Weta 28

Ahididi hẹ Kanlin Ylankan Awe

Numimọ 8—Osọhia 13:1-18

Hosọ: Kanlin ota ṣinawenọ lọ, kanlin azo awenọ lọ, po boṣiọ kanlin lọ tọn po

Ojlẹ hẹndi tọn: Sọn azan Nimlọdi tọn gbe jẹ nukunbibia daho lọ

 1, 2. (a) Etẹwẹ Johanu dọ dogbọn dlagọni lọ dali? (b) Nawẹ Johanu, to hogbe yẹhiadonu tọn mẹ, basi zẹẹmẹ na agun yinukundomọ he yin yiyizan gbọn dlagọni lọ dali do?

DLAGỌNI daho lọ ko yin zizedlan aigba ji! Oplọn Osọhia tọn mítọn hẹn ẹn họnwun dọ gbede pọn Odan lọ po hodotọ etọn aovi lẹ po ma sọ na yin dotẹnmẹ jodona biọ olọn mẹ ba. Ṣigba mí ma ko dotana nuyiwa hẹ omẹ “he yè nọ ylọ Lẹgba, podọ Satani he nọ to aihọn lẹpo klọ” lọ gba. Linlin he bọdego lọ do nuyizan lọ hia hezeheze he Satani nọ yizan nado hoavun sọta ‘yọnnusi lọ po okun etọn po.’ (Osọhia 12:9, 17) Johanu dọ dogbọn dlagọni taidi odan enẹ dali: “[E] sọ ṣite to tọ̀kẹ́n hùtó tọn ji.” (Osọhia 13:1a) Enẹwutu mì gbọ na mí ni yì agbọji todin bo gbadopọnna nuyizan nado wàzọn dlagọni lọ tọn.

² Tintin-to-finẹ Satani po aovi etọn lẹ po tọn ma sọgan sọ dotukla olọn wiwe Jiwheyẹwhe tọn lẹ ba. Gbigbọ ylankan enẹlẹ ko yin zizedlan sọn olọn mẹ bo yin ginglọ́n do lẹdo aigba tọn. Matin ayihaawe ehe wẹ na ko hẹn whinwhẹn daho nuyiwa owọ̀n tọn lẹ tọn wá to ojlẹ egbezangbe tọn lẹ mẹ. Odan ayiha wintinwintinnọ lọ na gbẹ sọ hẹn agun gbigbọnọ hẹngble tọn de go. Ṣigba be e nọ yi agun yinukundomọ de zan nado sọgan klọ gbẹtọvi lẹ? Johanu dọ na mí: “Bo mọ kanlin de tọ́n sọn ohù mẹ jẹgbonu, e tindo ota ṣinawe, azo ao, to azo etọn lẹ ji ojẹgbakun ao, podọ to ota etọn lẹ ji wẹ oyin nùzinzan tọn lẹ te. Kanlin he yẹn mọ lọ taidi opọ, afọ etọn sọ di afọ beali tọn, onù etọn taidi onù kinnikinni tọn; dlagọni lọ sọ na huhlọn etọn ẹn, po aisinnu etọn po po aṣẹ daho po.”—Osọhia 13:1b, 2.

 3. (a) Kanlin ylankan tẹwẹ yẹwhegan Daniẹli mọ to numimọ lẹ mẹ? (b) Etẹwẹ kanlin daho lẹ he yin Daniẹli 7 tọn nọtena?

³ Etẹwẹ kanlin dobunamẹ ehe yin? Biblu lọsu na gblọndo lọ. Jẹnukọnna aijijẹ Babilọni tọn to 539 J.W.M., yẹwhegan Ju Daniẹli mọ numimọ lẹ he gando kanlin ylankan lẹ go. To Daniẹli 7:2-8 mẹ e basi zẹẹmẹ na kanlin ẹnẹ he wá sọn ohù mẹ, tintan lọ taidi kinnikinni de, awetọ di beali de, atọ̀ntọ di opọ̀ de, podọ “doayi e go kanlin ẹnẹtọ de, kanylantọ bo dobu bo sọ do huhlọn gbahugbahu . . . e sọ tindo azo ao.” Ehe taidi kanlin ylankan he yin mimọ dogbọn Johanu dali to dibla yì owhe 96 W.M. tọn lọ taun. Kanlin enẹ lọsu tindo ninọmẹ lẹ he yin kinnikinni de, beali de, po opọ̀ de po tọn, podọ e sọ tindo azo ao. Etẹwẹ yin zẹẹmẹ kanlin daho he yin mimọ dogbọn Daniẹli dali lẹ tọn? E na mí nudọnamẹ lọ: “Gbekanlin daho helẹ . . . ahọlu ẹnẹ wẹ, he na fọn sọn aigba lọ mẹ.” (Daniẹli 7:17) Mọwẹ, kanlin enẹlẹ nọtena “ahọlu lẹ,” kavi huhlọn tonudidọ tọn aigba tọn lẹ.

 4. (a) To Daniẹli 8 mẹ, etẹwẹ agbò lọ po alunkun lọ po nọtena? (b) Etẹwẹ e zẹẹmẹdo whenuena azo daho alunkun lọ tọn yin winwẹ́n bo yin godojẹna dogbọn azo ẹnẹ dali?

⁴ To numimọ devo mẹ, Daniẹli mọ agbò azo awenọ de he yin hiholiai dogbọn alunkun de dali he tindo azo daho de. Angẹli Gabliẹli basi zẹẹmẹ nuhe e nọtena lọ tọn na ẹn: “Agbò [lọ] . . . ahọlu Media po Pẹlsia po tọn lẹ wẹ yé. Podọ alunkun ofunnọ lọ ahọlu Javani [Glẹki] tọn wẹ.” Gabliẹli zindonukọn nado dọdai dọ azo daho alunkun lọ tọn na yin winwẹ́n bọ azo ẹnẹ lẹ na jẹgodo etọn. Ehe jọ nugbo to hugan owhe 200 lẹ to nukọnmẹ whenuena Alexandre Daho lọ ku podọ ahọluduta etọn yin mimá biọ ahọluduta ẹnẹ lẹ mẹ he yin gandudeji dogbọn ẹnẹ sọn awhangan etọn lẹ mẹ dali.—Daniẹli 8:3-8, 20-25.a

 5. (a) Zẹẹmẹ tẹlẹ wẹ hogbe Glẹki na kanlin lọ tindo? (b) Etẹwẹ kanlin Osọhia 13:1, 2 tọn, to pọmẹ po ota ṣinawe etọn lẹ po nọtena?

⁵ Nalete e họnwun dọ Dowátọ Biblu gbọdo lọ tọn to pinpọn huhlọn tonudidọ tọn aigba tọn lẹ hlan taidi kanlin lẹ. Kanlin alọpa tẹlẹ? Zẹẹmẹbasitọ dopo ylọ kanlin ylankan Osọhia 13:1, 2 tọn dọ “kanylantọ” de, bo yidogọ: “Mí kẹalọyi zẹẹmẹ lẹpo he θηρίον [the·riʹon, hogbe Glẹki tọn na “kanlin”] bẹhẹn, enẹ wẹ yindọ dehe yin adakanọ de, nuvasudotọ, obudonamẹtọ, nutlẹndutọ, po mọ mọ po, kanlin kanylantọ.”b Lehe ehe basi zẹẹmẹ dagbe na titonu tònudidọ tọn ohùnhọdutọ lọ sọ he Satani ko yizan nado dugan do gbẹtọvi lẹ ji! Ota ṣinawe kanlin ylankan ehe tọn lẹ nọtena huhlọn aihọn tọn daho ṣidopo lẹ he yin hodọdego to whenuho Biblu tọn mẹ kaka jẹ azan Johanu tọn gbe—yedọ Egipti, Assilia, Babilọni, Medo-Pẹlsia, Glẹki, po Lomu po—podọ huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ de he yin didọdai nado wá sọawuhia to nukọnmẹ.—Yijlẹdo Osọhia 17:9, 10 go.

