-7; 50:17) Taidi po awà akùn de tọn po, “kinnikinni” ehe zlọn po zingidi po nado gbawhàn.—Avigbè Jẹlemia Tọn 4:19; Habbakuk 1:6-8.
9. Diọdo tẹlẹ mẹ wẹ gbekanlin taidi kinnikinni lọ gbọn lùntọ́n, podọ nawẹ ehelẹ yinuwadeji gbọn?
9 To nukọnmẹ, awà kinnikinni awànọ ayidego lọ tọn lẹ ‘yin sùnsùn.’ Sẹpọ vivọnu gandudu Ahọlu Nẹbukadnẹzali tọn, Babilọni hẹn awuyiya etọn to awhàngbigba mẹ podọ gánhumẹtọ-yinyin taidi kinnikinni tọn etọn do akọta lẹ ji bu. E ma yawu hugan afọzọntọ de gba. Na “ayiha gbẹtọ tọn” tintindo wutu, e lẹzun mẹhe ma dogán. To ma tindo “ayiha kinnikinni de tọn,” Babilọni ma sọgan sọ yinuwa taidi ahọlu “to gbekanlin zùnkanmẹ tọn lẹ ṣẹnṣẹn” ba. (Yijlẹdo 2 Samuẹli 17:10; Mika 5:8 go.) Gbekanlin daho devo gbawhàn etọn.
TO NÚDÙDÙ DÍN BADABADA DI BEALI
10. Hukan gandudu tẹlẹ tọn wẹ “beali” lọ nọtena?
10 Daniẹli dọmọ: “Doayi gbekanlin devo go, awetọ de, taidi beali de, yé sọ ze e daga to adà dopo ji, adàjahú atọ̀n sọ tin to onù etọn mẹ to adú lẹ ṣẹnṣẹn: yé sọ dọ le hlan ẹn dọ, Tite, và agbasalan susu sudo.” (Daniẹli 7:5) Ahọlu he “beali” lọ nọtena yin dopolọ po dehe anọ́ fataka po awà boṣiọ daho lọ tọn lẹ po nọtena—yèdọ hukan gandutọ Mẹdo-Pẹlsia tọn lẹ (539-331 J.W.M.) he bẹjẹeji po Daliusi Medianu lọ po gọna Kilusi Daho lọ bo wá vivọnu po Daliusi III po.
11. Etẹwẹ yinyin zizedaga to adà dopo ji beali yẹhiadonu tọn lọ po adàjahú atọ̀n tintindo to adú etọn lẹ ṣẹnṣẹn po nọtena?
11 “Beali” yẹhiadonu tọn lọ yin ‘zizedaga to adà dopo ji,’ vlavo nado wleawu nado yangbe bo duklunọ do akọta lẹ ji bo gbọnmọ dali gbọṣi huhlọn aihọn tọn yinyin mẹ. Kavi lẹndai ninọmẹ ehe tọn sọgan ko yin nado dohia dọ hukan gandutọ Pẹlsia tọn lẹ na duklunọ do ahọlu Media tọn kẹdẹ lọ, yèdọ Daliusi ji. Adàjahú atọ̀n he tin to adú beali lọ tọn lẹ ṣẹnṣẹn sọgan nọtena awà atọ̀n he ji e zan huhlọn te to awhàngbigba etọn lẹ mẹ. “Beali” Mẹdo-Pẹlsia tọn yì agewaji nado hò Babilọni yí to owhe 539 J.W.M. Enẹgodo e yì whèyihọ waji gbọn Asia pẹvi podọ biọ Thrace. To godo mẹ, “beali” lọ yì hùwaji nado gbawhàn Egipti tọn. To whenuena e yindọ sọha atọ̀n to ojlẹ delẹ mẹ sọgan nọtena sinsinyẹn-yinyin, adàjahú atọ̀n lọ lẹ sọgan sọ zinnudo nukunkẹn beali yẹhiadonu tọn lọ ji nado gbawhàn.
12. Etẹwẹ dekọtọn sọn tonusise beali yẹhiadonu lọ tọn hlan gbedide lọ he dọmọ: “Tite, và agbasalan susu sudo” mẹ?
12 “Beali” lọ yangbe akọta lẹ tọn to gblọndo mẹ na hogbe lọ lẹ he dọmọ: “Tite, và agbasalan susu sudo.” Gbọn Babilọni vivasudo sọgbe hẹ ojlo sọn olọn mẹ wá dali, Medo-Pẹlsia tin to otẹn de mẹ nado wà sinsẹ̀nzọn họakuẹ de na omẹ Jehovah tọn lẹ. Podọ e wà mọ! (Pọ́n “Ahọluigba-Gán Akọ́ndonanutọ De,” to weda 149.) Gbọn Kilusi Daho lọ, Daliusi I (yèdọ Daliusi Daho lọ), po Altakẹlikesi I po gblamẹ, Medo-Pẹlsia hẹn Juvi kanlinmọ lẹ jẹ mẹdekannu bo gọalọna yé nado vọ́ tẹmpli Jehovah tọn gbá bo vọ́ adó Jelusalẹm tọn lẹ jlado. To nukọnmẹ, Medo-Pẹlsia wá dugán do agbegbe 127 lẹ ji, podọ asu Ahọsi Ẹsteli tọn, yèdọ Ahasuelusi (Xerxès I), “duahọlu, sọn India yèdọ jẹ Etiopia.” (Ẹsteli 1:1) Ṣigba, awuwiwle gbekanlin devo tọn tin to nukọn ja.
BIKAN TAIDI OPỌ̀ AWÀNỌ DE!
13. (a) Etẹwẹ gbekanlin atọ̀ntọ nọtena? (b) Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn awuyiya gbekanlin atọ̀ntọ lọ tọn po aigba he ji e dugán do lẹ po dali?
13 Gbekanlin atọ̀ntọ “taidi opọ̀ de, he tindo awà ẹnẹ ohẹ de tọn to nẹgbé etọn ji; gbekanlin lọ ga tindo ota ẹnẹ; yè sọ yí ahọluigba de na ẹn.” (Daniẹli 7:6) Taidi hatọ etọn—adọgo po asapada ogànvẹẹ tọn po he Nẹbukadnẹzali mọ to boṣiọ odlọ etọn mẹ—opọ̀ awà ẹnẹnọ, he tindo ota ẹnẹ ehe nọtena hukan gandutọ Makedonia, kavi Grèce tọn lẹ he bẹjẹeji po Alẹkzandlé Daho lọ po. Po kanbibi po awuyiya po taidi opọ̀ de, Alẹkzandlé sẹtẹn gbọn Asia Pẹvi, hùwaji biọ Egipti, podọ yì dogbo whèyihọ India tọn ji. (Yijlẹdo Habbakuk 1:8 go.) Gandutẹn etọn klo hugan enẹ heyin “beali” lọ tọn, na e bẹ Ahọluigba Makedonia, Grèce, po Pẹlsia tọn po hẹn.—Pọ́n “Ahọlu Jọja de Gbawhàn Aihọn Tọn,” to weda 153.
14. Nawẹ “opọ̀” lọ lẹzun ota ẹnẹnọ gbọn?
14 “Opọ̀” lọ lẹzun ota ẹnẹnọ to whenuena Alẹkzandlé kú to owhe 323 J.W.M. godo. Ẹnẹ to awhàngán etọn lẹ mẹ lẹzun mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn to adà voovo gandutẹn etọn lẹ tọn mẹ to godo mẹ. Séleucus paṣẹ do Mẹsopotamia po Silia po ji. Ptolémée dugán do Egipti po Palestine po ji. Lysimaque duklunọ do Asia Pẹvi po Thrace po ji, bọ Cassandre mọ Makedonia po Grèce po yí. (Pọ́n “Ahọluduta Daho de Yin Mimá,” to weda 162.) Enẹgodo owùnu yọyọ de fọndote.
GBEKANLIN DOBU DE SỌAWUHIA NADO GBỌNVO
15. (a) Basi zẹẹmẹ gbekanlin ẹnẹtọ tọn. (b) Etẹwẹ gbekanlin ẹnẹtọ lọ nọtena, podọ nawẹ e hù bo tlẹ́n nuhe tin to ali etọn ji lẹpo dù gbọn?
15 Daniẹli basi zẹẹmẹ gbekanlin ẹnẹtọ tọn taidi “kanylantọ bo dobu bosọ do huhlọn gbahugbahu.” E zindonukọn dọmọ: “E sọ tindo ogànyudú daho lẹ; e vasudo bosọ gbà do flinflin, bosọ yí afọ etọn lẹ do zín pipotọ dai: e sọ yin hunkọhunkọ sọn gbekanlin he tin to ewọ nukọn lẹpo mẹ; e sọ tindo azò ao.” (Daniẹli 7:7) Gbekanlin dobu ehe bẹjẹeji taidi huhlọn tonudidọ po awhànfunfun Lomu tọn po. Vudevude e hò adà voovo ẹnẹ he nọ dó Glẹki-gbè to Ahọluigba Glẹki tọn mẹ lẹ yí, podọ to owhe 30 J.W.M., Lomu ko tọ́nta taidi huhlọn aihọn tọn he bọdego to dọdai Biblu tọn mẹ. To huhlọn awhànfunfun tọn yíyí do hẹn nuhe tin to aliho etọn ji lẹpo wá aṣẹpipa etọn glọ mẹ, Ahọluigba Lomu tọn whẹ́n to godo mẹ nado paṣẹ do lẹdo he dlẹnkan sọn Lopo Bretagne tọn lẹ ji dasá suhugan otò Europe tọn lẹ, bo lẹdo gbọn Méditerranée, podọ gbò Babilọni jẹ Agewaji Ohù Pẹlsia tọn plá.
16. Nudọnamẹ tẹwẹ angẹli lọ na dogbọn gbekanlin ẹnẹtọ lọ dali?
16 Nado mọdona gbekanlin “kanylantọ gbahugbahu” ehe ganji, Daniẹli dotoai po sọwhiwhe po dile angẹli lọ basi zẹẹmẹ dọmọ: “Podọ na azò ao lẹ tọn, ahọlu ao na fọ́n sọn ahọludu he mẹ: podọ devo nasọ fọ́n to yé godo; ewọ na yin hunkọ devo sọn tintan tọn mẹ ewọ bo nasọ yí ahọlu atọ̀n do odò.” (Daniẹli 7:19, 20, 24) Etẹwẹ “azò ao,” kavi “ahọlu ao” ehelẹ yin?
