“Mì Dowezun Do Mọ”
MÍ NI dọ dọ hiẹ tin to aihundida lanmẹyiya tọn de tẹnmẹ he gọfla na gbẹtọ he to ayajẹ lẹ. Wezundotọ lẹ deafọ jẹ wezundotẹn lọ. Gbẹtọgun lẹ dawhá dile omẹ asuka yetọn lẹ sọawuhia. Anadenanutọ lẹ tin to finẹ nado hẹn osẹ́n lẹ lodo. Dile aihundida lẹ bẹjẹeji, awhágbe awhàngbigba tọn lẹ flusọ hẹ avigbè flumẹjijẹ tọn lẹ. Pẹhiho he yiaga tlala lẹ dọnudo awhàngbatọ lẹ!
E mayin nujijọ aihundida lanmẹyiya egbezangbe tọn de tẹnmẹ wẹ hiẹ tin te gba, ṣigba dehe yin bibasi to nudi owhe 2 000 lẹ die wayi to Isthme Kọlinti wẹ. To finẹ, to owhe awe awe lẹpo mẹ sọn owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. jẹ owhe kanweko ẹnẹtọ J.W.M., Aihundida lanmẹyiya tọn he diyin Isthmianu lẹ tọn nọ yin bibasi. Na azán susu lẹ agbàwhinwhlẹn lọ nọ wle ayidonugo omẹ Grèce tọn lẹpo tọn. Aihundida lanmẹyiya tọn lọ lẹ nọ hugan wezundido agbàwhinwhlẹn tọn lẹ poun. Aihundatọ lẹ nọ yin yẹhiadonu tintin to aṣeji na awhànfunfun tọn. Mẹhe gbawhàn lẹ—yèdọ asuka he nọ yin pinpọnhlan taidi yẹwhe lẹ—nọ mọ jẹgbákún heyin bibasi sọn amà atin tọn mẹ lẹ yí. Nunina lẹ nọ yin kinkọndo yé ji, bọ tòdaho lọ nọ sú akuẹ susugege yé na gbẹwhenu yetọn lẹpo.
Apọsteli Paulu jẹakọhẹ Aihundida lanmẹyiya Isthme tọn lẹ he nọ yin bibasi sẹpọ Kọlinti bọ e sọ yí aliho gbẹzan Klistiani de tọn jlẹdo wezundido agbàwhinwhlẹn tọn de go. Gbọn alọdindlẹndo wezundotọ lẹ, ahiditọ lẹ, po akotokún-yìntọ lẹ po dali, ewọ gbọn gbesisọ dali basi dohia ahọsumẹ azọ́nplọnmẹ dagbe, vivẹnudido heyin anadena ganji lẹ, po akọ́ndonanu tọn po. Nugbo wẹ dọ, Klistiani he e kanwe hlan lẹ lọsu yọnẹn dogbọn aihundida lanmẹyiya tọn lọ lẹ dali. Matin ayihaawe delẹ to yé mẹ na ko tin to gbẹtọgun he nọ dawhá to aihundida lanmẹyiya tọn lọ tẹnmẹ lẹ mẹ. Enẹwutu yé na mọnukunnujẹ nuyijlẹdonugo Paulu tọn lẹ mẹ po awubibọ po. Etẹwẹ dogbọn míwlẹ dali to egbehe? Mílọsu to alewezun de họ̀n—na ogbẹ̀ madopodo. Nawẹ mí sọgan mọaleyi sọn alọdlẹndonu Paulu tọn lẹ hlan agbàwhinwhlẹn enẹlẹ mẹ gbọn?