 6. (a) To etẹ lẹ mẹ wẹ ota ṣinawe kanlin lọ tọn lẹ yin nukọntọ te? (b) Nawẹ Lomu yin yiyizan dogbọn Jehovah dali to whẹdida etọn titi lẹ hinhẹnwá titonu Jelusalẹm tọn ji mẹ gbọn, podọ etẹwẹ yin ninọmẹ Klistiani lẹ tọn to Jelusalẹm?

⁶ Nugbo, huhlọn aihọn tọn devo lẹ tin to whenuho mẹ gbọnvona ṣinawe lẹ—kẹdẹdile kanlin ylankan he Johanu mọ lọ yin awuwlena po agbasa de po to pọmẹ po ota ṣinawe po azo ao lẹ po. Ṣigba ota ṣinawe lẹ nọtena huhlọn daho ṣinawe lẹ he, debọdo-dego, yin nukọntọ to nukundiọsọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. To 33 W.M. tọn, whenuena Lomu yin huhlọnnọ pete, Satani yi ota kanlin ylankan lọ tọn enẹ zan nado hù Ovi Jiwheyẹwhe tọn. To ojlẹ enẹ mẹ, Jiwheyẹwhe jo titonu Ju mayisenọ lọ do podọ to nukọnmẹ, to 70 W.M. tọn, jo dotẹnmẹ do na Lomu nado hẹn whẹdida etọn ṣẹ do akọta enẹ ji. Po ayajẹ po, Islaeli nugbo Jiwheyẹwhe tọn, yedọ agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn, ko mọ avase yí, podọ enẹnọ lẹ to Jelusalẹm po Judé po ko họ̀n jẹ vivomẹ to Otọ̀ Jọdani godo.—Matiu 24:15, 16; Galatianu lẹ 6:16.

 7. (a) Etẹwẹ dona jọ whenuena opodo titonu lọ tọn wá podọ azan Oklunọ tọn bẹjẹeji? (b) Etẹwẹ sọawuhia nado yin ota ṣinawetọ lọ he yin kanlin Osọhia 13:1, 2 tọn tọn?

⁷ Ṣigba to vivọnu owhe kanweko tintan W.M. tọn mẹsusu to agun tintan ehe mẹ ko jai sọn nugbo lọ mẹ, podọ likun Klistiani nugbo lọ, yedọ “ovi ahọludu tọn” lẹ, ko yin finfinyọn to sọha susu mẹ dogbọn ogbé lẹ dali, yedọ “ovi mẹylankan lọ tọn lẹ.” Ṣigba whenuena opodo titonu lọ tọn wá, Klistiani yiamisisadode lẹ sọ sọawuhia whladopo dogọ taidi pipli tito-basina de. To azan Oklunọ tọn gbe, dódónọ lẹ dona “to sisẹ́ jẹgbonu di owhè.” Nalete, agun Klistiani tọn lọ yin tito-basina na azọ́n. (Matiu 13:24-30, 36-43) To whenẹnu, Ahọluigba Lomu tọn ma sọ tin ba. Ahọluigba Grande-Bretagne tọn daho lọ, to pọmẹ po Etats-Unis d’Amérique huhlọnnọ lọ po wẹ sọawuhia to ninọmẹ aihọn tọn lọ ṣẹnṣẹn. Huhlọn aihọn tọn awe-to-pọmẹ ehe sọawuhia nado yin ota ṣinawetọ kanlin ylankan lọ tọn lọ.

 8. Etẹwutu e ma dona hẹnahunnamẹ dọ huhlọn aihọn tọn kọndopọ Anglo-Amérique tọn yin yiyijlẹdo kanlin de go?

⁸ Be e ma yin nuhe hẹnahunnamẹ nado ylọ huhlọn tonudidọ tọn he to gandu lẹ dọ kanlin ylankan de? Enẹ wẹ nukundiọsọmẹtọ delẹ dọ to Wẹkẹ Whan II lọ whenu whenuena teninọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn, taidi agun de podọ taidi omẹ dopodopo, yin owhẹylọ to whẹdatẹn lẹ nukọn lẹdo aigba pe. Ṣigba nọte bo lẹnnupọn! Be akọta lẹ lọsu ma nọ yí kanlin lẹ kavi nudida ylankan lẹ zan taidi yẹhiadonu akọta tọn yetọn lẹ? Di apajlẹ, kinnikinni Grande-Bretagne tọn lọ tin, akùn Amérique tọn, po dlagọni Chine tọn po. Enẹwutu etẹwutu wẹ mẹde dona mọhodọdego eyin Dowátọ sọn olọn mẹ wá Biblu Wiwe lọ tọn yí kanlin lẹ zan nado nọtena huhlọn aihọn tọn lẹ?

 9. (a) Etẹwutu yè ma dona mọhodọ do hodidọ Biblu tọn go dọ Satani na aṣẹ daho etọn kanlin ylankan lọ? (b) Nawẹ Satani yin zẹẹmẹ basina to Biblu mẹ gbọn, podọ nawẹ e nọ du to gandudu lẹ ji gbọn?

⁹ Dogọ, etẹwutu mẹde sọgan mọhodọdego dọ Biblu dọ dọ Satani wẹ yí huhlọn daho de na kanlin ylankan lọ? Jiwheyẹwhe wẹ Asisa hodidọ enẹ tọn, podọ to nukọn etọn ‘akọta lẹpo taidi kunkun osin tọn dopo sọn tọ̀zẹn mẹ podọ afinfin vude.’ Akọta enẹlẹ na wà dagbe nado din nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn kakati nado gblehomẹ do alọpa he mẹ Oho dọdai tọn etọn basi zẹẹmẹ yetọn do go. (Isaia 40:15, 17; Psalm 2:10-12) Satani ma yin omẹ otangblo tọn de he yin azọndena nado sayana alindọn oṣiọ lẹ tọn to olọnzo de mẹ gba. Otẹn mọnkọtọn de ma tin. Kakati ni yin mọ, Satani yin zẹẹmẹ basina to Owe wiwe lẹ mẹ taidi “angẹli hinhọ́n tọn de”—yedọ klunọ mẹkiklọ tọn de he to gbigbọ huhlọnnọ de yizan to whẹho tonudidọ tọn lẹ mẹ paa.—2 Kọlintinu lẹ 11:3, 14, 15; Efesunu lẹ 6:11-18.

10. (a) Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ dopodopo azo ao lẹ tọn tindo ojẹgbakun de? (b) Etẹwẹ azo ao lẹ po ojẹgbakun ao lẹ po nọtena?

¹⁰ Kanlin ylankan lọ tindo azo ao to ota ṣinawe etọn lẹ ji. E sọgan yindọ ota ẹnẹ tindo azo dopo to dopodopo yetọn ji podọ ota atọ̀n tindo azo awe to dopodopo yetọn ji. Dogọ, e sọ tindo ojẹgbakun ao to azo etọn lẹ ji. To owe Daniẹli tọn mẹ, kanlin obudonamẹtọ lẹ yin zẹẹmẹ basina, podọ sọha azo yetọn lẹ tọn dona yin pinpọn taidi lehe e te do. Di apajlẹ, azo awe to agbò de ji lẹ nọtena ahọluigba aihọn tọn de he yin awuwlena po ye omẹ awe po, yedọ Media po Pẹlsia po, whenuena azo ẹnẹ lẹ to alunkun de ji nọtena ahọluigba ẹnẹ he tin to aimẹ to ojlẹ dopolọ mẹ bo whẹn sọn ahọluigba Glẹki Alexandre Daho lọ tọn mẹ. (Daniẹli 8:3, 8, 20-22) Ṣigba, to kanlin he Johanu mọ lọ ji, sọha azo ao lẹ tọn sọawuhia nado yin yẹhiadonu. (Yijlẹdo Daniẹli 7:24; Osọhia 17:12 go.) Yé nọtena blebu-yinyin gandudu lẹ tọn he wleawuna agun tònudidọ tọn Satani tọn pete. Azo ehe lẹpo wẹ yin hunyanhunyannọ po mẹgbeyantọ po, ṣigba dile e yin didohia dogbọn ota ṣinawe lẹ dali, tatọ-yinyin nọ nọ̀ huhlọn aihọn tọn dopo kẹdẹ mẹ to ojlẹ dopo mẹ. Mọdopolọ, ojẹgbakun ao lẹ dohia dọ gandudu lẹpo na do huhlọn gandudu tọn yetọn hia to ojlẹ dopolọ mẹ po gandudu daho hugan, kavi huhlọn aihọn tọn whenẹnu tọn po.

11. Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ kanlin lọ tindo “oyin nùzinzan tọn lẹ to ota etọn lẹ ji”?

¹¹ Kanlin ylankan lọ tindo “to ota etọn lẹ ji . . . oyin nùzinzan tọn lẹ,” bo nọ dọ dọ emi pe onu delẹ go he nọ do osi matindo daho hia hlan Jehovah Jiwheyẹwhe po Klisti Jesu po. E ko yi oyin Jiwheyẹwhe po Klisti tọn po zan taidi obó de nado jẹ yanwle tònudidọ tọn etọn lẹ kọn; podọ e ko yinuwa to pọmẹ po sinsẹ̀n lalo tọn po, bo tlẹ nọ jo dotẹnmẹ do na nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ nado yinuwa to afọdide tonudidọ tọn etọn lẹ mẹ. Di apajlẹ, Owhé Oklunọ lẹ tọn to Angleterre bẹ yẹwhenọ daho lẹ hẹn. Yẹwhenọ-gan Katholiki lẹ ko yi azọngban tonudidọ tọn nukundeji lẹ zan to France po Italie po, podọ to agọe hugan, yẹwhenọ lẹ ko mọ azọ́ntẹn tonudidọ tọn lẹ yí to Amérique Latine. Gandudu lẹ ko zìn gbedide sinsẹ̀n tọn lẹ, taidi “JIWHEYẸWHE GO WẸ MÍ DOTUDO,” do akuẹ yetọn lẹ ji, podọ to akuẹgan yetọn lẹ ji yé dọ dọ nukundagbe sọn olọn mẹ wá tin na togan yetọn lẹ, bo nọ to didọ dọ, di apajlẹ, yé yin didè “dogbọn ojọmiọn Jiwheyẹwhe tọn dali.” Na nugbo tọn, ehe lẹpo yin nùzinzan, na e to tintẹnpọn nado hẹn Jiwheyẹwhe tindo mahẹ to lẹdo he flu tonudidọ owanyina akọta tọn tọn mẹ.

12. (a) Etẹwẹ e zẹẹmẹdo dogbọn wiwá kanlin lọ tọn sọn “ohù” mẹ dali, podọ whetẹnu wẹ e jẹ ota ze ji? (b) Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ dlagọni lọ na aṣẹ daho etọn kanlin yẹhiadonu tọn lọ?

¹² Kanlin ylankan lọ wá sọn “ohù” mẹ, he yin yẹhiadonu he jẹ de na pipli hunyanhunyan tọn lọ he mẹ gandudu gbẹtọ tọn lẹ wá sọn. (Isaia 17:12, 13) Kanlin ylankan ehe jẹ tintọ́n sọn ohù gbẹtọvi magbọjẹ tọn lẹ mẹ sọn azan Nimlọdi tọn lẹ gbe (dibla yì owhe kanweko 21tọ J.W.M.), whenuena titonu Osingigọ godo tọn de, he diọnukunsọ Jiwheyẹwhe, sọ ede hia whla tintan lọ. (Gẹnẹsisi 10:8-12; 11:1-9) Ṣigba to azan Oklunọ tọn lọ whenu kẹdẹ wẹ godo tọn he yin ota ṣinawe etọn lẹ tọn do ede hia to gigọmẹ te. Doayi e go ga dọ dlagọni lọ wẹ “na huhlọn etọn [kanlin lọ], po aisinnu etọn po po aṣẹ daho po.” (Yijlẹdo Luku 4:6 go.) Kanlin lọ yin nudida tonudidọ tọn Satani tọn to pipli gbẹtọvi lẹ tọn ṣẹnṣẹn. Na nugbo tọn Satani wẹ “ahọvi aihọn he tọn.”—Johanu 12:31.

Nuhúmẹ Hlan Oku Lọ

13. (a) Nugbajẹmẹji tẹwẹ jẹ kanlin lọ ji to bẹjẹeji azan Oklunọ tọn gbe? (b) Etẹwutu e do yin dọ kanlin lọ blebu wẹ jiya whenuena ota dopo mọ nuhúmẹ hlan oku yí?

¹³ To bẹjẹeji azan Oklunọ tọn gbe, nujijọ ylankan hò kanlin ylankan lọ. Johanu basi linlin: “Yẹn sọ mọ dopo to ota etọn lẹ mẹ di yè húnu hlan oku: alan etọn hlan oku ko kuata; aihọn lẹpo sọ to hẹ̀likẹ̀ hodo kanlin lọ to godo.” (Osọhia 13:3) Wefọ ehe dọ dọ ota dopo kanlin ylankan lọ tọn wẹ mọ nuhúmẹ hlan oku de yí, ṣigba wefọ 12 dọho taidi dọ kanlin lọ pete wẹ jiya nkọ. Etẹwutu enẹ yin mọ? Eyọn, ota kanlin lọ tọn lẹpo ma hẹji dopọ gba. Dopodopo yetọn debọdo-dego wẹ dugan do gbẹtọvi lẹ ji, titengbe do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji. (Osọhia 17:10) Nalete, dile azan Oklunọ tọn lọ bẹjẹeji, ota dopo kẹdẹ wẹ tin, ṣinawetọ lọ, he to nuyiwa taidi huhlọn aihọn tọn gandudomẹjitọ. Nuhúmẹ oku tọn de do ota enẹ ji hẹn tukla daho de wá na kanlin ylankan lọ blebu.

14. Whetẹnu wẹ nuhúmẹ hlan oku lọ yin nina, podọ nawẹ awhangan de basi zẹẹmẹ nugandomẹgo etọn do kanlin Satani tọn lọ go gbọn?

¹⁴ Etẹwẹ yin nuhúmẹ hlan oku lọ? To nukọnmẹ e yin yiylọ dọ nuhúmẹ ohi tọn de, podọ ohi yin yẹhiadonu awhanfunfun tọn. Nuhúmẹ ohi tọn ehe he yin húhúmẹ to bẹjẹeji azan Oklunọ tọn tọn, dona gando wẹkẹ whan tintan lọ go, he hẹn gbakija wá na bo hẹn nususu gble to kanlin ylankan tonudidọ tọn Satani tọn go. (Osọhia 6:4, 8; 13:14) Wekantọ Maurice Genevoix, he yin awhangan de to awhan enẹ mẹ, dọ dogbọn dali etọn: “Omẹ lẹpo yigbe nado doayi e go dọ to whenuho gbẹtọvi lẹ tọn pete mẹ, azan kleun delẹ wẹ yin nujọnu sọ 2 août 1914 tọn. Tintan whẹ Europe podọ to madẹnmẹ to enẹgodo gbẹtọvi lẹpo mọ yede dota nujijọ obudonamẹtọ de mẹ. Opli lẹ, gbenọpọ lẹ, osẹ́n walọyizan tọn lẹ, dòdonu lẹpo wẹ whan; sọn azan dopo jẹ awetọ gbe, nulẹpo wẹ biọ ayihaawe dido mẹ. Nujijọ lọ zẹ numọdohlan jọwamọ po todido sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe lẹ po go. Daho, gbakijanọ, ylankan susu, e gbẹ sọ pò to mí dọ̀n to ali etọn ji.”—Maurice Genevoix, hagbẹ Académie française tọn, he yin didesọn owe Promise of Greatness 1968 tọn mẹ.