17. Etẹwẹ “azò ao” gbekanlin ẹnẹtọ lọ tọn nọtena?
17 Dile adọkun Lomu tọn to susudogọ bọ e jẹ doyì ji to walọdagbe mẹ na gbẹ̀fẹdudu pipli gandutọ etọn lẹ tọn wutu, e yìdo to huhlọn awhànfunfun tọn mẹ. To nukọnmẹ, doyiyi huhlọn awhànfunfun Lomu tọn lẹzun nuhe sọawuhia hezeheze. Ahọluigba huhlọnnọ lọ má do ahọluduta voovo susu lẹ mẹ to godo mẹ. To whenuena e yindọ Biblu nọ saba yí sọha ao zan nado do pipé-yinyin hia, “azò ao” gbekanlin ẹnẹtọ lọ tọn lẹ nọtena ahọluduta he wá sọn gbakija Lomu tọn lẹpo mẹ.—Yijlẹdo Deutelonomi 4:13; Luku 15:8; 19:13, 16, 17 go.
18. Nawẹ Lomu zindonukọn nado to huhlọn yizan do Europe ji na owhe kanweko susu lẹ bọdo didesẹ ahọluigba-gán etọn godo tọn gbọn?
18 Ṣigba, Huhlọn Aihọn Lomu tọn, ma wá vivọnu po didesẹ ahọluigba-gán etọn godo tọn to Lomu po to owhe 476 W.M. tọn gba. Na owhe kanweko susu lẹ, papa Lomu tọn zindonukọn nado to aṣẹpipa tonudidọ tọn, podọ titengbe sinsẹ̀n tọn, yizan do Europe ji. E wà mọ gbọn tito gandudu papa tọn dali, to ehe mẹ suhugan tomẹnu Europe tọn lẹ tin to gbedide oklunọ, po ahọlu de tọn po glọ te. Podọ ahọlu lẹpo yọ́n aṣẹpipa papa tọn. Gbọnmọ dali, Ahọluigba Wiwe Lomu tọn po papa Lomu tọn po taidi tlọntlọngbọ́n etọn dugán do whẹho aihọn tọn lẹ ji gbọn gblagbla ojlẹ dindẹn whenuho tọn enẹ mẹ heyin yiylọdọ Ojlẹ Nukunmahun tọn.
19. Sọgbe hẹ whenuho-kàntọ de, nawẹ Lomu yin yiyijlẹdo ahọluigba he wayi lẹ go gbọn?
19 Mẹnu wẹ sọgan gbẹ́ dọ gbekanlin ẹnẹtọ lọ ‘gbọnvo na ahọluduta he pò lẹpo’? (Daniẹli 7:7, 19, 23) To pọndohlan ehe mẹ, whenuho-kantọ H. G. Wells wlan dọmọ: “Huhlọn yọyọ Lomu tọn ehe . . . gbọnvo to aliho susu mẹ na ahọluigba daho depope he ko gbayipe to aihọn nukun-hunhun tọn mẹ kakajẹ ojlẹ ehe mẹ. . . . [E] dibla bẹ Glẹkinu he tin to aihọn mẹ lẹpo hẹn, podọ sọha omẹ etọn lẹ tọn whè taun hugan omẹ Ham po Ṣẹm tọn lẹ po yijlẹdo ahọluigba he ko jẹnukọn depope tọn go . . . Ninọmẹ yọyọ whenuho tọn pete de wẹ e yin . . . Ahọluigba Lomu tọn yiaga, yèdọ agayiyi ajijimẹ tọn de, to mayọnẹn mẹ Lomunu lẹ mọ yedelẹ to mahẹ tindo to numimọ gandudu gbigblo tọn de mẹ.” Ṣogan, gbekanlin ẹnẹtọ na tindo agayiyi dogọ.
AZÒ PẸVI DE MỌ OTẸN AṢẸPIPA TỌN YÍ
20. Etẹwẹ angẹli lọ dọ gando azò pẹvi he wú to ota gbekanlin ẹnẹtọ lọ tọn go?
20 Daniẹli dọmọ: “Yẹn lẹn azò lẹ lọ pọ́n, bo doayi e go, azò devo, hẹaga to yé ṣẹnṣẹn wá, pẹvi dopo, ehe nukọn yè sún atọ̀n sọn azò tintan lẹ mẹ sẹ̀ po adọ̀ lẹ po.” (Daniẹli 7:8) Gando azò he wú ehe go, angẹli lọ dọna Daniẹli dọmọ: “Devo nasọ fọ́n to yé [ahọlu ao lọ lẹ] godo; ewọ na yin hunkọ devo sọn tintan tọn mẹ, ewọ bo nasọ yí ahọlu atọ̀n do odò.” (Daniẹli 7:24) Mẹnu wẹ ahọlu ehe yin, whetẹnu wẹ e tọ́nta, podọ ahọlu atọ̀n tẹlẹ wẹ e zín do odò?
21. Nawẹ Grande-Bretagne wá yin azò pẹvi yẹhiadonu gbekanlin ẹnẹtọ lọ tọn gbọn?
21 Lẹnnupọndo nujijọ he bọdego helẹ ji. To owhe 55 J.W.M., Awhàngán Lomu tọn lọ Jules César yangbe Grande-Bretagne tọn ṣigba gboawupo nado ze dodonu dolido de dai. To owhe 43 W.M., Ahọluigba-gán Claude jẹ awhàngbigba mlẹnmlẹn tindo ji do hùwaji Grande-Bretagne tọn ji. Enẹgodo, to owhe 122 W.M., Ahọluigba-gán Hadrien jẹ adó de do ji sọn Tọ̀sisa Tyne tọn yì awà Solway Firth tọn ji, bo do dogbo Ahọluigba Lomu tọn hia to agewaji. To bẹjẹeji owhe kanweko atọ́ntọ tọn mẹ, awhànpa Lomu tọn lẹ tlọ́n lopo lọ ji. Whenuho-kàntọ dopo basi zẹẹmẹ dọmọ: “To owhe kanweko fọtọnnukun-dopotọ whenu, Angleterre ko yin huhlọn he yido de. Adọkun etọn whè to yijlẹdo enẹ heyin Pays-Bas tọn go. Gbẹtọ he tin to e mẹ lẹ whè hugan France tọn taun. Awhànpa etọn lẹ (gọna awhànfuntọ tọji tọn etọn lẹ) yidò hú Espagne tọn. Kunnudenu dohia dọ ahọluduta tata de wẹ Grande-Bretagne yin to whenẹnu, he nọpọ do yin azò pẹvi yẹhiadonu gbekanlin ẹnẹtọ lọ tọn. Ṣigba, enẹ jà didiọ gbé.
22. (a) Azò atọ̀n gbekanlin ẹnẹtọ lọ tọn devo tẹlẹ ji wẹ azò “pẹvi” lọ dù te? (b) Etẹwẹ Grande-Bretagne tọ́nta nado yin?
22 To 1588, Philippe II Espagne tọn bẹ Mẹgbeyinyan gbọn tọji Espagne tọn jẹeji sọta Grande-Bretagne. Pipli bato 130 tọn ehelẹ, he bẹ hugan gbẹtọ 24 000, kùnhún yì Awà Glẹnsi tọn ji, bo jiya awhànṣiṣi tọn sọn awhànfuntọ tọji tọn heyin Grande-Bretagne tọn lẹ tọn si bo biọ jẹhọn sinsinyẹn lẹ mẹ po oyújẹhọn sinsinyẹn ohù Atlantique tọn lẹ po mẹ. Nujijọ ehe “dohiagona jujuwayi nujikudo tọn heyin huhlọn tintindo awhànfunfun tọji tọn sọn Espagne yì Angleterre,” wẹ whenuho-kàntọ dopo dọ. To owhe kanweko 17tọ mẹ, omẹ Hollande tọn lẹ wleawuna bato ajọwiwa tọn he klo hugan to aihọn mẹ. Ṣigba, po yovotò he yè hoavun do yí he to jijideji lẹ po, Grande-Bretagne yíta to ahọluduta enẹ si. To owhe kanweko 18tọ whenu, Grande-Bretagne po France po hoavun hẹ ode awetọ yetọn lẹ to Amérique du Nord po Inde po, he dekọtọn do Gbekọndopọ Paris tọn to owhe 1763 tọn mẹ. Wekantọ William B. Willcox dọ dọ gbekọndopọ ehe, “na sisi teninọ yọyọ Grande-Bretagne tọn taidi huhlọn titengbe Europe tọn to otò he ma tin to Europe mẹ lẹ.” Ganhumẹtọ-yinyin Grande-Bretagne tọn yin didohia gbọn awhàngbigba mlẹnmlẹn do Napoléon France tọn ji to owhe 1815 W.M. dali. Gbọnmọ dali “ahọlu atọ̀n” he Grande-Bretagne ‘dowinyan’ lẹ wẹ Espagne, Pays-Bas, po France po. (Daniẹli 7:24) Taidi kọdetọn de, Grande-Bretagne tọ́nta taidi huhlọn klo hugan aihọn tọn he yè hoavun do yí po ajọwiwa tọn po. Mọwẹ, azò “pẹvi” lọ wú nado lẹzun huhlọn aihọn tọn!
23. To aliho tẹmẹ wẹ azò pẹvi yẹhiadonu tọn lọ “và aigba lọ pete sudo” te?
23 Angẹli lọ dọna Daniẹli dọ gbekanlin ẹnẹtọ lọ, kavi ahọluduta ẹnẹtọ lọ, na “và aigba lọ pete sudo.” (Daniẹli 7:23) Enẹ sọawuhia nado yin nugbo gando ayimatẹn Lomu tọn go he yin yinyọnẹn to ojlẹ de mẹ wayi taidi Grande-Bretagne. E lẹzun Ahọluigba Grande-Bretagne tọn to godo mẹ bo ‘tlẹ́n aigba lọ lẹpo dù.’ To ojlẹ de mẹ wayi, ahọluigba ehe bẹ mado-ẹnẹ aigba aihọn tọn hẹn podọ mado-ẹnẹ sọha mẹhe tin to e mẹ lẹ tọn hẹn.