‘Agbàwhinwhlẹn Sọgbe hẹ Nunọwhinnusẹ́n Lẹ’
Nubiọtomẹsi lẹ na mahẹ tintindo to aihundida hohowhenu tọn lẹ mẹ sinyẹn taun. Nulila-basitọ dopo na hẹn aihundatọ dopodopo wá nupọntọ lẹ nukọn bo dawhá dọ: ‘Be mẹdepope tin tofi he sọgan sawhẹ sẹ́nhẹngba depope tọn dokọna dawe ehe ya? Be jaguda kavi mẹylankan de wẹ ewọ yin bosọ gblezọn to gbẹzan po walọyizan etọn lẹ po mẹ ya?’ Sọgbe hẹ Archaeologia Graeca, “mẹdepope heyin sẹ́nhẹngbatọ diyin de na ede, kavi tindo kọndopọ [pẹkipẹki] hẹ omẹ mọnkọtọn depope, mayin dotẹnmẹ na nado whlẹnagbà gba.” Podọ ga, nunọwhinnusẹ́n aihundida lanmẹyiya lọ tọn lẹ gbigbà nọ hẹn yasanamẹ sinsinyẹn wá gbọn aliginglọnna mẹhe gbàsẹ́n lẹ sọn agbàwhinwhlẹn lẹ mẹ dali.
Nugbo ehe gọalọna mí nado mọnukunnujẹ hodidọ Paulu tọn mẹ dọmọ: ‘Eyin mẹdepope to agbàwhlẹn to aihundida lọ mẹ, yè ma ko nọ ṣinyọ́n jẹgbákún na ẹn gba adavo e whlẹnagbà sọgbe hẹ nunọwhinnusẹ́n lọ lẹ.’ (2 Timoti 2:5) Mọdopolọ, nado dowezun to alewezun ogbẹ̀ tọn mẹ, mí dona jẹ nubiọtomẹsi Jehovah tọn lẹ kọ̀n, yèdọ nado sọgbehẹ nujinọtedo yiaga walọ dagbe tọn etọn lẹ dile yé yin kinkandai to Biblu mẹ do. Ṣigba, Biblu na avase mí dọmọ: “Ayilinlẹn ayiha gbẹtọ tọn mẹ tọn oylan wẹ sọn ovu etọn.” (Gẹnẹsisi 8:21) Enẹwutu, etlẹ yin to whenuena mí ko biọ alewezun lọ mẹ godo, mí dona tin to aṣeji nado to agbàwhlẹn zọnmii sọgbe hẹ nunọwhinnusẹ́n lọ lẹ nado sọgan to alọkẹyi Jehovah tọn tindo zọnmii bo mọ ogbẹ̀ madopodo yí.
Alọgọnamẹnu he klo hugan nado yinuwa to aliho ehe mẹ wẹ owanyi na Jiwheyẹwhe. (Malku 12:29-31) Owanyi mọnkọtọn na hẹn mí nado jlo na hẹn homẹ Jehovah tọn hùn bo yinuwa sọgbe hẹ ojlo etọn.—1 Johanu 5:3.
‘Mì De Onú Pinpẹn Lẹpo do Apadopo’
To aihundida lanmẹyiya hohowhenu tọn lẹ mẹ, wezundotọ lẹ ma nọ yí avọ̀ kavi nuyizan pinpẹn lẹ do doagban na yedelẹ gba. “To alewezun-afọ tọn lẹ mẹ, . . . agbàwhlẹntọ lọ lẹ nọ sọawuhia nado tin to gòkló,” wẹ owe lọ The Life of the Greeks and Romans dọ. Gòkló-ninọ nọ hẹn wezundotọ lẹ nado yawu, bo sẹtẹn po awubibọ po, bosọ bikàn. Huhlọn hinhẹngú depope ma nọ wá sọn agbàn pinpẹn he mayin dandan tọn lẹ mẹ gba. Vlavo Paulu tindo ehe to ayiha mẹ to whenuena e kanwe hlan Klistiani Heblu tọn lẹ dọmọ: “Mì gbọ mí ni dè onú pinpẹn lẹpo do apadopo . . . bosọ gbọ mí ni yí [akọ́ndonanu] do họ̀n alewezun he yè ze do mí nukọn.”—Heblu lẹ 12:1.