15. Nawẹ ota ṣinawetọ he yin kanlin lọ tọn mọ nuhúmẹ hlan oku etọn yí gbọn?

¹⁵ Na ota ṣinawetọ sọawuhia hugan kanlin ylankan lọ tọn, awhan enẹ yin nugbajẹmẹji daho de. To pọmẹ po akọta Europe tọn devo lẹ po, Grande-Bretagne hẹn sunnusi jọja etọn lẹ bu to sọha daho lẹ mẹ. To avunhiho dopo tata mẹ, yedọ Avunhiho River Somme tọn to 1916 whenu, awhanfuntọ Grande-Bretagne tọn 420 000 wẹ ku, to pọmẹ po Flansenu 194 000 po Janmanu 440 000 lẹ po—yedọ hugan oṣiọ 1 000 000 lẹ! To akuẹzinzan-liho ga, Grande-Bretagne—to pọmẹ po pipotọ Europe tọn po—yin whinwhan taun. Ahọluigba Grande-Bretagne tọn daho lọ whan to nuhúmẹ lọ glọ bo ma mọ pọngbọ yí to gigọmẹ gbede gba. Na nugbo tọn, awhan enẹ po akọta nukọntọ 28 he tindo mahẹ to e mẹ lẹ po, hẹn aihọn lọ pete họliai taidi dọ e yin dogbọn nuhúmẹ hlan oku de dali nkọ. To 4 août 1979, owhe 65 lẹ to gbajẹgbonu Wẹkẹ Whan I lọ tọn godo gee, owe The Economist, Londres, Angleterre tọn dọmọ: “To 1914 aihọn lọ hẹn jlẹkaji de bu he e ma ko tẹnpọn nado vọ gọyí sọn whenẹnu gbọn.”

16. To wẹkẹ whan tintan lọ whenu, nawẹ Etats-Unis dohia dọ emi yin apadewhe huhlọn aihọn tọn awe-to-dopomẹ de tọn gbọn?

¹⁶ To ojlẹ dopolọ mẹ, Awhan Daho lọ, dile e yin yiylọ do to whenẹnu, hun aliho dote na Etats-Unis nado tọ́nta hezeheze taidi apadewhe Huhlọn Aihọn tọn Anglo-Amérique tọn lọ tọn. Na owhe tintan awhan lọ tọn lẹ, ojlo gbẹtọ paa lẹ tọn hẹn Etats-Unis do ola na avunhiho lọ. Ṣigba dile whenuho-kantọ Esmé Wingfield-Stratford wlan do, “polẹpo yin kanbiọ de dọ eyin vlavo, to ojlẹ nugbajẹmẹji daho ehe tọn mẹ, Grande-Bretagne po Etats-Unis po na jo gbemanọpọ yetọn lẹ do to ayidido pọninọ po ale to pọmẹ [yetọn] tọn po mẹ.” Dile nujijọ lẹ dohia do, ye wà mọ. To 1917 Etats-Unis yi adọkun etọn lẹ po gbẹtọ etọn lẹ po jo nado hẹn vivẹnudido awhan tọn lẹ yiaga he yin Alọgọnamẹtọ he to mùmù lẹ tọn. Nalete, ota ṣinawetọ lọ, he bẹ Grande-Bretagne po Etats-Unis po hẹn, wá sọawuhia to ada awhangbatọ lẹ tọn mẹ.

17. Etẹwẹ jọ do titonu aigba ji tọn Satani tọn go to awhan lọ godo?

¹⁷ Aihọn lọ to awhan godo yin nuhe gbọnvo talala. Titonu aigba ji tọn Satani tọn, dile e tlẹ yin gbigbakija dogbọn nuhúmẹ hlan oku lọ dali, sọ gọwa ogbẹ̀ bo lẹzun huhlọnnọ hugan gbede pọn bo gbọn mọ dali do duale nukundagbe gbẹtọ lẹ tọn na huhlọn gigọwá ogbẹ̀ tọn etọn wutu.

18. Nawẹ e sọgan yin didọ dọ gbẹtọvi lẹ na paa tọn to “hẹlikẹ hodo kanlin lọ to godo” gbọn?

¹⁸ Whenuho-kantọ Charles L. Mee, Jr., wlan: “Aijijẹ titonu hoho lọ tọn [he yin hinhẹnwá dogbọn wẹkẹ whan tintan lọ dali] yin afọdide tintan he jẹ de hlan gbigbayipe gandudu do mẹdetiti ji tọn, mẹdekannujẹ akọta po hagbẹ yọyọ lẹ po tọn, didetọnjẹgbonu mẹdekannujẹ po gandu do mẹdetiti ji vivomẹjijẹ yọyọ lẹ tọn po.” Nukọntọ to nujijọ ojlẹ awhan godo tọn ehe tọn mẹ wẹ ota ṣinawetọ kanlin ylankan lọ tọn, he mọ pọngbọ yi todin, podọ po Etats-Unis d’Amérique po he to nukọntọ yin to nuyiwa sọawuhia lọ mẹ. Huhlọn aihọn tọn awe-to-dopomẹ lọ yin nukọntọ to ajọ́jijla na Alẹnu Akọta Lẹ Tọn po Plidopọ Akọta Lẹ Tọn po mẹ. To owhe 2005 tọn mẹ, huhlọn tonudidọ tọn Etats-Unis tọn ko hẹn akọta lẹblanulọkẹyinọ hugan lẹ biọ awuwlena teninọ gbẹzan tọn yiaga hugan de mẹ, nado hoavun sọta awutuzọ̀n, podọ to zomọ bibasi yinukọn lẹ mẹ. E tlẹ hẹn gbẹtọ 12 lẹ yì osun mẹ. Nalete, e ma yin onu paṣamẹ de dọ gbẹtọvi lẹ na paa tọn “to hẹ̀likẹ̀ hodo kanlin lọ to godo.”

19. (a) Nawẹ gbẹtọvi lẹ tlẹ yinuwà hugan pinpọn kanlin lọ po nukundagbe po gbọn? (b) Mẹnu wẹ tindo aṣẹ matin-nudindọn do ahọluduta aigba ji tọn lẹpo ji, podọ nawẹ mí yọnẹn gbọn? (c) Nawẹ Satani yi aṣẹ hlan kanlin lọ gbọn, podọ etẹwẹ yin nugandomẹgo lọ do suhugan gbẹtọ lẹ tọn ji?

¹⁹ Gbẹtọvi lẹ tlẹ yinukọn hugan nukundagbe yido pọn kanlin ylankan lọ, dile Johanu dọ do to nukọnmẹ: “Yé sọ litaina dlagọni he yi huhlọn hlan kanlin lọ: yé sọ litaina kanlin lọ, bo dọmọ, Mẹnu wẹ di kanlin he? Mẹnu wẹ sọ sọgan funawhan hẹ ẹ?” (Osọhia 13:4) Whenuena Jesu tin tofi to aigba ji, Satani dọ dọ emi tindo aṣẹ do ahọluduta aigba tọn lẹpo ji. Jesu ma dọ̀n ehe po e po gba; na nugbo tọn, ewọ lọsu dọho Satani tọn taidi ahọvi aihọn lọ tọn bo gbẹ nado tindo mahẹ to tonudidọ azan enẹ gbe tọn mẹ. To nukọnmẹ Johanu kanwehlan Klistiani nugbo lẹ dọmọ: “Míwlẹ sọ yọnẹn dọ Jiwheyẹwhe de mí jọ sọn, aihọn lẹpo sọ mlọnai to omẹ ylankan lọ mẹ.” (1 Johanu 5:19; Luku 4:5-8; Johanu 6:15; 14:30) Satani yi aṣẹ na kanlin ylankan lọ, podọ e yi ehe wà to dòdonu owanyina akọta tọn de ji. Nalete kakati nado yin kinkọndopọ to kanṣiṣa owanyi jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ, gbẹtọvi lẹ yin kinklan dogbọn goyiyi hẹnnumẹ tọn, sinmẹ agbasa tọn, po akọta tọn po dali. Na nugbo tọn sọha suhugan gbẹtọvi lẹ tọn nọ sẹ̀n apadewhe kanlin ylankan lọ tọn enẹ he tindo aṣẹ to aigba he ji e nọ nọ̀ lọ tọn. Dogbọn mọ dali kanlin lọ blebu mọ nukundagbe po sinsẹ̀n-bibasi po yí.