24. Etẹwẹ whenuho-kàntọ de dọ dogbọn vogbingbọn Ahọluigba Grande-Bretagne tọn dali?
24 Dile Ahọluigba Lomu tọn gbọnvona huhlọn aihọn tọn he wayi lẹ do, ahọlu he azò “pẹvi” lọ nọtena lọsu na yin “hunkọ devo sọn tintan tọn mẹ.” (Daniẹli 7:24) Whenuho-kàntọ H. G. Wells dọ gando Ahọluduta Grande-Bretagne tọn go dọmọ: “Onú mọnkọtọn de ma ko jọ pọ́n gbede gba. Onú tintan heyin titengbe to tito lọ lẹpo mẹ wẹ yin ‘otò he ahọluigba-gán yin tatọ etọn’ heyin Plidopọ Ahọluduta Grande-Bretagne tọn lẹ . . . Azọ́nwatẹn dopo tata matin podọ mẹdepope ma ko mọnukunnujẹ linlẹn Ahọluigba Grande-Bretagne tọn lẹpo mẹ gba. Nudọnṣakadopọ agayiyi he hòpli tọn he gbọnvo pete sọn nudepope he ko yin yiylọdọ ahọluigba pọ́n gbede de wẹ e yin.”
25. (a) To awusọhia godo tọn etọn mẹ, etẹwẹ nọpọ do yin azò pẹvi yẹhiadonu tọn lọ? (b) To linlẹn tẹmẹ wẹ azò “pẹvi” lọ tindo “nukun taidi nukun gbẹtọ de tọn” podọ “onù de he to onú dahodaho lẹ dọ” te?
25 Onú susu wẹ azò “pẹvi” lọ bẹhẹn hugan Ahọluigba Grande-Bretagne tọn. To 1783, Grande-Bretagne na sisi mẹdekannujẹ otò Amelika tọn 13 he e hoavun do yí lẹ tọn. To godo mẹ États-Unis d’Amérique wá lẹzun gbẹdohẹmẹtọ Grande-Bretagne tọn, he tọ́nta to Wẹkẹ-whàn II whenu taidi akọta titengbe aigba ji tọn. E gbẹ́ tindo kanṣiṣa he lodo hẹ Grande-Bretagne. Huhlọn aihọn tọn awe-to-pọmẹ he dekọtọn do Anglo-Amérique mẹ lọ bẹ ‘azò he tindo nukun’ lọ lẹ hẹn. Na nugbo tọn, huhlọn aihọn tọn ehe tin to aṣeji, bo yọnnuin! E ‘nọ dọ onú dahodaho lẹ,’ bo nọ dosẹ́n na suhugan aihọn lọ tọn bo nọ yinuwa taidi hoyidọtọ etọn, kavi “yẹwhegan lalonọ.”—Daniẹli 7:8, 11, 20; Osọhia 16:13; 19:20.
AZÒ PẸVI LỌ DIỌNUKUNSỌ JIWHEYẸWHE PO MẸWIWE ETỌN LẸ PO
26. Etẹwẹ angẹli lọ dọ dọdai etọn dogbọn hodidọ po nuyiwa azò yẹhiadonu tọn lọ hlan Jehovah po devizọnwatọ etọn lẹ po dali?
26 Daniẹli zindonukọn nado basi zẹẹmẹ numimọ etọn tọn, dọmọ: “Yẹn doayi e go, azò dopolọ fùnawhàn hẹ mẹwiwe lẹ bo hugánnú to yé ji.” (Daniẹli 7:21) Gando “azò” ehe, kavi ahọlu ehe go, angẹli Jiwheyẹwhe tọn dọ dọdai dọmọ: “Ewọ bo na nọ dọ ohó lẹ do Gigogán go, bo nasọ hẹn agbọ́pé mẹwiwe Gigogán tọn lẹ: ewọ bo nasọ lẹn nado diọ ojlẹ lẹ po osẹ́n lọ po; yè nasọ jo yé do alọ etọn mẹ kaka ojlẹ de podọ ojlẹ lẹ po odaa ojlẹ de tọn po.” (Daniẹli 7:25) Whetẹnu podọ nawẹ apadewhe dọdai ehe tọn yin hinhẹndi gbọn?
27. (a) Mẹnu lẹ wẹ “mẹwiwe” lọ lẹ he yin homẹkẹn do gbọn azò “pẹvi” lọ dali? (b) Nawẹ azò yẹhiadonu tọn lọ jlo “nado diọ ojlẹ lẹ po osẹ́n lọ po” gbọn?
27 “Mẹwiwe” heyin homẹkẹndo gbọn azò “pẹvi” lọ dali lẹ—yèdọ Huhlọn Aihọn Anglo-Amérique tọn—wẹ yin hodotọ yí gbigbọ do dè Jesu tọn lẹ to aigba ji. (Lomunu lẹ 1:7; 1 Pita 2:9) Na owhe susu lẹ jẹnukọnna Wẹkẹ-whàn I, pipotọ mẹyiamisisadode ehelẹ tọn na avase to gbangba dọ 1914 na mọ vivọnu “ojlẹ Kosi lẹ tọn.” (Luku 21:24) To whenuena awhàn gbajẹgbonu to owhe enẹ mẹ, kunnudenu tin dọ azò “pẹvi” lọ ko gbẹ́ avase ehe dai, na e zindonukọn nado to nukunvando “mẹwiwe” yiamisisadode lẹ. Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique tlẹ jẹagọdo vivẹnudido yetọn lẹ nado hẹn nubiọtomẹsi (kavi, “osẹ́n”) Jehovah tọn lẹ di dọ wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn ni yin lilá lẹdo aihọn pe gbọn Kunnudetọ etọn lẹ dali. (Matiu 24:14) Gbọnmọ dali azò “pẹvi” lọ jlo “nado diọ ojlẹ lẹ po osẹ́n lọ po.”
28. Nawẹ “ojlẹ de podọ ojlẹ lẹ po odaa ojlẹ de tọn po” dẹnsọ?
28 Angẹli Jehovah tọn dlẹnalọdo ojlẹ dọdai tọn de heyin “ojlẹ de podọ ojlẹ lẹ po odaa ojlẹ de tọn po.” Nawẹ enẹ na dẹnsọ? Zẹẹmẹ basi do Biblu ji tọ́ lẹ yigbe to paa mẹ dọ hogbe ehe nọtena ojlẹ atọ̀n daa—bẹdopọ ojlẹ dopo tọn, ojlẹ awe, po ojlẹ daa tọn po. To whenuena e yindọ “ojlẹ ṣinawe” alẹ̀ hùnhùn Nẹbukadnẹzali tọn nọtena owhe ṣinawe, ojlẹ atọ̀n daa lọ yin owhe atọ̀n daa.c (Daniẹli 4:16, 25) Biblu An American Translation hia dọmọ: “Yé na yin zize do alọmẹ na ẹn na owhe dopo, owhe awe, po odaa owhe tọn po.” Vọkan James Moffatt tọn dọmọ: “Na owhe atọ̀n po odaa owhe tọn po.” Ojlẹ dopolọ yin nùdego to Osọhia 11:2-7 mẹ, ehe dọ dọ kunnudetọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ na dọyẹwheho to odẹ́vọ̀ mẹ na osun 42, kavi na azán 1 260, bo na yin hùhù to enẹgodo. Whetẹnu wẹ ojlẹ ehe bẹjẹeji bo wá vivọnu?
29. Whetẹnu podọ nawẹ owhe atọ̀n daa dọdai tọn lọ bẹjẹeji gbọn?
29 Na Klistiani yiamisisadode lẹ, Wẹkẹ-whàn I zẹẹmẹdo ojlẹ mẹzẹnpọn tọn de. To vivọnu 1914 tọn, yé to nukundo homẹkẹn. Na nugbo tọn, hosọ owhe tọn heyin dide na 1915 wẹ kanbiọ Jesu tọn hlan devi etọn lẹ dọmọ, “Be mì penugo nado nù sọn kọfo ṣie mẹ ya?” E sinai do Matiu 20:22 ji, King James Version. Gbọnmọ dali, bẹjẹeji to décembre 1914, wẹ pipli pẹvi kunnudetọ lẹ tọn enẹ dọyẹwheho “to odẹ́vọ̀ mẹ.”
30. Nawẹ Huhlọn Aihọn Anglo-Amérique tọn vannukundo Klistiani yiamisisadode lẹ to Wẹkẹ-whàn I whenu gbọn?
30 Dile awhàn lọ jẹ sinsinyẹn dogọ ji, Klistiani yiamisisadode lẹ pehẹ nukundiọsọmẹ sinsinyẹn. Delẹ to yé mẹ yin zize do ganpamẹ. Mẹdopodopo, taidi Frank Platt to Angleterre podọ Robert Clegg to Canada, yin yasana gbọn aṣẹpatọ kanylantọ lẹ dali. To 12 février 1918, Aṣẹpipa Grande-Bretagne tọn to Canada hẹnalọdotena bladopọ ṣinawetọ Études des Écritures he ṣẹṣẹ yin didetọn, he hosọ etọn yin Le mystère accompli, to pọmẹ po alọnuwe pẹvi lọ po he hosọ etọn yin L’Étudiant de la Bible. To osun he bọdego mẹ, Azọ́nwatẹn Whẹdidọ États-Unis tọn lá dọ bladopọ ṣinawetọ lọ mimá ma sọgbe hẹ osẹ́n gba. Etẹwẹ yin kọdetọn etọn? Yèdọ, owhé lẹ yin gbigbàpọ́n, owe yin bibẹ, bọ sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn lẹ yin wiwle!
31. Whetẹnu podọ nawẹ “ojlẹ de podọ ojlẹ lẹ po odaa ojlẹ de tọn po” wá vivọnu gbọn?
31 Nukunvinvando mẹyiamisisadode lẹ ji sinyẹn deji pete to 21 juin 1918, to whenuena azinponọ lọ J. F. Rutherford, po hagbẹ nukundeji Watch Tower Bible and Tract Society tọn lẹ po yin zizedo ganpamẹ do whẹsadokọnamẹ lalo tọn lẹ ji. To jijlo “nado diọ ojlẹ lẹ po osẹ́n lọ po,” azò “pẹvi” lọ ko tindo kọdetọn dagbe nado hù azọ́n yẹwhehodidọ tọn heyin titobasina lọ. (Osọhia 11:7) Enẹwutu “ojlẹ de podọ ojlẹ lẹ po odaa ojlẹ de tọn po” heyin dọdai etọn dọ lọ wá vivọnu to juin 1918.