Agbàn pinpẹn wunmẹ tẹwẹ sọgan dọ̀n mí do godo to alewezun ogbẹ̀ tọn mẹ? Dopo wẹ yin ojlo lọ nado bẹ agbasanu he mayin dandan tọn lẹ pli kavi nado zan gbẹzan he yiaga tlala de. Mẹdelẹ sọgan nọ ganjẹ adọkun go na hihọ́ kavi nọ mọ ẹn taidi asisa ayajẹ tọn de. “Agbàn pinpẹn” zẹjlẹgo mọnkọtọn lẹ sọgan dèkanpò na wezundotọ de jẹ obá de mẹ, bọ to godo mẹ, Jiwheyẹwhe ma nasọ yin nujọnu sọmọ hlan ẹn ba. (Luku 12:16-21) Ogbẹ̀ madopodo sọgan wá taidi todido he dẹn tlala de. ‘Aihọn yọyọ lọ na wá to ojlẹ sọgodo tọn de mẹ,’ wẹ mẹde sọgan dọ, ‘ṣigba todin mí sọgan duvivi dagbenu nuhe aihọn ehe tindo nado zedonukọnnamẹ lẹ tọn ga.’ (1 Timoti 6:17-19) Pọndohlan yanwle agbasanu bibẹpli tọn mọnkọtọn sọgan fẹayihasẹna mẹde po awubibọ po sọn alewezun ogbẹ̀ tọn lọ mẹ kavi tlẹ glọnalina mẹde ma nado bẹ ẹ jẹeji.
To Yẹwhehodidọ Osó ji tọn mẹ, Jesu dọmọ: “Mẹde ma sọgan sẹ̀n Oklunọ awe gba: adavo e gbẹwanna ode, bo yiwanna awetọ: kavi yin e ma yinmọ, e na joawu na ode, bo gbẹkọ awetọ go. Mìwlẹ ma sọgan sẹ̀n Jiwheyẹwhe po Mamọni po gba.” Enẹgodo, to whenuena e ko dọ dọ Jehovah nọ penukundo nuhudo kanlin lẹ po ogbé lẹ tọn po go bosọ dohia dọ gbẹtọvi lẹ họakuẹ tlala hugan enẹlẹ godo, e dotuhomẹnamẹ dọmọ: “Enẹwutu mì yin vivẹnunọ blo, dọ, etẹ mí na dù? kavi, etẹ mí na nú? Kavi, etẹ mí na do yin mẹṣinyọnavọ̀na? Na onú helẹ pó wẹ Kosi lẹ to dindin pé: Otọ́ mìtọn olọn tọn sọ yọnẹn dọ mì ma sọgan nọ ma tindo onú helẹ pó gba. Ṣigba mì dín ahọludu Jiwheyẹwhe tọn, po dodo etọn po whẹ́; onú helẹ pó wẹ yè na dogọ́ hlan mì.”—Matiu 6:24-33.
‘Dowezun po Akọ́ndonanu Po’
E mayin alewezun-afọ tọn hohowhenu tọn lẹpo wẹ yin wezun gli gba. Alewezun dopo, he nọ yin yiylọdọ doʹli·khos, nọ dite na nudi kilomẹtlu 4 nkọtọn. E yin mẹtẹnpọn he nọ biọ huhlọn po akọ́ndonanu po de. Sọgbe hẹ whenuho, to 328 J.W.M., wezundotọ de he yinkọ etọn yin Ageas, to whenuena e ko gbawhàn to alewezun ehe mẹ godo, sọ zindonukọn nado dowezun kaka yì tòdaho etọn, heyin Argos mẹ nado lá awhàngbigba etọn. To gbenẹgbe, e dowezun na nudi kilomẹtlu 110!