20. (a) To zẹẹmẹ tẹ mẹ wẹ gbẹtọ lẹ to sinsẹ̀n-basi hlan kanlin lọ? (b) Etẹwutu Klistiani he to Jehovah Jiwheyẹwhe sẹ̀n lẹ ma nọ tindo mahẹ to sinsẹ̀n-bibasi mọnkọtọn hlan kanlin lọ mẹ, podọ apajlẹ mẹnu tọn wẹ yé to hihodo?

²⁰ Nawẹ yé nọ sẹ̀n kanlin lọ gbọn? To zẹẹmẹ lọ mẹ nado ze owanyi na otò donukọn na owanyi na Jiwheyẹwhe. Sọha suhugan gbẹtọ lẹ tọn nọ yiwanna aigba fijìmẹte yetọn. Taidi tòvi dagbe lẹ, Klistiani nugbo lẹ nọ tindo osi hlan tògan lẹ po asia otò he mẹ yé tin te tọn po, bo nọ setonuna osẹ́n lẹ, bo nọ tindo mahẹ tangan de to dagbemẹninọ okọ po kọmẹnu yetọn lẹ tọn po mẹ. (Lomunu lẹ 13:1-7; 1 Pita 2:13-17) Ṣigba yé ma sọgan na mẹdezejo nukuntọ́nnọ hlan akọta de sọta devo lẹ gba. Hodidọ lọ he yin “E yọn o kavi e ylan, otò mítọn wẹ” ma yin nuplọnmẹ Klistiani tọn de gba. Enẹwutu Klistiani he to Jehovah Jiwheyẹwhe sẹ̀n lẹ ma sọgan tindo mahẹ to sinsẹ̀n-bibasi owanyina akọta tọn goyiyi tọn de mẹ hlan apadewhe kanlin ylankan lọ tọn gba, na ehe na zẹẹmẹdo dlagọni lọ sinsẹ̀n wutu—yedọ asisa aṣẹ kanlin lọ tọn tọn. Yé ma sọgan dọ po ojlo po gba: “Mẹnu wẹ di kanlin he?” Kakati ni yin mọ, yé nọ hodo apajlẹ Mikaẹli tọn, yinkọ mẹhe tọn zẹẹmẹdo “Mẹnu wẹ di Jiwheyẹwhe?”—dile yé to ganhunupo-yinyin wẹkẹ tọn Jehovah tọn zedaga. To ojlẹ didè Jiwheyẹwhe tọn mẹ, Mikaẹli ehe, Klisti Jesu, na hoavun hẹ kanlin ylankan lọ bo gbawhan etọn, kẹdẹdile e gbawhan to Satani yinyan sọn olọn mẹ mẹ do.—Osọhia 12:7-9; 19:11, 19-21.

Awhanfunfun Hẹ Mẹwiwe Lẹ

21. Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na kanlin lọ yiyizan Satani tọn gbọn?

²¹ Satani ayiha wintinwintinnọ lọ tindo tito lẹ na kanlin ylankan lọ yiyizan hlan yanwle etọn titi lẹ. Johanu basi zẹẹmẹ ehe tọn dọmọ: “Yè na onù in [kanlin ota ṣinawenọ lọ] e to onú daho po nùzinzan po dọ; yè sọ yi huhlọn na ẹn nado nọtemọ họ osun kande e lan awe. E sọ kẹ onù etọn do nùzinzan mẹ do Jiwheyẹwhe go, nado to nùzan do oyin etọn go, do gohọ etọn go, podọ do yé he nọnọ̀ olọn mẹ lẹ go. Yè sọ na ẹn nado funawhan hẹ mẹwiwe lẹ, podọ nado gbawhan yetọn: yè sọ yi huhlọn na ẹn to hẹnnu lẹpo ji, to ogbè po akọta lẹpo po ji. Podọ yé he tin to aigba go lẹpo na nọ sẹ̀n ẹn, oyin mẹhetọn yè ma wlan do ogbẹ̀ owe Lẹngbọvu lọ tọn mẹ lẹ, he ye ko hù sọn whenu aihọn ko jọ.”—Osọhia 13:5-8.

22. (a) Ojlẹ tẹwẹ osun 42 lẹ nọtena? (b) To osun 42 lẹ whenu, nawẹ yè ‘gbawhan’ Klistiani yiamisisadode lẹ tọn gbọn?

²² Osun 42 lẹ he yin hodọ dego tofi sọawuhia nado yin dopolọ po owhe atọ̀n-daa lẹ po he whenu azo he fọn sọn dopo to kanlin lẹ mẹ to dọdai Daniẹli tọn mẹ dotukla mẹwiwe lẹ. (Daniẹli 7:23-25; pọn Osọhia 11:1-4 ga.) Nalete sọn vivọnu 1914 tọn biọ 1918 mẹ, whenuena akọta awhanfuntọ lẹ to ode awetọ tlẹn taidi kanlin ylankan lẹ, tòvi akọta enẹlẹ tọn yin hinhẹn po huhlọn po nado sẹ̀n kanlin ylankan lọ, yedọ nado tindo mahẹ to sinsẹ̀n owanyi na akọta tọn lọ mẹ, etlẹ yin nado tin to aṣeji nado ku na otò yetọn. Awusinyẹnnamẹnu mọnkọtọn planmẹ jẹ oyajiji daho de mẹ na susu mẹyiamisisadode lẹ tọn, he mọtolanmẹ dọ tonusise yiaga hugan yetọn tin hlan Jehovah Jiwheyẹwhe po Ovi etọn, Jesu Klisti po. (Owalọ lẹ 5:29) Whlepọn yetọn lẹ wá agayiyi de mẹ to juin 1918, whenuena yè ‘gbawhan’ yetọn. To Etats-Unis mẹ, nugopọntọ nukundeji lẹ po afọzedaitọ devo Ogbẹ́ Watch Tower tọn lẹ po yin zize do ganpamẹ agọ, podọ yẹwhehodidọ tito-basina dogbọn mẹmẹsunnu Klistiani yetọn lẹ dali yin alọdọndogodona susu talala. Na e tindo aṣẹ “to hẹnnu lẹpo ji, to ogbè po akọta lẹpo po ji” wutu, kanlin ylankan lọ zin azọn Jiwheyẹwhe tọn lẹdo aihọn pe lọ do odo.

23. (a) Etẹwẹ yin “ogbẹ̀ owe Lẹngbọvu lọ tọn,” podọ etẹwẹ to nukọnzindo hlan vivọnu sọn 1918? (b) Etẹwutu nuhe taidi awhangbigba do “mẹwiwe” lẹ ji he yin agun yinukundomọ Satani tọn tọn yin onu tata de poun?

²³ Ehe taidi awhangbigba de na Satani po agun etọn po. Ṣigba e ma sọgan hẹn ale whenu dindẹn tọn de wá na ye gba, dile e ko yindọ mẹdepope to agun yinukundomọ Satani tọn mẹ ma tindo oyin etọn yin winwlan do “ogbẹ̀ owe Lẹngbọvu lọ tọn mẹ” gba. To yẹhiadonu-liho, owe ehe bẹ oyin enẹnọ lẹ tọn hẹn he na dugan po Jesu po to Ahọluduta olọn tọn etọn mẹ. Oyin tintan lẹ yin winwlan do e mẹ to Pẹntikọsti 33 W.M. tọn. Podọ to owhe lẹ mẹ sọn whenẹnu, oyin susu lẹ yin yiyidogọ. Sọn 1918, ohia do ogo na pipotọ gudutọ Ahọluduta tọn 144 000 lẹ tọn ko jẹ vivọ ji. To madẹnmẹ oyin yemẹpo tọn na yin winwlan do owe ogbẹ̀ tọn Lẹngbọvu lọ tọn mẹ bo ma na yin sunsunsẹ gba. Na nuhe du nukundiọsọmẹtọ he to kanlin ylankan lọ sẹ̀n lẹ, depope to ehenọ lẹ mẹ ma na tindo oyin etọn yin winwlan do owe enẹ mẹ gba. Enẹwutu nuhe taidi awhangbigba depope he omẹ ehelẹ sọgan tindo do “mẹwiwe lẹ” ji yin ovọ de, yedọ ojlẹ gli tata tọn de.