32. Naegbọn hiẹ nado dọ dọ azò “pẹvi” lọ ma súkún “mẹwiwe” lẹ tọn do?
32 Ṣigba “mẹwiwe” lẹ ma yin kúnsudona gbọn nukunvandomẹ azò “pẹvi” lọ tọn dali gba. Dile e yin didọdai to owe Osọhia tọn mẹ do, to ojlẹ gli nudemayiwà tọn godo, Klistiani yiamisisadode lẹ fọ́n wá ogbẹ̀ bo jẹ nuyiwa ji whladopo dogọ. (Osọhia 11:11-13) To 26 mars 1919, azinponọ Ogbẹ́ Watch Tower Bible and Tract Society tọn po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po yin dide sọn ganpamẹ, bọ whẹsadokọnamẹ lalo tọn heyin bibasi sọta yé lẹ yin didesẹ to godo mẹ. Tlolo to enẹgodo, pipotọ mẹyiamisisadode lẹ jẹ tito vọbasi ji na nuwiwa yinukọn dogọ. Nalete, etẹwẹ na tin to sẹdotẹnmẹ na azò “pẹvi” lọ?
HOHOTỌ AZÁN LẸ TỌN BASI TITO WHẸDIDA TỌN
33. (a) Mẹnu wẹ Hohotọ Azán lẹ tọn lọ yin? (b) Etẹwẹ ‘owe he yin hùnhùn’ to Whẹdatẹn olọn mẹ tọn lọ lẹ nọtena?
33 To zẹẹmẹ bibasi do gbekanlin ẹnẹ lọ lẹ ji pó godo, Daniẹli lilẹ́ nukun etọn sọn gbekanlin ẹnẹtọ lọ ji yì nupinpọn olọn mẹ tọn de kọ̀n. E mọ Hohotọ Azán lẹ tọn sinai to ofìn gigonọ etọn ji taidi Whẹdatọ. Hohotọ Azán lẹ tọn lọ mayin mẹdevo de hugan Jehovah Jiwheyẹwhe gba. (Psalm 90:2) Dile Whẹdida olọn tọn jẹeji, Daniẹli mọ ‘owe lẹ yin hùnhùn.’ (Daniẹli 7:9, 10) To whenuena e yindọ tintin Jehovah tọn dlẹnkan yigodo jẹ sọgodo he mayin yinyọnẹn lẹ mẹ, e yọ́n whenuho gbẹtọvi lẹpo tọn taidi dọ e yin kinkan do owe de mẹ nkọtọn. E ko doayi gbekanlin ẹnẹ lọ lẹpo go bo sọgan dawhẹna yé sọgbe hẹ oyọnẹn he ko yin tintindo jẹnukọn.
34, 35. Etẹwẹ na jọ do azò “pẹvi” lọ po huhlọn gbekanlin devo lẹ po tọn go?
34 Daniẹli zindonukọn dọmọ: “Yẹn pọ́n to ojlẹ nẹ mẹ na ogbè ohó daho lẹ lọ tọn he azò lọ to didọ tọn wutu; yẹn to pinpọn yèdọ yè do hù gbekanlin lọ, bosọ và agbasa etọn, yè sọ jo e nado yí miyọ́n do mẹ̀ ẹn. Podọ na pipotọ gbekanlin lẹ lọ tọn tọn, yè yí ahọluigba yetọn yì: ganṣo yè hẹn ogbẹ̀ yetọn lẹ dite na osaa de po ojlẹ de po.” (Daniẹli 7:11, 12) Angẹli lọ dọna Daniẹli dọmọ: “Ṣigba whẹdida na sinai, yé bo nasọ yí ahọluigba etọn yì, nado husudo podọ nado và ẹ jẹ opodo lọ.”—Daniẹli 7:26.
35 Gbọn gbedide Whẹdatọ Daho lọ, Jehovah Jiwheyẹwhe tọn dali, azò he zannu do Jiwheyẹwhe go bo vannukundo “mẹwiwe” etọn lẹ na tindo numimọ dopolọ taidi Ahọluigba Lomu tọn nkọtọn, he dohomẹkẹn Klistiani fliflimẹ tọn lẹ. Gandudu etọn ma na zindonukọn gba. Mọwẹ “ahọlu” taidi azò yẹdoklọmẹ tọn he wá sọn Ahọluigba Lomu tọn mẹ lọsu ga. Nalete, etẹwẹ dogbọn gandudu he wá sọn huhlọn gbekanlin dai tọn lẹ dè dali? Dile e yin dọdai etọn dọ do, ogbẹ̀ yetọn lẹ yin kandlẹnna na “osaa de po ojlẹ de po.” Aigba yetọn lẹ ko zindonukọn nado tindo gbẹtọ lẹ kakajẹ azán mítọn gbè. Di apajlẹ, Iraq, tin to aigba Babilọni hohowhenu tọn ji. Pẹlsia (Iran) po Grèce po gbẹ́ pò to aimẹ. Pipotọ huhlọn aihọn tọn ehelẹ tọn yin apadewhe Plidopọ Akọta lẹ tọn. Ahọluduta ehelẹ lọsu na yin vivasudo to didesẹ huhlọn aihọn tọn godo tọn whenu. Gandudu gbẹtọvi tọn lẹpo na yin sinsánsẹ to “awhàn azán daho Jiwheyẹwhe Ganhunupo tọn lọ gbè.” (Osọhia 16:14, 16) Ṣigba, to whelọnu lo, mẹnu wẹ na dugán do aihọn ji?
GANDUDU DẸN-TO-AIMẸ TIN TO YAKẸ!
36, 37. (a) Mẹnu wẹ “mẹde . . . taidi visunnu gbẹtọ tọn” dlẹnalọdo, podọ whetẹnu podọ na lẹndai tẹ wutu wẹ e do sọawuhia to Whẹdatẹn olọn tọn mẹ? (b) Etẹwẹ yin zizedai to 1914 W.M?
36 Daniẹli dọmọ: “Yẹn sọ mọ to numimọ ozán lọ mẹ tọn lẹ mẹ, bo, doayi e go, mẹde po aslọ olọn tọn lẹ po taidi visunnu gbẹtọ tọn de wá finẹ, ewọ sọ wá yèdọ jẹ hohotọ azán lẹ tọn lọ dè, yé sọ hẹn ewọ wá sẹpọ ewọ nukọn.” (Daniẹli 7:13) To whenuena e tin to aigba ji, Jesu Klisti ylọ ede dọ “Ovi gbẹtọ tọn” bo to ahọlu-yinyin etọn dohia gbẹtọvi lẹ. (Matiu 16:13; 25:31) Hlan Tòhódọtọ Ju lẹ tọn, kavi whẹ̀dọhọsa daho Ju lẹ tọn, Jesu dọmọ: “Mìwlẹ na mọ Ovi gbẹtọ tọn sinai to adusilọ huhlọn tọn mẹ, bosọ jà to aslọ olọn tọn lẹ ji.” (Matiu 26:64) Enẹwutu to numimọ Daniẹli tọn mẹ, mẹhe jà lọ, bo mayin mimọ gbọn nukun gbẹtọvi lẹ tọn dali, bo yì Jehovah Jiwheyẹwhe dè wẹ Jesu Klisti pagigona lọ, he fọnsọnku. Whetẹnu wẹ ehe jọ?
37 Jiwheyẹwhe ko basi alẹnu Ahọluduta de tọn hẹ Jesu Klisti, kẹdẹdile e ko basi dopo po Ahọlu Davidi po do. (2 Samuẹli 7:11-16; Luku 22:28-30) To whenuena ‘ojlẹ dide akọta lẹ tọn’ wá vivọnu to 1914 W.M., Jesu Klisti, taidi ahọlu whédutọgbẹ́ Davidi tọn, sọgan gbọn jlọjẹ dali mọ gandudu Ahọluduta tọn yí. Kandai dọdai Daniẹli tọn hia dọmọ: “Yè sọ yí ahọluigba na ẹn finẹ, po gigo po, po ahọludu de po, na gbẹtọ lẹpo, po akọta lẹ po, po ogbè lẹ po nido nọ sẹ̀n ẹn: ahọluigba madopodo de wẹ ahọluigba etọn, he ma na juwayi, podọ ahọludu etọn enẹ he ma na yin viva.” (Daniẹli 7:14) Nalete Ahọluduta Mẹssia tọn lọ yin zizedai to olọn mẹ to 1914. Ṣigba, gandudu lọ yin nina mẹdevo lẹ ga.
38, 39. Mẹnu lẹ wẹ na dugán kakadoi do aihọn ji?
38 “Mẹwiwe Gigogán tọn lẹ wẹ na mọ ahọludu lọ yí,” wẹ angẹli lọ dọ. (Daniẹli 7:18, 22, 27) Jesu Klisti wẹ yin mẹwiwe daho lọ. (Owalọ lẹ 3:14; 4:27, 30) “Mẹwiwe” he pò he tindo mahẹ to gandudu lọ mẹ lẹ wẹ Klistiani yiamisisadode gbọn gbigbọ dali nugbonọ 144 000 lẹ, mẹhe yin whédutọgbẹ́ Ahọluduta tọn lẹ hẹ Klisti. (Lomunu lẹ 1:7; 8:17; 2 Tẹsalonikanu lẹ 1:5; 1 Pita 2:9) Yé yin finfọ́nsọnku taidi gbigbọ jọmaku lẹ nado dugán hẹ Klisti to Osó Ziọni olọn tọn ji. (Osọhia 2:10; 14:1; 20:6) Enẹwutu, Klisti Jesu po Klistiani yiamisisadode he fọnsọnku lẹ po wẹ na dugán do aihọn gbẹtọvi lẹ tọn ji.