Alewezun Klistiani tọn lọsu yin wezundido he dite de he nọ whlé akọ́ndonanu mítọn pọ́n. Akọ́ndonanu to alewezun ehe mẹ jẹ opodo yin nuhudo etọn tindo nado mọ alọkẹyi Jehovah tọn po ale ogbẹ̀ madopodo tọn po. Paulu họ̀n alewezun lọ to aliho mọnkọtọn de mẹ. Sẹpọ vivọnu gbẹzan etọn tọn, e penugo nado dọmọ: “Yẹn ko hoavùn dagbe lọ, yẹn ko hẹn ali ṣie jẹ opodo, yẹn ko yìn yise lọ: sọn dinvie yè ko ze jẹgbákún dodo tọn daga na mi.” (2 Timoti 4:7, 8) Taidi Paulu, míwlẹ dona dowezun “jẹ opodo.” Eyin akọ́ndonanu mítọn depò na alewezun lọ taidi nuhe dite hugan lehe mí donukun do to bẹjẹeji wutu poun, mí na gboawupo nado mọ ahọsumẹ mítọn yí. (Heblu lẹ 11:6) Nugbajẹmẹji nankọ die enẹ na yin, to whenuena e yindọ mí ko sẹpọ hukan vivọnu tọn lọ tlala!
Ale Lọ
Mẹhe gbawhàn to agbàwhinwhlẹn wezundido Glẹki hohowhenu tọn mẹ lẹ nọ mọ gbákún-linlọ̀n lẹ yí he nọ saba yin bibasi sọn amà atin tọn lẹ mẹ bo nọ yin aṣọdona po vounvoun lẹ po. To Aihundida lanmẹyiya Pythiques tọn lẹ mẹ, mẹhe gbawhàn lẹ nọ mọ jẹgbákún heyin bibasi sọn atin laurier tọn mẹ de yí. Yé nọ mọ jẹgbákún heyin bibasi sọn amà olivie gbémẹ tọn lẹ mẹ yí to Aihundida lanmẹyiya Olympique tọn lẹ mẹ, to whenuena jẹgbákún heyin bibasi sọn amà atin pin tọn mẹ lẹ nọ yin nina yé to Aihundida lanmẹyiya Isthme tọn lẹ mẹ. “Nado fọ́n zohunhun agbàwhlẹntọ lẹ tọn dote,” wẹ weyọnẹntọ Biblu tọn dopo dọ, “jẹgbákún lọ lẹ, heyin ale awhàngbigba tọn, po odéma lẹ po, nọ tin, bo nọ yin mimọ hezeheze, to aisinnu afọ atọ̀nnọ, kavi tafo de ji, heyin zizedo aihundatẹn lọ to agbàwhinwhlẹn lọ whenu.” Na mẹhe gbawhàn lọ, jẹgbákún lọ ṣinṣinyọ́n yin ohia gbégbigbò daho de tọn. To kọlilẹ yì owhé etọn whenu, e nọ do awhànkẹkẹ de yì tòdaho lọ mẹ po awhágbe awhàngbigba tọn po.
Po ehe po to ayiha mẹ, Paulu kanse wehiatọ etọn Kọlintinu lẹ dọmọ: “Be mì ma yọnẹn dọ yé he to wezundo to alewezun mẹ lẹpo wẹ dowezun, ṣigba omẹ dopo wẹ nọ mọ ale yí? Mì dowezun domọ, na mì nido mọ yí. . . . Yé to wiwà ẹ nado mọ jẹgbákún gbigble de yí; ṣigba míwlẹ magble de.” (1 Kọlintinu lẹ 9:24, 25; 1 Pita 1:3, 4) Vogbingbọn nankọtọn die! To vogbingbọn mẹ na jẹgbákún aihundida lanmẹyiya hohowhenu tọn lẹ tọn he nọ kupẹ́, ale he to tenọpọn mẹhe dowezun to alewezun ogbẹ̀ tọn mẹ jẹ opodo lẹ ma na gble gbede.
Gando jẹgbákún whanpẹnọ hugan ehe go, apọsteli Pita wlan dọmọ: “Whenuena ogán lẹngbọhọtọ tọn na sọawuhia, mì na yí jẹgbákún gigo tọn lọ he ma nọ kupẹ́.” (1 Pita 5:4) Be ale depope he aihọn ehe nọ zedonukọnnamẹ sọgan yin yiyijlẹdo jọmaku, heyin ale ogbẹ̀ magble tọn to gigo olọn mẹ tọn hẹ Klisti go ya?