24. Etẹwẹ Johanu basi oylọ na enẹnọ he tindo wuntuntun lẹ nado sè, podọ etẹwẹ hogbe he yin sisè lẹ zẹẹmẹdo na omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ?

²⁴ Todin Johanu basi oylọ na enẹnọ he tindo wuntuntun lẹ nado dotoai po sọwhiwhe talala po: “Eyin mẹdepope tindo otó, gbọ e ni sè.” Enẹgodo e zindonukọn nado dọmọ: “Eyin mẹde tin na kanlinmọgbenu, kanlinmogbenu mẹ e jei; eyin mẹde sọ yi ohi do hùmẹ, yè ma na nọma yi ohi do hù i. Ofi wẹ homẹfa po yise mẹwiwe lẹ tọn po te.” (Osọhia 13:9, 10) Jẹlemia kan hogbe he taidi ehelẹ to owhe he jẹnukọnna 607 J.W.M. lẹ mẹ, nado dohia dọ okọlilẹ́ de ma na tin na whẹdida Jehovah tọn lẹ do otò nugbomadọ tọn Jelusalẹm tọn ji. (Jẹlemia 15:2; pọn Jẹlemia 43:11; Zekalia 11:9 ga.) To ojlẹ whlepọn daho tọn etọn mẹ, Jesu Klisti hẹn họnwun dọ hodotọ etọn lẹ ma dona jogbe gba whenuena e dọmọ: “Mẹhe ze ohi lẹpo wẹ na dọn po ohi po.” (Matiu 26:52) Mọdopolọ, todin to azan Oklunọ tọn gbe omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona tẹdo nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn lẹ go. Hinhọ̀ngan godo tọn depope ma na tin na omẹ he ma lẹnvọjọ bo to kanlin ylankan lọ sẹ̀n lẹ gba. Mímẹpo wẹ tindo nuhudo akọndonanu tọn, to pọmẹ po yise mawhan tọn po, nado sọgan lún homẹkẹn po whlepọn he tin to nukọn mítọn lẹ po tọ́n.—Heblu lẹ 10:36-39; 11:6.

Kanlin Ylankan Azo Awenọ Lọ

25. (a) Zẹẹmẹ tẹwẹ Johanu basi na kanlin yẹhiadonu tọn devo he tọ́nta to aihọn mẹ? (b) Etẹwẹ yin didohia dogbọn azo awe kanlin yọyọ lọ tọn po tintọ́n sọn aigba glọ etọn po dali?

²⁵ Ṣigba todin kanlin ylankan devo sọawuhia to aihọn mẹ. Johanu basi linlin: “Yẹn sọ mọ kanlin devo de tọ́n sọn aigba glọ; e tindo azo awe taidi lẹngbọvu de tọn, bo sọ to hodọ di dlagọni de. E sọ to huhlọn kanlin tintan tọn lẹpo zan to nukun etọn mẹ, bo sọ hẹn aigba po ye he tin to e mẹ lẹpo po litaina kanlin tintan, he alan etọn hlan oku ko kuata. E sọ basi ohia daho lẹ, sọmọ bọ e hẹn miyọn sọn olọn mẹ wá aigba ji to nukun gbẹtọ lẹ tọn mẹ.” (Osọhia 13:11-13) Kanlin ylankan ehe tindo azo awe, bo dohia dọ hagbẹ-yinyin huhlọn tonudidọ tọn awe wẹ e yin. Podọ e yin zẹẹmẹ basina taidi nuhe to wiwá sọn aigba glọ, e ma yin sọn ohù mẹ gba. Nalete, e wá sọn titonu aigba ji tọn he ko yin zizedai dogbọn Satani dali lọ mẹ. E dona yin huhlọn aihọn tọn de, he ko tin to aimẹ, bo ze azọngban gọna zẹẹmẹ de to azan Oklunọ tọn gbe.

26. (a) Etẹwẹ kanlin azo awenọ lọ yin, podọ nawẹ e gando kanlin tintan lọ go gbọn? (b) To zẹẹmẹ tẹ mẹ wẹ azo kanlin azo awenọ lọ tọn do di lẹngbọvu tọn, podọ nawẹ e “di dlagọni de” whenuena e to hodọ gbọn? (c) Etẹwẹ omẹ he yiwanna akọta lẹ to sinsẹ̀n nugbo, podọ owanyi na akọta yin yiyijlẹdo etẹ go? (Pọn nudọnamẹ odo tọn.)

²⁶ Etẹwẹ e sọgan yin? Huhlọn Aihọn tọn Anglo-Amérique wẹ—yedọ nudopolọ po ota ṣinawetọ lọ po he yin kanlin ylankan tintan lọ tọn ṣigba to azọngban vonọtaun de mẹ! Zize dovo to numimọ lọ mẹ taidi kanlin devo de gọalọna mí nado mọ hezeheze hugan lehe e nọ yinuwa to edekannu do to aihọn mẹ. Kanlin ylankan azo awenọ yẹhiadonu tọn ehe yin awuwlena dogbọn huhlọn tonudidọ tọn ode to ode pa, bo tin to yedekannu ṣigba nọ wàzọndopọ lẹ dali. Azo awe etọn lẹ “di lẹngbọvu tọn” yin ohia de dọ e to ede dohia nado yin homẹmiọnnọ po homẹvọnọ po, po alọpa gandudu tọn he họnwun de po he aihọn lọ pete dona lẹ́hlan. Ṣigba e nọ dọho “di dlagọni de” to enẹ mẹ dọ e nọ yi awusinyẹnnamẹnu po owu lẹ po zan podọ etlẹ yi hunyanhunyan tọlọlọ to fidepope he alọpa gandudu tọn etọn ma yin alọkẹyi te. E ma na tuli taliai tọn hlan Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn to gandudu Lẹngbọvu Jiwheyẹwhe tọn tọn glọ gba ṣigba kakati ni yin mọ, hlan alemọyinu Satani tọn lẹ, yedọ dlagọni daho lọ. E ko na tulimẹ hlan kinklan owanyina akọta tọn po wangbẹnamẹ po he yidogọna sinsẹ̀n-bibasi hlan kanlin ylankan tintan lọ.c

27. (a) Ninọmẹ kanlin azo awenọ lọ tọn tẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ e hẹn miyọn jẹte sọn olọn mẹ? (b) Nukun tẹwẹ mẹsusu nọ yi do pọn onu sọzẹn egbezangbe tọn he tin to otẹn kanlin azo awenọ lọ tọn mẹ?