39 Angẹli Jiwheyẹwhe tọn dọ, gando gandudu Ovi gbẹtọ tọn po “mẹwiwe” heyin finfọnsọnku devo lẹ po go dọmọ: “Ahọludu lọ po ahọluigba lọ po, podọ kiklo ahọludu lẹ lọ tọn to olọn pete glọ, wẹ yè na na hlan gbẹtọ lẹ sọn mẹwiwe Gigogán tọn lẹ mẹ: ahọludu madopodo de wẹ ahọludu etọn, ahọluigba lẹpo na nọ sẹ̀n bosọ setonuna ẹn.” (Daniẹli 7:27) Lehe gbẹtọvi tonusetọ lẹ na tindo numimọ dona lẹ tọn to Ahọluduta enẹ glọ do sọ!
40. Nawẹ mí sọgan mọaleyi sọn ayipipa odlọ po numimọ Daniẹli tọn lẹ po mẹ gbọn?
40 Daniẹli ma yọ́n hẹndi numimọ jiawu heyin ninamẹ gbọn Jiwheyẹwhe dali lẹpo tọn gba. E dọmọ: “File wẹ opodo whẹho lọ tọn te. Na yẹn Daniẹli tọn, linlẹn ṣie lẹ dotukla mi tlala, podọ yè sọ hẹn nukunmẹ ṣie diọ to yẹn homẹ: ṣigba yẹn whla whẹho lọ to ayiha ṣie mẹ.” (Daniẹli 7:28) Nalete, míwlẹ to gbẹ̀nọ to ojlẹ de mẹ whenuena mí sọgan mọnukunnujẹ hẹndi nuhe Daniẹli mọ tọn mẹ. Ayipipa dọdai ehe go na hẹn yise mítọn lodo bo na na huhlọn nujikudo mítọn dọ Ahọlu Mẹssia Jehovah tọn na dugán do aihọn ji.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Nado hẹn ẹn họnwun hezeheze podọ nado dapana dọvọdọ, mí na basi bladopọ wefọ zẹẹmẹ bibasi tọn lẹ heyin mimọ to Daniẹli 7:15-28 mẹ po dogbapọnna wefọ debọdo-dego numimọ lọ lẹ tọn po heyin kinkandai to Daniẹli 7:1-14 mẹ.
b Pọ́n Weta 4 owe ehe tọn.
c Pọ́n Weta 6 owe ehe tọn.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Etẹwẹ dopodopo ‘gbekanlin daho ẹnẹ he to tintọ́n sọn ohù mẹ lọ lẹ’ nọtena?
• Etẹwẹ nọpọ do yin azò “pẹvi” lọ?
• Nawẹ “mẹwiwe” lẹ yin nukundiọsọ gbọn azò pẹvi yẹhiadonu tọn lọ dali to Wẹkẹ-whàn I whenu gbọn?
• Etẹwẹ na jọ̀ do azò pẹvi yẹhiadonu tọn lọ po huhlọn gbekanlin devo tọn lẹ po go?
• Nawẹ hiẹ mọaleyi sọn ayipipa odlọ po numimọ Daniẹli tọn lẹ po mẹ gando “gbekanlin daho ẹnẹ” lọ go gbọn?
[Apotin/Yẹdide lẹ to weda 149-152]
AHỌLUIGBA-GÁN AKỌ́NDONANUTỌ DE
WEKANTỌ Glẹki tọn owhe kanweko atọ́ntọ J.W.M. de flin ìn taidi ahọluigba-gán lẹnpọn dagbenọ po akọ́ndonanutọ de po. To Biblu mẹ e yin yiylọ dọ ‘mẹyiamisisadode’ Jiwheyẹwhe tọn podọ “ohẹ̀ nusátọ de” he wá “sọn whèzizẹ.” (Isaia 45:1; 46:11) Gbọnmọ dali ahọluigba-gán he go yè to hodọ gando wẹ Kilusi Daho Pẹlsia tọn lọ.
Nukọnyiyi Kilusi tọn nado tindo gigo bẹjẹeji to nudi owhe 560/559 J.W.M. to whenuena e hẹ ofìn Anshan tọn ji bọdo otọ́ etọn Cambyse I go, to otò kavi agbegbe Pẹlsia hohowhenu tọn mẹ. To whenẹnu Anshan tin to gandudomẹji Ahọlu Media tọn lọ Astyage glọ. To Gufinfọ́n sọta gandudu Media tọn, Kilusi gbawhàn po awuyiya po na awhànpa Astyage tọn lẹ jogbe wutu. Enẹgodo Kilusi mọ godonọnamẹ Medianu lẹ tọn yí. Enẹgodo, Medianu po Pẹlsianu lẹ po hoavun to kọndopọmẹ to gandudu etọn glọ. Gbọnmọ dali gandudu Medo-Pẹlsia tọn wá tintin mẹ he to nukọnmẹ dlẹnkanna fidugando etọn sọn Ohù Egée jẹ Tọ̀sisa Indus tọn tó—Pọ́n alidohiamẹwe.
Po awhànpa Media po Pẹlsia tọn lẹ po, Kilusi ze afọdide tintan nado hù aṣẹ na nọtẹn tukla tọn de—yèdọ whèyihọ-waji Media tọn fie Ahọlu Lydie tọn lọ Crésus ko to fidugando etọn hẹngblo wá aigba Media tọn ji te. To nukọnzinzindo wá dogbo Ahọluigba Lydie tọn ji to Asia Pẹvi, Kilusi gbawhàn Crésus tọn bo yí tatọ-tònọ etọn, yèdọ Sardes. Enẹgodo Kilusi dugán do tòdaho Ionien tọn lẹ ji bo hẹn Asia Pẹvi lẹpo wá ahọluduta Ahọluigba Medo-Pẹlsia tọn glọ. Gbọnmọ dali e lẹzun agbawhlẹnhẹmẹtọ titengbe de hẹ Babilọni po ahọlu etọn, Nabonidu po.
Enẹgodo Kilusi wleawu nado pehẹ Babilọni huhlọnnọ lọ. Podọ sọn ojlẹ ehe mẹ sọyi, e sọawuhia to hẹndi dọdai Biblu tọn mẹ. Gbọn yẹwhegan Isaia dali, diblayi owhe kanweko awe lẹ jẹnukọn, Jehovah ko dlẹnalọdo Kilusi taidi ogán lọ he na dè Babilọni sọn gánzinpo ji bo hẹn Juvi lẹ jẹ mẹdekannu sọn kanlinmọgbenu. Gbọn gbedide azọ́ndenamẹ ehe tọn dali wẹ Owe-wiwe lẹ do dlẹnalọdo Kilusi taidi ‘mẹyiamisisadode’ Jehovah tọn.—Isaia 44:26-28.
To whenuena Kilusi diọnukunsọ Babilọni to owhe 539 J.W.M., e pannukọn azọ́n he sẹhundaga de. Yin lilẹdo gbọn adó gángánsu lẹ po osinwhin gbigblo he siso de sọn tọ̀sisa Euflate tọn mẹ po dali, tòdaho lọ taidi nuhe yè ma sọgan hò yí. Fie Euflate gbọn Babilọni wayi te, adó taidi osó de po họngbo gànvẹẹ tọn lẹ po gbọn otọ̀ lọ tó. Nawẹ e sọgan yọnbasi na Kilusi nado hò Babilọni yí gbọn?
Hugan owhe kanweko dopo jẹnukọn, Jehovah ko dọ dọdai dọ “akú de tin to osìn etọn lẹ ji” podọ ko dọ dọ “yé nasọ yin húhú.” (Jẹlemia 50:38) To hẹndi dọdai lọ tọn mẹ, Kilusi diọkọna Tọ̀sisa Euflate tọn na kilomẹtlu vude lẹ yì agewaji Babilọni tọn. Enẹgodo awhànpa etọn lẹ dota osinwhin lọ mẹ, hẹ pópló dokọdò he jẹ adó lọ kọ̀n, bo biọ otò lọ mẹ po awubibọ po na họngbo gànvẹẹ tọn lẹ ko yin jijodo hùnhùn. Taidi “ohẹ̀ nusátọ de” he jẹ nuyànwẹnna etọn ji ajiji, gandutọ he “sọn whèzizẹ” ehe—gbawhàn Babilọni tọn to zánto dopo mẹ—sọn whèzẹtẹn waji!
Na Juvi he tin to Babilọni lẹ, awhàngbigba Kilusi tọn zẹẹmẹdo wiwá tundote sọn kanlinmọgbenu he yè ko to nukundo na whenu dindẹn lọ podọ vivọnu hinhẹnjẹvọ owhe 70 otò yetọn tọn. Lehe yé na ko yin ojlofọndotena do sọ to whenuena Kilusi dè osẹ́n de tọ́n he degbena yé nado lẹkọyi Jelusalẹm bo vọ́ tẹmpli lọ gba! Kilusi sọ gọ̀ núzinzan họakuẹ tẹmpli tọn lẹ he Nẹbukadnẹzali ko bẹ wá Babilọni jo na yé, bo na gbedide ahọlu tọn yé nado hẹn atin sọn Lẹbanọni, bo degbè dọ akuẹ ni yin dide sọn owhé ahọlu tọn gbè nado sú ahọ́ họgbigbá lọ tọn lẹ.—Ẹzla 1:1-11; 6:3-5.
Na paa tọn Kilusi hodo jijọ gbẹtọvi po akọ́ndonanu tọn po nado yinuwa hẹ mẹhe ji e gbawhàn te lẹ. Whẹwhinwhẹ́n dopo na walọyizan ehe sọgan ko yin sinsẹ̀n etọn. Vlavo, Kilusi nọ hodo nuplọnmẹ yẹwhegan Pẹlsia tọn lọ heyin Zoroastre bo nọ sẹ̀n Ahura Mazda—yèdọ yẹwhe de he yin didọ nado yin didatọ nuhe yọ́n lẹpo tọn. To owe etọn The Zoroastrian Tradition mẹ, Farhang Mehr wlan dọmọ: “Zoroastre do Jiwheyẹwhe hia nado pé to walọ dagbe mẹ. E dọna gbẹtọ lẹ dọ Ahura Mazda ma nọ víhlọ̀n gba ṣigba yin dodonọ podọ, na enẹ tọn wutu, yè ma dona dibuna ẹn gba ṣigba yiwanna ẹn.” Yise to yẹwhe he tindo walọ dagbe bosọ yin dodonọ de mẹ sọgan ko yinuwado jijọ Kilusi tọn ji bo na ẹn tuli nado yin johẹmẹtọ po dodonọ po.