To egbehe, suhugan Klistiani wezundotọ lẹ tọn mayin dide gbọn Jiwheyẹwhe dali nado yin visunnu gbigbọmẹ tọn etọn lẹ podọ yé ma tindo todido olọn mẹ tọn gba. Yé ma to wezundo na ale jọmaku tọn gba. Ṣigba, Jiwheyẹwhe sọ ze ale matin awetọ de donukọnna yé. Ogbẹ̀ madopodo to pipé mẹ to paladisi aigba ji tọn mẹ to Ahọluduta olọn mẹ tọn glọ wẹ. Depope he ale he Klistiani wezundotọ de ze nukundeji na yin, ewọ dona yí gbemima daho po zohunhun po do dowezun hugan wezundotọ depope to wezundido agbàwhinwhlẹn tọn de mẹ. Etẹwutu? Na ale lọ ma na kupẹ́ pọ́n gbede wutu: “Ehe wẹ opagbe lọ he e ko do na mí, yèdọ ogbẹ̀ madopodo.”—1 Johanu 2:25.
Po ale matin awetọ mọnkọtọn de po to nukọn na Klistiani wezundotọ de, etẹwẹ dona yin pọndohlan etọn gando oklọ aihọn ehe tọn lẹ go? E dona yin enẹ he Paulu tindo tọn, mẹhe dọmọ: “Yẹn ko lẹn onú lẹpo do nugúgú na whanpẹ oyọnẹn Klisti Jesu Oklunọ ṣie tọn; na mẹhe yẹn to oyà gúgú onú lẹpo tọn ji, yẹn sọ hia yé di [ogbó].” To kọndopọ mẹ hẹ ehe, lehe Paulu dovivẹnu to wezundido etọn mẹ do sọ! “Mẹmẹsunnu emi, yẹn ma hia dee di mẹhe alọ etọn ko jẹ e go gba: ṣigba onú dopo he wẹ yẹn to wiwà, yẹn to jìwọn nuhe tin to godo lẹ go, bosọ to alọ dlẹn do nuhe tin to nukọn lẹ, yẹn to whinwhlẹndo nado jẹ fie ohia lọ te hlan ale.” (Filippinu lẹ 3:8, 13, 14) Paulu dowezun po nukun etọn lẹ po to ale lọ ji gligli. Mọwẹ míwlẹ lọsu dona wà do.
Apajlẹ He Yọnhugan Mítọn
To aihundida lanmẹyiya hohowhenu tọn lẹ mẹ, mẹhe gbawhàn lẹ nọ duvivi yẹyidogonamẹ he gbayipe tọn. Ohó milomilo-kàntọ lẹ nọ kanwe gando yé go, podọ anazọ́nwatọ lẹ nọ basi ojlẹmọ yetọn lẹ. Whenuho-kàntọ Věra Olivová dọ dọ yé “nọ jaglin to gigo mẹ bo nọ duvivi yindidi susugege tọn.” Yé sọ nọ yinuwa taidi apajlẹnọ lẹ na jọja awhàngbatọ lẹ.
Mẹnu wẹ yin “awhàngbatọ” he ze apajlẹ he yọ́n hugan lọ dai na Klistiani lẹ? Paulu na gblọndo dọmọ: “Gbọ mí ni yí [akọ́ndonanu] do họ̀n alewezun he yè ze do mí nukọn, bo nọ pọnhlan Jesu heyin dodo po opodo yise mítọn tọn po, mẹhe na ayajẹ he yè ze do nukọn etọn wutu e doakọnna [yatin] lọ, ma hò winyan lọ pọ́n, bosọ sinai to adusilọ ofin Jiwheyẹwhe tọn ji.” (Heblu lẹ 12:1, 2) Mọwẹ, eyin mí na yin awhàngbatọ to alewezun ogbẹ̀ mavọmavọ tọn mítọn mẹ, mí dona nọ pọnhlan Apajlẹnọ mítọn, yèdọ Jesu Klisti pẹkipẹki. Mí sọgan wà ehe gbọn kandai owe Wẹndagbe lẹ tọn hihia to gbesisọmẹ dali podọ to ayihamẹlinlẹnpọn do aliho he mẹ mí sọgan hodo apajlẹ etọn lẹ te ji. Nupinplọn mọnkọtọn na gọalọna mí nado mọnukunnujẹemẹ dọ Jesu Klisti setonuna Jiwheyẹwhe bosọ do jẹhẹnu yise etọn tọn hia gbọn akọ́ndonanu dali. Taidi ahọsumẹ de na akọ́ndonanu etọn, e mọ alọkẹyi Jehovah Jiwheyẹwhe tọn yí to pọmẹ hẹ lẹblanulọkẹyi jiawu susu.—Filippinu lẹ 2:9-11.