²⁷ Kanlin azo awenọ ehe basi ohia daho lẹ, bo tlẹ hẹn miyọn jẹte sọn olọn mẹ. (Yijlẹdo Matiu 7:21-23 go.) Ohia godo tọn ehe flin mí Elija, yẹwhegan Jiwheyẹwhe tọn fliflimẹ tọn lọ he tindo mahẹ to nudindọn de mẹ po yẹwhegan Baali tọn lẹ po. Whenuena e gbọn kọdetọn dagbe dali do ylọ miyọn jẹte sọn olọn mẹ to oyin Jehovah tọn mẹ, e dohia matin ayihaawe dọ emi yin yẹwhegan nugbo de podọ yẹwhegan Baali tọn lẹ yin lalonọ. (1 Ahọlu lẹ 18:21-40) Taidi yẹwhegan Baali tọn enẹlẹ, kanlin ylankan azo awenọ lọ mọtolanmẹ dọ emi tindo jlọjẹ he jẹ lẹ taidi yẹwhegan de. (Osọhia 13:14, 15; 19:20) Etẹ, e dọ dọ emi ko gbawhan huhlọn oylan tọn lẹ tọn to wẹkẹ whan awe mẹ bo ko duto nuhe yin yiylọ dọ gandudu communisme he mayọn Jiwheyẹwhe lọ ji! Na nugbo tọn, mẹsusu nọ pọn hlan onu egbezangbe tọn he yin kanlin ylankan azo awenọ lọ tọn taidi hihọ́tọ mẹdekannujẹ tọn podọ dòdonu agbasanu dagbe lẹ tọn de.

Boṣiọ Kanlin Lọ Tọn

28. Nawẹ Johanu dohia dọ kanlin azo awenọ lọ ma yin homẹvọnọ dile azo di lẹngbọvu etọn lẹ dohia do gbọn?

²⁸ Be kanlin ylankan azo awenọ ehe yin homẹvọnọ taidi lehe azo di lẹngbọ tọn etọn lẹ dohia do? Johanu zindonukọn nado dọmọ: “E to ye he tin to aigba ji lẹ klọ gbọn ohia ehelẹ mẹ he yè na ẹn nado basi to kanlin lọ nukun mẹ; bo sọ dọ hlan yé he tin to aigba ji lẹ dọ yé ni basi boṣiọ hlan kanlin lọ, he ko yi alan ohi tọn do ogo, bo sọ to ogbẹ̀. Yè sọ na ẹn nado yi gbigbọ hlan boṣiọ kanlin lọ tọn, na boṣiọ kanlin lọ tọn ni to hodọ, bo sọ basi na yè nido hù yé omẹ sọha he ma na litaina boṣiọ kanlin lọ tọn lẹ.”—Osọhia 13:14, 15.

29. (a) Etẹwẹ yin lẹndai boṣiọ kanlin lọ tọn tọn, podọ whetẹnu wẹ boṣiọ ehe yin bibasi? (b) Etẹwutu boṣiọ kanlin lọ tọn ma yin boṣiọ mado ogbẹ̀ de poun gba?

²⁹ Etẹwẹ yin “boṣiọ kanlin lọ tọn” ehe, podọ etẹwẹ yin lẹndai etọn? Lẹndai lọ wẹ yin nado ze sinsẹ̀n-bibasi hlan kanlin ylankan ota ṣinawenọ lọ tọn daga he e yin boṣiọ de na podọ dogbọn mọ dali, na nugbo tọn, nado hẹn tintin to aimẹ kanlin ylankan lọ tọn zọnmii. Boṣiọ ehe yin bibasi to whenuena kanlin ota ṣinawenọ lọ gan sọn nuhúmẹ ohi tọn etọn mẹ, enẹ wẹ yindọ, to vivọnu wẹkẹ whan tintan lọ tọn. E ma yin boṣiọ matin ogbẹ̀ de gba, taidi dehe Nẹbukadnẹzali fọnṣite to danfafa Dula tọn ji. (Daniẹli 3:1) Kanlin azo awenọ lọ yi gbigbọ ogbẹ̀ tọn hlan boṣiọ ehe na boṣiọ lọ nido sọgan nọgbẹ̀ bo yi azọngban de wà to whenuho aihọn tọn mẹ.

30, 31. (a) Etẹwẹ nujijọ lẹ to whenuho mẹ do ohia ogo na boṣiọ ehe nado yin? (b) Be mẹde ko yin hùhù na gbigbẹ nado sẹ̀n boṣiọ ehe wutu ya? Basi zẹẹmẹ.

³⁰ Nukọnzinzindo whenuho tọn do ohia ogo na boṣiọ ehe nado yin ogbẹ́ he yin linlẹndai, nulila basina, bo yin godonọna dogbọn Grande-Bretagne po Etats-Unis po dali podọ he tintan yin yinyọnẹn taidi Alẹnu Akọta Lẹ Tọn. To nukọnmẹ, to Osọhia weta 17 mẹ, e na sọawuhia to yẹhiadonu devo de glọ, yedọ dehe yin kanlin wlanwlan vẹẹ gbẹte he tindo tintin to aimẹ edetiti tọn de. Pipli akọjọpli tọn ehe ‘nọ dọho,’ to enẹ mẹ dọ e nọ dọ po goyiyi po dọ ewọ wẹ yin omẹ dopolọ he penugo nado hẹn jijọho po gingan po wá na gbẹtọvi lẹ. Ṣigba, na nugbo tọn, e ko lẹzun plitẹn de na akọta hagbẹ lẹ nado to nudindọn hogbe tọn lẹ po mẹzunzun tọn lẹ po dlan hlan ode awetọ. E ko ze akọta kavi gbẹtọ depope do owu gbigbẹdai kavi lilẹzun oṣiọ gbẹte tọn mẹ eyin yé ma litai hlan aṣẹ etọn. Na nugbo tọn, Alẹnu Akọta Lẹ Tọn tlẹ ko yan akọta he gboawupo nado yinuwa sọgbe hẹ nuplọnmẹ etọn lẹ sọn pipli lọ mẹ. To bẹjẹeji nukunbibia daho lọ tọn “azo” awhanfunfun tọn lẹ he yin boṣiọ kanlin ylankan lọ tọn lẹ na hẹn azọngban nuvasudotọ tọn de di.—Osọhia 7:14; 17:8, 16.

³¹ Sọn Wẹkẹ Whan II lọ, boṣiọ kanlin lọ tọn—he sọawuhia todin taidi ogbẹ̀ Plidopọ Akọta Lẹ Tọn—ko hùmẹ nugbonugbo. Di apajlẹ, to 1950 huhlọn Plidopọ Akọta Lẹ Tọn de biọ awhanfunfun lọ mẹ to Corée Agewaji tọn po Corée Huwaji tọn po ṣẹnṣẹn. Huhlọn Plidopọ Akọta Lẹ Tọn lọ, to pọmẹ po omẹ Corée Huwaji tọn lẹ po ko hù omẹ Corée Agewaji tọn po omẹ Chine tọn lẹ po 1 420 000 lẹ. Mọdopolọ, sọn 1960 jẹ 1964, awhanpa Plidopọ Akọta Lẹ Tọn lẹ ko yinuwa to Congo (Kinshasa). Dogọ, nukọntọ aihọn tọn lẹ, gọna papa Paul VI po Jean Paul II po gbẹ pò to didọ dọ boṣiọ ehe wẹ todido godo tọn po dagbe hugan lọ po gbẹtọ lẹ tọn na jijọho. Yé zinnùdeji dọ eyin gbẹtọvi lẹ gboawupo nado wàdevizọn hlan, okun gbẹtọ tọn na va ede sudo. Nalete yé gbọn yẹhiadonu dali do hù enẹnọ lẹpo he gbẹ nado yinuwa to pọmẹ po boṣiọ lọ po bo sẹ̀n ẹn.—Deutelonomi 5:8, 9.

Ohia Kanlin Lọ Tọn

32. Nawẹ Johanu basi zẹẹmẹ na lehe Satani nọ yi ada tonudidọ tọn he yin agun yinukundomọ etọn tọn lọ zan nado hẹn yajiji wá na pipotọ okun yọnnusi Jiwheyẹwhe tọn lọ tọn gbọn?