Ṣigba, ahọlu lọ, ma yí mọ do doakọnna ninọmẹ aimẹ tọn he tin to Babilọni gba. Yozò alúnlùn mẹ tọn he tin to finẹ hugan nuhe e jlo nado doakọnna. Enẹwutu to whenuena Babilọni gbẹ́ yin tatọ-tònọ ahọluigba lọ tọn, gọna ahọ́nkan sinsẹ̀n tọn po aṣa nuwiwa lẹ tọn po, e nọ yin yiyizan to paa mẹ taidi tatọ-tònọ awéwe whenu etọn tọn kẹdẹ. Na nugbo tọn, bọdo awhàn Babilọni tọn gbigbà go, Kilusi to madẹnmẹ lẹkọyi tatọ-tònọ alúnlùn mẹ tọn etọn, Ecbatane, he tin to mẹtlu 1 900 do agayiyi ohù tọn, to odò Osó Elverd tọn. To finẹ, avivọ awéwe whenu tọn he yin hinhẹndo jlẹkaji gbọn alúnlùn awuvivinamẹ tọn dali yin nuhe e yiwanna taun. Kilusi sọ gbá họ̀nmẹ he jẹaṣọ́ de do tatọ-tònọ etọn dai tọn, Pasargade mẹ (sẹpọ Persépolis), na nudi kilomẹtlu 650 to hùwaji whèzẹtẹn Ecbatane tọn. Ohọ he tin to finẹ yinuwa taidi fibẹtado de na ẹn.
Gbọnmọ dali Kilusi yin finflin taidi awhàngbatọ asuka de podọ ahọluigba-gán akọ́ndonanutọ de. Gandudu owhe 30 tọn etọn wá vivọnu po okú etọn po to owhe 530 J.W.M. to whenuena e tin to nujijla awhànfunfun tọn mẹ. Visunnu etọn Cambyse II jẹ otẹn etọn mẹ nado hẹ ofin Pẹlsia tọn ji.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Nawẹ Kilusi Pẹlsianu lọ sọawuhia nado yin ‘mẹyiamisisadode’ Jehovah tọn gbọn?
• Sinsẹ̀nzọn họakuẹ hlan omẹ Jehovah tọn lẹ tẹwẹ Kilusi yí wà?
• Nawẹ Kilusi yinuwa hẹ mẹhe ji e gbawhàn te lẹ gbọn?
[Yẹdide otò tọn]
Jelusalẹm
Babilọni
Mẹmfisi
Ecbatane
Suse
Persépolis
MAKEDONIA
EGIPTI
ETIOPIA
INDIA
AHỌLUIGBA MEDO-PẸLSIA TỌN
[Yẹdide]
Yọdo Kilusi tọn, to Pasargades
[Yẹdide]
Dohia-boṣiọ tọn to Pasargades, he to Kilusi dohia
[Apotin/Yẹdide to weda 153-161]
AHỌLU JỌJA DE GBAWHÀN AIHỌN TỌN
TO OWHE 2 300 delẹ die wayi, awhàngán oda flẹ́flẹ́ sinmẹ avàjẹnọ de to owhe 20 etọn lẹ mẹ nọte to Ohù Méditerranée tọn tó. Nukun etọn lẹ gbọṣi tòdaho-lopo tọn de ji he tin to nudi kilomẹtlu dopo. Awhàngán he tin to adi mẹ lọ magbè nado gbawhàn tòdaho lọ tọn, na yè gbẹ́ na ẹn ma nado biọ e mẹ wutu. Etẹwẹ yin tito mẹgbeyinyan etọn tọn? Nado deali atọ̀ tọn yì lopo lọ ji bo sọnú na awhànfuntọ etọn lẹ sọta tòdaho lọ. Ali atọ̀ tọn lọ dide tlẹ ko bẹjẹeji.
Ṣigba wẹndomẹ de sọn ahọlu daho Ahọluigba Pẹlsia tọn dè hẹnalọdotena awhàngán jọja ehe. To jejejininọ nado din jijọho, togán Pẹlsia tọn lọ basi nuzedonukọnnamẹ vonọtaun de: yèdọ talẹnti 10 000 sika tọn (hugan dọla liva awe États-Unis tọn sọgbe hẹ akuẹdidiọ dintọn), bo dopagbe nado na ẹn dopo to viyọnnu ahọlu tọn lẹ mẹ nado wlealọhẹ, podọ nado dugán do adà whèyihọ-waji Ahọluigba Pẹlsia tọn lẹpo ji. Ehe lẹpo yin zizedonukọnnamẹ nado flí whẹndo ahọlu lọ tọn, he awhàngán lọ ko wle taidi kanlinmọ lẹ.
Awhàngán daho he pannukọn nudide lọ nado kẹalọyi kavi nado gbẹ́ nuzedonukọnnamẹ lọ wẹ Alẹkzandlé III Makedonia tọn. Be ni kẹalọyi nuzedonukọnnamẹ lọ wẹ ya? Whenuho-kàntọ Ulrich Wilcken dọmọ: “Ojlẹ sinsinyẹn de wẹ e yin na aihọn hohowhenu tọn lọ. Na nugbo tọn, kọdetọn nudide etọn tọn lẹ, dlẹnkan gbọn Ojlẹ Dáglámẹ tọn lẹ mẹ kakajẹ azán mítọn titi gbè, to Whèzẹtẹn podọ to Whèyihọ.” Whẹpo mí nado gbadopọnna gblọndo Alẹkzandlé tọn, mì gbọ mí ni pọ́n nujijọ he dekọtọn do ojlẹ sinsinyẹn ehe mẹ.
AWHÀNGBATỌ DE YINYIN
Alẹkzandlé yin jiji to Pella, Makedonia, to owhe 356 J.W.M. Ahọlu Philippe II wẹ otọ́ etọn, podọ onọ̀ etọn, wẹ Olympias. E plọn Alẹkzandlé dọ Hercules, visunnu yẹwhe Glẹki tọn lọ yèdọ Zeus wẹ tọgbo ahọlu Makedonianu lẹ tọn. Sọgbe hẹ Olympias, tọgbo Alẹkzandlé tọn wẹ Achille, yèdọ sunnu asuka whenuho tọn to ohó milomilo lọ Iliade heyin Homère tọn mẹ. Na mẹjitọ etọn lẹ ze awhàngbigba po gigo ahọlu-yinyin tọn po do ayihamẹ na ẹn wutu, jọja Alẹkzandlé ma tindo ojlo sọmọ to yanwle devo lẹ mẹ gba. To whenuena e yin kinkanse vlavo eyin e na họ̀nwezun agbàwhinwhlẹn tọn to Aihundida Olympique tọn mẹ, Alẹkzandlé dohia dọ emi na wà mọ eyin ahọlu lẹ wẹ emi na họ̀nwezun lọ hẹ. Yanwle etọn wẹ nado wà onú daho he hugan dehe otọ́ etọn wà lẹ podọ nado mọ gigo sọn nuwadotana lẹ mẹ.
To owhe 13 mẹvi mẹ, Alẹkzandlé duvivi yinyin pinplọn gbọn tamẹnuplọnmẹtọ Glẹki tọn lọ Aristote dali, mẹhe gọalọna ẹn nado wleawuna ojlo to tamẹnuplọnmẹ, amasin, po lẹnunnuyọnẹn po mẹ. Obá he mẹ oplọn tamẹnuplọnmẹ Aristote tọn yinuwado aliho nulẹnpọn Alẹkzandlé tọn ji jẹ yin whẹho nudindọn tọn de. Bertrand Russell, tamẹnuplọnmẹtọ owhe kanweko 20tọ tọn de doayi e go dọmọ: “E na pọnte nado dọ dọ onú susu ma tin he yé omẹ awe lẹ kọngbedopọ deji gba. Pọndohlan tonudidọ Aristote tọn lẹ yin zize sinai do tòdaho gbetato Glẹki tọn ji ehe ko tin to ojlẹ vivọnu etọn tọn mẹ.” Linlẹn gandudu do tòdaho gbetato lẹ tọn ji ma na ko yin ojlofọndotenamẹnu de na ahọvi he to jijlo vẹkuvẹku nado gbá ahọluigba daho dopo akàn de gba. Alẹkzandlé na ko sọ tindo ayihaawe gando nunọwhinnusẹ́n nuplọnmẹ Aristote tọn go nado nọ yinuwa hẹ mẹhe mayin Glẹki lẹ taidi afanumẹ lẹ, na e to nukọnpọnhlan na ahọluigba de he haṣinṣan dagbe na gbayipe to awhàngbatọ lẹ po mẹhe yè gbawhàn yetọn lẹ po ṣẹnṣẹn.
Ṣigba, ayihaawe vude tin, dọ Aristote wleawuna ojlo Alẹkzandlé tọn to wehihia po nupinplọn po mẹ. Alẹkzandlé gbọṣi wehiatọ zohunhunnọ mẹ to gbẹzan etọn lẹpo mẹ, tindo ojlo vonọtaun na nukinkan Homère tọn lẹ. Eyin didọ dọ e plọn Iliade lọ—yèdọ ohó milomilo ohù 15 693 tọn lẹpo—do tamẹ.
Wepinplọn sọn Aristote dè wá vivọnu to ajijimẹ to owhe 340 J.W.M. whenuena ahọvi owhe 16 mẹvi lọ lẹkọyi Pella nado dugán do Makedonia ji to tẹnmẹ-pinpọnna otọ́ etọn mẹ. Podọ to ojlẹ vude godo ahọvi jẹgbákunnọ lọ klan ede dovo to nuyiwa awhànfunfun tọn mẹ. Na homẹhun Philippe tọn, e và akọta Thrace-nu Maedi atẹṣitọ lẹ sudo po awuyiya po, yí tatọ-tònọ yetọn gbọn gufinfọn tlọlọ dali, bo do yinkọ Alexandroupolis na otẹn lọ, yèdọ oyín he taidi yinkọ ewlọsu tọn.