Na nugbo tọn, jẹhẹnu titengbe hugan Jesu tọn wẹ owanyi. “Mẹde ma tindo owanyi he klo hú ehe, dọ mẹde ze ogbẹ̀ etọn liai na họntọn etọn lẹ.” (Johanu 15:13) E na zẹẹmẹ he siso tlala hogbe lọ “owanyi” gbọn didọna mí nado tlẹ sọ yiwanna kẹntọ mítọn lẹ dali. (Matiu 5:43-48) Na e yiwanna Otọ́ olọn mẹ tọn etọn wutu, Jesu mọ ayajẹ to ojlo Otọ́ etọn tọn wiwà mẹ. (Psalm 40:9, 10; Howhinwhẹn lẹ 27:11) Jesu pinpọnhlan taidi Apajlẹnọ mítọn podọ taidi mẹhe ze apajlẹ lọ dai na mí to alewezun zohunhunnọ ogbẹ̀ tọn ehe mẹ nasọ whàn mí nado yiwanna Jiwheyẹwhe po kọmẹnu mítọn lẹ po podọ nado mọ ayajẹ nujọnu tọn to sinsẹ̀nzọn wiwe mítọn mẹ. (Matiu 22:37-39; Johanu 13:34; 1 Pita 2:21) Hẹn do ayiha mẹ dọ Jesu ma nọ biọ nuhe go mí ma pé lẹ gba. E na jide mí dọmọ: “Na homẹmimiọnnọ podọ ayiha whiwhẹnọ wẹ yẹn: mì nasọ mọ gbọjẹ hlan alindọn mìtọn lẹ. Na zẹ̀gẹ̀ ṣie bọawu, agbàn ṣie sọ fua.”—Matiu 11:28-30.
Taidi Jesu, mí dona zín nukun mítọn lẹ do ale he tin to sẹdotẹnmẹ na mẹlẹpo he doakọnnanu kakajẹ opodo lẹ ji. (Matiu 24:13) Eyin mí whlẹnagbà sọgbe hẹ nunọwhinnusẹ́n lọ lẹ, eyin mí de agbàn pinpẹn lẹpo do apadopo, podọ eyin mí dowezun po akọ́ndonanu po, mí sọgan deji dọ mí na gbawhàn. Yanwle lọ he ko tin to yakẹ nọ dozolanmẹna mí nado zindonukọn! E nọ hẹn huhlọn mítọn jẹ yọyọ na ayajẹ he e nọ fọndote to mí mẹ wutu, yèdọ ayajẹ he nọ hẹn aliho he tin to nukọn mítọn lọ bọawu nado gbọn e ji.
[Yẹdide to weda 29]
Alewezun Klistiani tọn yin wezun gaa de —e nọ biọ akọ́ndonanu
[Yẹdide to weda 30]
To ma taidi wezundotọ he yè ko ṣinyọ́n jẹgbákún na lẹ, Klistiani lẹ sọgan pọ́n nukọn hlan na ale he ma nọ gble de
[Yẹdide to weda 31]
Ale lọ yin na mẹhe doakọnnanu kakajẹ opodo lẹpo
[Asisa Yẹdide Tọn to weda 28]
Copyright British Museum