ZINDONUKỌN TO AWHÀNGBIGBA LỌ MẸ
Yinyin hùhù Philippe tọn to owhe 336 J.W.M. dekọtọn do ogú ofin Makedonia tọn dudu Alẹkzandlé owhe 20 mẹvi tọn mẹ. To Asia bibiọ to Hellespont (heyin yinyọnẹn taidi Dardanelles todin) to ojlẹ amàkikọ-whenu owhe 334 J.W.M., Alẹkzandlé bẹ nujijla awhàngbigba tọn de jẹeji po awhànpa azọ́nyọnẹntọ vude he sọha yetọn yin 30 000 awhànfuntọ odò tọn lẹ po gọna awhànfuntọ sọ́kùntọ 5 000 lẹ. Mẹhe hodo awhànpa etọn lẹ wẹ zomọ-basitọ lẹ, aigba-jlẹtọ lẹ, yẹdide ohọ tọn basi tọ́ lẹ, lẹnunnuyọnẹntọ lẹ, po whenuho-kantọ lẹ po.
To Tọ̀sisa Granique tọn tó to agewaji whèyihọ Asia Pẹvi (heyin Turquie todin) tọn, Alẹkzandlé gbawhàn tintan etọn do Pẹlsianu lẹ ji. To awéwe whenu enẹ mẹ e gbawhàn whèyihọ-waji Asia Pẹvi tọn. To afò-whenu he bọdego mẹ awhàn nujikudo tọn awetọ wá aimẹ hẹ Pẹlsianu lẹ to Issos, to huwaji whèzẹtẹn Asia Pẹvi tọn. Po awhànpa he yì sunnu livi daa po, Ahọlu daho Pẹlsia tọn lọ Daliusi III wá finẹ nado pé Alẹkzandlé. Daliusi jide-zẹjlẹgotọ lọ sọ hẹn onọ̀ etọn, asi etọn, po hagbẹ whẹndo etọn devo lẹ po wá na yé nido sọgan sọnukun mọ nuhe na ko yin awhàngbigba ayidego tọn. Ṣigba Pẹlsianu lẹ ma wleawu na mẹgbeyinyan ajiji huhlọnnọ Makedonianu lẹ tọn gba. Awhànfuntọ Alẹkzandlé tọn lẹ gbawhàn awhànpa Pẹlsia tọn lẹ mlẹnmlẹn, bọ Daliusi họ̀n, bo jo whẹndo etọn do alọ Alẹkzandlé tọn lẹ mẹ.
Kakati nado dómọna Pẹlsianu he to wezunhọ̀n yì lẹ, Alẹkzandlé deawhànfọ yì huwaji po Huto Méditerranée tọn po, bo gbawhàn ahọ́nkan awhànpa huhlọnnọ Pẹlsianu lẹ tọn. Ṣigba tòdaho lopo Tile tọn nọavunte sọta mẹgbeyinyan awhàngbigba tọn lọ. To gbemima mẹ nado gbawhàn etọn, Alẹkzandlé bẹ mẹgbeyinyan he dẹn-to-aimẹ họ̀ osun ṣinawe de jẹeji. To mẹgbeyinyan lọ whenu wẹ nuzedonukọnnamẹ Daliusi tọn nado din jijọho he yin nudego dai lọ wá aimẹ. Nuzedonukọnnamẹ lọ dọnmẹdogo sọmọ bọ ayinamẹtọ dejidego Alẹkzandlé tọn heyin Parmenio na linlin dọmọ: ‘Eyin yẹn tin to otẹn Alẹzandlé tọn mẹ wẹ, yẹn na kẹalọyi.’ Ṣigba jọja awhàngán lọ yigbe dọmọ: ‘Yẹn lọsu wà mọ, na yẹn ma yin Parmenio wutu.’ To gbigbẹ́ nado kọngbedopọ mẹ, Alẹkzandlé zindonukọn po mẹgbeyinyan lọ po bo và Tile goyitọ lọ sudo to juillet owhe 332 J.W.M.
To Jelusalẹm, he jogbe jijodo na ẹn mẹ, Alẹkzandlé zindonukọn yì huwaji, bo gbawhàn Gaza tọn. Na apọ̀ ko ṣì yé na gandudu Pẹlsia tọn wutu, Egipti kẹalọyi i taidi mẹwhlẹngántọ de. To Mẹmfisi e sanvọ́ hlan oyinsu Apis, bo gbọnmọ dali hẹn homẹ yẹwhenọ Egiptinu tọn lẹ hùn. E sọ do tòdaho Alexandrie tọn ai, ehe whlẹn-agbà hẹ Ateni to godo mẹ taidi ahọ́nkan nupinplọn tọn de bo gbẹ́ pò to yinkọ etọn yin.
Enẹgodo, Alẹkzandlé lẹhlan agewaji whèzẹtẹn tọn, gbọn Palestine podọ hlan Tọ̀sisa Tigre tọn kọ̀n. To owhe 331 J.W.M., e biọ awhànfunfun titengbe atọ̀ntọ mẹ hẹ Pẹlsianu lẹ, to Gaugamèles, he ma dẹn do jàjá gbakija Nineve tọn. Tofi sunnu 47 000 Alẹkzandlé tọn lẹ duto awhànpa Pẹlsianu lẹ tọn 250 000 lẹ he yè ko vọ́ awuwlena ganji lẹ ji! Daliusi họ̀n bo yin hùhù to godo mẹ gbọn omẹ etọn titi lẹ dali.
Yin ojlofọndotena po awhàngbigba po, Alẹkzandlé lẹhlan huwaji bo hò tatọ-tònọ awéwe whenu Pẹlsia tọn he tin to Babilọni yí. E sọ paṣẹ do tatọ-tònọ Suse po Persépolis tọn lẹ po ji, bo hò agbànhọ daho Pẹlsia tọn yí bo mẹ̀ họ̀nmẹ daho Xerxès tọn. To godo mẹ, tatọ-tònọ Ecbatane tọn jẹ alọ etọn mẹ. Enẹgodo awhàngbatọ awuyatọ ehe dugán do fidugando Pẹlsia tọn he pò lẹ ji, bo yì kakajẹ whèzẹtẹn jẹ Tọ̀sisa Indus tọn, he tin to Pakistan egbezangbe tọn mẹ.
To Indus, he tin to agbegbe he má aimatẹn Pẹlsia Tacila tọn didása mẹ, Alẹkzandlé pannukọn agbawhinwhlẹn titengbe de, yèdọ ahọluigba-gán India tọn lọ Porus. Alẹkzandlé hoavun ẹnẹtọ titengbe godo tọn etọn sọta ẹ, to juin owhe 326 J.W.M. Awhànpa Porus tọn lẹ bẹ awhànfuntọ 35 000 po ajinnaku 200 lẹ po hẹn, dobuna osọ́ Makedonianu lẹ tọn lẹ. Awhàn lọ sinyẹn bo gọna hùnsọnkọnai, ṣigba awhànfuntọ Alẹkzandlé tọn lẹ duto e ji. Porus jogbe bo kọngbedopọ.
Hugan owhe ṣinatọ̀n ko wayi sọn whenue gbọ́n awhànpa Makedonia tọn lẹ ko dasá Asia, bọ nuṣikọna awhànfuntọ lọ lẹ bọ ajlù owhé tọn sọ to wiwà yé. Na agbọ́ ko pé yé na awhàn sinsinyẹn he yin fùnfùn hẹ Porus wutu, yé jlo nado lẹkọyi whé. Dile etlẹ yindọ Alẹkzandlé ma jlo to tintan whenu, e kọngbedopọ hẹ ojlo yetọn. Na nugbo tọn Grèce ko lẹzun huhlọn aihọn tọn. Po otò he yè hoavun do yí Glẹki tọn lẹ po he yin zizedai to aigba he yè gbawhàn yetọn lọ lẹ ji, Glẹkigbe po aṣa etọn po gbayipe lẹdo awa lọ ji.
MẸHE TIN TO GODONA SAGBÀ LỌ
Nutlẹ́nu he tlẹ́ awhànpa Makedonia tọn lẹ dopọ to owhe awhàngbigba tọn lẹ mẹ wẹ gbẹtọ-yinyin Alẹkzandlé tọn. To awhànfunfun lẹ godo, aṣa Alẹkzandlé tọn wẹ nado nọ dla mẹhe gbleawu lẹ pọ́n, penukundo alán yetọn lẹ go, pà awhànfuntọ lẹ na nuyiwa huhlọnnọ yetọn lẹ, bo gbògbéna yé po nunina lẹ po sọgbe hẹ wadotana yetọn lẹ. Na mẹhe ṣí awhàn lẹ, Alẹkzandlé nọ basi tito ṣiọdidi yẹyinọ de na yé. Mẹjitọ po ovi mẹhe ṣí awhàn lọ lẹ tọn po nọ yin didesẹ sọn takuẹ lẹpo nina mẹ gọna wunmẹ sinsẹ̀nzọn lẹpo tọn mẹ. Na ayidedai to awhànfunfun godo, Alẹkzandlé basi tito aihundida po nuyiwa agbàwhinwhlẹn tọn lẹ po. To ojlẹ de mẹ, e tlẹ basi tito gbọjẹyíyí tọn na sunnu he ṣẹṣẹ wlealọ lẹ, nado hẹn yé penugo nado yí awéwe whenu lọ zan po asi yetọn lẹ po, to Makedonia. Nuyiwa mọnkọtọn lẹ hẹn ẹn mọ owanyi po pipà omẹ etọn lẹ tọn po yí.
Gando alọwle Alẹkzandlé tọn hẹ Ahọsi Bactriane tọn lọ yèdọ Roxane go, kandai gbẹzan tọn basitọ Glẹki tọn lọ Plutarque wlan dọmọ: “Na nugbo tọn, whẹho owanyi tọn de wẹ, ṣogan to ojlẹ dopolọ mẹ e taidi nuhe sọgbe po yanwle etọn po. Na e hunhomẹ na mẹhe ji yè gbawhàn te lẹ nado mọdọ e dà asi sọn ṣẹnṣẹn yetọn, podọ e hẹn yé tindo numọtolanmẹ owanyi zogbe tọn na ẹn, nado mọdọ to owanyi kẹdẹ mẹ ewọ, he yin jlẹkajinọtọ hugan to gbẹtọ lẹ mẹ, yin dududeji, ṣogan e ma tindo zanhẹmẹ po e po kakajẹ whenuena e wlealọ hẹ ẹ to osẹ́n liho podọ to aliho yẹyi tọn mẹ.”
Alẹkzandlé sọ na sisi alọwle mẹdevo lẹ tọn. Dile etlẹ yindọ kanlinmọ etọn wẹ asi Ahọlu Daliusi tọn yin, e mọdọ e yin nuyiwa hẹ po sisi po. Mọdopolọ, to sisè dọ awe to awhànfuntọ Makedonianu lẹ tọn mẹ ko yinuwa to aliho agọ̀ mẹ hẹ asi jonọ lẹ tọn, e degbè dọ yé ni yin hùhù eyin yé jẹ osẹ́n mẹ.
Taidi onọ̀ etọn, Olympias, sinsẹ̀nnọ taun wẹ Alẹkzandlé yin. E nọ sanvọ́ jẹnukọnna awhànfunfun podọ to awhànfunfun godo bo nọ dọnsẹpọ dọṣẹdọtọ etọn lẹ gando zẹẹmẹ sọgodo dindin tọn delẹ go. E sọ nọ dọnsẹpọ bòkọ́nọ Amọni tọn, to Libia. Podọ to Babilọni e nọ setonuna anademẹ Kaldeanu lẹ tọn gando avọ́sinsan go, titengbe hlan yẹwhe Babilọni tọn lọ Bel (Madọku).
Dile etlẹ yindọ Alẹkzandlé yin jlẹkajinọ to núdùdù mẹ, e joawuna ahànnuzẹjlẹgo to godo mẹ. E nọ dọho zẹjlẹgo do kọfo vẹnhàn dopodopo tọn ji bo nọ doawagun na wadotana etọn lẹ. Dopo to nuyiwa he ylan hugan Alẹkzandlé tọn lẹ mẹ wẹ hùhù họntọn etọn Clitus, to nuyiwadomẹji adi ahànnumu tọn mẹ. Ṣigba Alẹkzandlé gblewhẹdo ede sọmọ bọ e yí azán atọ̀n do mlọnai to akánma etọn ji, to madù-manù mẹ. To godo mẹ, họntọn etọn lẹ penugo nado na ẹn tuli nado dùnú.
Dile ojlẹ to yìyì, ojlo zogbe Alẹkzandlé tọn na gigo hẹn walọyizan he ma jẹ devo lẹ wá. E jẹ todoai hlan whẹsadokọnamẹ lalo tọn lẹ ji bo tin to awuwlemẹ nado sayanamẹ sinsinyẹn. Di dohia, to yinyin hinhẹn nado yise dọ Philotas yin gingandego to vivẹnudido mẹ nado hù i, Alẹkzandlé hẹn ewọ po otọ́ etọn, Parmenio po, yèdọ ayinamẹtọ de he go e dejido dai, nado yin hùhù.
AWHÀNGBIGBA DO ALẸKZANDLÉ JI
To ojlẹ gli de to kọlilẹ yì Babilọni pó godo, ovà wlé Alẹkzandlé, bọ e ma sọ mọ pọngbọ sọn e mẹ gbede. To 13 juin owhe 323 J.W.M., to gbẹninọ na owhe 32 po osun 8 tata poun po godo, Alẹkzandlé jogbe na kẹntọ daho lọ, yèdọ okú.
E tin kẹdẹ dile nuyọnẹntọ Inde tọn delẹ ko doayi e go do dọmọ: “Ahọlu Alẹkzandlé E, mẹdopodopo tindo susu aigba he ji mí nọte do ehe tọn; podọ hiẹ he yin sunnu de taidi sunnu devo lẹ, nuhe hiẹ tindo he gbọnvo lọ poun wẹ yindọ hiẹ gọna kànhiho po magbọjẹ po, nọ to awhádo gbọn aigba ehe lẹpo ji dẹn do owhé towe gbè, nọ to tuklado dewe, bo nọ to nukunbiana mẹdevo lẹ. Ṣigba to madẹnmẹ hiẹ na kú, bo na tindo aigba kleun lọ he na pé na ṣiọdidi towe.”
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Etẹwẹ yin dodonu Alẹkzandlé Daho lọ tọn?
• To madẹnmẹ he e dugu ofìn Makedonia tọn, nujijla tẹ mẹ wẹ Alẹkzandlé doalọ?
• Basi zẹẹmẹ awhàngbigba Alẹkzandlé tọn delẹ.
• Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn gbẹtọ-yinyin Alẹkzandlé tọn dali?
[Yẹdide otò tọn]
AWHÀNGBIGBA ALẸKZANDLÉ TỌN LẸ
MAKEDONIA
Babilọni
EGIPTI
Tọ̀sisa Indus tọn
[Yẹdide]
Alẹkzandlé
[Yẹdide]
Aristote po wehọmẹvi etọn Alẹkzandlé po
[Yẹdide to weda blebu ji to weda]
[Yẹdide]
Gànkuẹ sika tọn he do Alẹkzandlé Daho lọ hia
[Apotin/Yẹdide to weda 162]
AHỌLUDUTA DAHO DE YIN MIMÁ
GANDO ahọluduta Alẹkzandlé Daho lọ tọn go, Biblu dọ dọdai gbigbà po mimá de po “ṣigba hlan ovikun etọn ma gba.” (Daniẹli 11:3, 4) Po gbesisọ po, to owhe 14 gblamẹ to okú ajiji Alẹkzandlé tọn godo to owhe 323 J.W.M., visunnu jọnun etọn Alẹkzandlé IV po ayọvi etọn Héraclès po yin hùhù.
To owhe 301 J.W.M., ẹnẹ to awhàngán Alẹkzandlé tọn lẹ mẹ yí yedelẹ do dugán do ahọluigba daho he awhàngán daho yetọn ko gbá ji. Awhàngán Cassandre dugán do Makedonia po Grèce po ji. Awhàngán Lysimaque mọ Asia Pẹvi po Thrace po yí. Mẹsopotamia po Silia po yin Séleucus I Nicator tọn. Podọ Ptolémée Lagus, kavi Ptolémée I, dugán do Egipti po Palestine po ji. Gbọnmọ dali sọn ahọluduta daho dopo Alẹkzandlé tọn mẹ wẹ ahọluduta ẹnẹ Glẹki kavi Grèce tọn lẹ tọ́n sọn.
To ahọluduta ẹnẹ Glẹki tọn lẹ mẹ, ojlẹ gandudu Cassandre tọn sọawuhia nado yin dehe whè hugan. Owhe vude to gánzinpo ji hihẹ́ Cassandre tọn godo, mẹhe yin sunnu hukan whẹndo etọn tọn kú, podọ to owhe 285 J.W.M., Lysimaque dugán do apadewhe Europe tọn heyin Ahọluigba Glẹki tọn ji. Owhe ẹnẹ godo, Lysimaque ṣiawhàn to awhànfunfun mẹ hẹ awhànpa Séleucus I Nicator tọn lẹ, he hẹn Séleucus nado dugán do adà klo hugan aigba Asia tọn lẹ ji. Séleucus lẹzun tintan to hukan ahọlu Séleucides tọn lẹ mẹ to Silia. E ze Antioku dai to Silia bo hẹn enẹ zun tatọ-tònọ yọyọ etọn. Séleucus yin hùhù to owhe 281 J.W.M., ṣigba hukan gandudu tọn he e zedai zindonukọn nado to gandu kakajẹ owhe 64 J.W.M. to whenuena Awhàngán Lomu tọn lọ Pompée yí Silia do basi ayimatẹn Lomu tọn.
To mimá ẹnẹ ahọluigba Alẹkzandlé tọn lẹ mẹ, ahọluduta Ptolémée tọn wẹ dẹn-to-aimẹ hugan. Ptolémée I kẹalọyi tẹnmẹ-yinkọ ahọlu tọn to owhe 305 J.W.M. bo lẹzun tintan to ahọlu Makedonia tọn lẹ, kavi Falo Egipti tọn lẹ mẹ. To Alexandrie hinhẹn zun tatọ-tònọ lọ, e jẹ tito-to-whinnu tòdaho vivọjlado tọn de ji to afọdopolọji. Dopo to azọ́n họgbigbá tọn etọn he klo hugan lẹ wẹ Wesẹdotẹn diyin Alexandrie tọn. Nado penukundo azọ́n daho ehe go, Ptolémée hẹn weyọnẹntọ he diyin Atẹni tọn de, Demetrius Phalereus wá sọn Grèce. Linlin dohia dọ, to owhe kanweko tintan W.M., wesẹdotẹn lọ tindo livi dopo owe hihá lẹ tọn. Hukan gandudu Ptolémée tọn zindonukọn nado to gandu to Egipti kakajẹ whenuena e jai jẹ alọ Lomu tọn mẹ to owhe 30 J.W.M. To whenẹnu Lomu diọtẹnna Grèce nado yin huhlọn aihọn tọn he klo hugan lọ.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Nawẹ ahọluigba daho Alẹkzandlé tọn yin mimá gbọn?
• Kakajẹ whetẹnu wẹ gandudu hukan ahọlu Séleucides tọn lẹ do Silia ji doalọte?
• Whetẹnu wẹ ahọluduta Ptolémée tọn do Egipti ji wá vivọnu?
[Yẹdide]
Ptolémée I
Séleucus I
[Yẹdide otò tọn]
GBAKIJA AHỌLUIGBA ALẸKZANDLÉ TỌN
Ptolémée I
Cassandre
Lysimaque
Séleucus I
[Apotin/Yẹdide to weda 139]
HUHLỌN AIHỌN TỌN LẸ TO DỌDAI DANIẸLI TỌN MẸ
Boṣiọ blibata lọ (Daniẹli 2:31-45)
Gbekanlin ẹnẹ he tọ́n sọn ohù mẹ lẹ (Daniẹli 7:3-8, 17, 25)
BABILỌNI sọn 607 J.W.M.
MEDO-PẸLSIA sọn 539 J.W.M.
GRÈCE sọn 331 J.W.M.
LOMU sọn 30 J.W.M.
HUHLỌN AIHỌN TỌN HEYIN ANGLO-AMÉRIQUE sọn 1763 W.M.
AIHỌN HEYIN MIMÁ TO TONUDIDỌ-LIHO to ojlẹ opodo tọn mẹ
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 128]
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 147]