³² Todin Johanu mọ lehe Satani nọ yi ada tonudidọ tọn he yin agun yinukundomọ etọn tọn zan do nado hẹn yajiji daho wá na pipotọ okun yọnnusi Jiwheyẹwhe tọn lọ tọn. (Gẹnẹsisi 3:15) E lẹ́ nado basi zẹẹmẹ na “kanlin lọ” lọsu: “E sọ basi yé omẹ pó, pẹvi po daho po, adọkunnọ po wamọnọ po, mẹmẹdekannu po mẹmẹglọ po, nado yi ohia de do adusilọ yetọn mẹ, podọ do nukọn yetọn: podọ mẹdepope ma nado tin sọgan nado họ̀, kavi bo sà, adavo ewọ he tindo ohia lọ kavi oyin kanlin lọ tọn, kavi sọha oyin yetọn tọn. Ofi wẹ nuyọnẹn te. Gbọ ewọ he tindo nuyọnẹn ni hia sọha kanlin lọ tọn: na sọha gbẹtọ de tọn wẹ: sọha etọn sọ basi Nuọ̀ntọ̀n kandekoatọ́n e lan dopo.”—Osọhia 13:16-18.

33. (a) Etẹwẹ yin oyin kanlin lọ tọn? (b) Etẹ go wẹ sọha ṣidopo lọ gando? Basi zẹẹmẹ.

³³ Kanlin lọ tindo oyin de, podọ oyin ehe yin sọha de: 666. Ṣidopo, taidi sọha de, yin nuhe gando kẹntọ Jehovah tọn lẹ go. Dawe Filistini Lefaimi lẹ tọn de yin “okungbonọ” podọ “alọviyẹyẹ mẹhetọn po afọviyẹyẹ lẹ po yin . . . ṣidopo to alọ dopodopo go, ṣidopo mọ to afọ dopodopo go.” (1 Otannugbo lẹ 20:6) Ahọlu Nẹbukadnẹzali basi boṣiọ sika tọn de he yin awhagba 6 to gbigblo mẹ podọ awhagba 60 to tedide mẹ, nado kọn togan tonudidọ tọn etọn lẹ dopọ to sinsẹ̀n-bibasi dopo mẹ. Whenuena devizọnwàtọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ gbẹ nado basi sinsẹ̀n hlan boṣiọ sika tọn lọ, ahọlu lọ ze yé dlan ozòhọ̀ miyọn jiji tọn de mẹ. (Daniẹli 3:1-23) Sọha ṣidopo lọ gboawupo sọn ṣinawe mẹ, he nọtena blebu-yinyin to pọndohlan Jiwheyẹwhe tọn mẹ. Nalete, ṣidopo to whlatọ̀n-liho nọtena mape daho.

34. (a) Etẹwẹ yin didohia dogbọn nugbo lọ dali dọ sọha kanlin lọ tọn yin “sọha gbẹtọ de tọn”? (b) Etẹwutu 666 yin oyin he jẹ de na titonu tonudidọ tọn aihọn tọn he yin Satani tọn?

³⁴ Oyin nọ do ohia ogo na mẹde. Enẹwutu nawẹ sọha ehe do ohia ogo na kanlin lọ gbọn? Johanu dọ dọ “sọha gbẹtọ de tọn wẹ,” e ma yin gbigbọnọ de tọn gba, enẹwutu oyin lọ gọalọ nado zinnùdeji dọ kanlin lọ yin aigba tọn, bo nọtena gandudu gbẹtọ tọn. Kẹdẹdile ṣidopo gboawupo nado sọzẹn hẹ ṣinawe, mọdopolọ 666—ṣidopo whlatọ̀n—yin oyin he jẹ de na titonu tonudidọ tọn daho aihọn tọn lọ he gboawupo susu sọmọ nado sọzẹn hẹ nujinọtedo Jiwheyẹwhe tọn he yin pipe tọn. Kanlin tonudidọ tọn aihọn tọn lọ to gandu talala to oyin-sọha 666 lọ glọ, whenuena tonudidọ daho lẹ, sinsẹ̀n daho po ajọwiwà daho po to kanlin enẹ hẹn do azọntẹn etọn mẹ taidi kọgbidina gbẹtọvi lẹ tọ́ po homẹkẹndotọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn de po.

35. Etẹwẹ e zẹẹmẹdo nado mọ ohia oyin kanlin lọ tọn tọn yi do nukọn kavi adusilọ go?

³⁵ Etẹwẹ e zẹẹmẹdo nado tindo ohia oyin kanlin lọ tọn to nukọn kavi adusilọ ji? Whenuena Jehovah na Osẹ́n lọ Islaeli, e dọ na ye dọmọ: “Mì na ze oho ṣie helẹ do ayiha mìtọn mẹ podọ do alindọn mìtọn mẹ; mìlẹ nasọ nọ sìn yé do alọ mìtọn go na ohia de, yé nasọ tin na ozinja lẹ to nukun mìtọn lẹ ṣẹnṣẹn.” (Deutelonomi 11:18) Ehe zẹẹmẹdo dọ Islaelivi lẹ dona hẹn Osẹ́n enẹ do nukọn yetọn gbọzan-gbọzan, na e nido gando afọdide po lẹnpọn yetọn lẹ po go. Yè dọ dọ mẹyiamisisadode 144 000 lẹ tindo oyin Otọ́ tọn po Jesu tọn po yin winwlan do nukọn yetọn lẹ. Ehe do ohia ogo na yé taidi mẹhe yin nutindo Jehovah Jiwheyẹwhe po Jesu Klisti po tọn. (Osọhia 14:1) To apajlẹ enẹ hihodo mẹ, Satani yi ohia aovi tọn kanlin lọ tọn zan. Mẹdepope he to mahẹ tindo to nuyiwa egbesọegbesọ tọn lẹ mẹ taidi hihọ̀ po sisà po yin hinhẹn po huhlọn po nado yi onu lẹ wà taidi kanlin lọ, di apajlẹ to owhe lẹ dùdù mẹ. Yè to nukundo dọ yé ni basi sinsẹ̀n hlan kanlin lọ, bo gbọ na ni dugan do gbẹzan yetọn ji, nado sọgan mọ ohia etọn yí.

36. Enẹnọ he gbẹ nado kẹalọyi ohia kanlin lọ tọn lẹ ko tindo nuhahun tẹlẹ?

³⁶ Enẹnọ he gbẹ nado kẹalọyi ohia kanlin lọ tọn lẹ ko tindo nuhahun gbọzan-gbọzan lẹ. Di dohia, bẹsọn owhe 1930 tọn lẹ mẹ, yé dona hoavun whẹdatẹn tọn susu lẹ bo doakọnna hunyanhunyan gbẹtọgun tọn lẹ po homẹkẹn devo lẹ po. To otò aṣẹ-glanglan-panamẹ tọn lẹ mẹ, yé yin zizedlan osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ, fie susu to yé mẹ ku te. Sọn wẹkẹ whan awetọ lọ, jọja madosọha lẹ ko jiya ganmẹninọ dẹn lẹ tọn, delẹ to yé mẹ tlẹ yin yadona bo yin hùhù, na yé gbẹ nado jo kadaninọ Klistiani tọn yetọn do wutu. To aigba devo lẹ mẹ Klistiani lẹ ma penugo taun nado họ̀ kavi sà gba; omẹ devo lẹ ma penugo nado tindo nutindo yetọn titi lẹ gba; omẹ devo lẹ yin zinzanhẹ po huhlọn po, yin hùhù, kavi yin yinyan sọn aigba fie yè jì yé do lọ. Etẹwutu? Na to ayimẹdawhẹnamẹnu dagbe mẹ yé gbẹ nado họ̀ kalti ogbẹ́ tonudidọ tọn de wutu.d—Johanu 17:16.

37, 38. (a) Etẹwutu aihọn lọ yin nọtẹn sinsinyẹn de na enẹnọ lẹ he gbẹ nado tindo ohia kanlin lọ tọn? (b) Mẹnu lẹ wẹ to tenọgli go hẹn, podọ etẹwẹ yé tindo nujikudo nado wà?

³⁷ To lẹdo delẹ mẹ to aigba ji, sinsẹ̀n yin nuhe sinai to gbẹzan okọ lọ tọn mẹ sọmọ bọ mẹdepope he nọtena nugbo Biblu tọn nọ yin gbigbẹdai dogbọn whẹndo po họntọn dai tọn lẹ po dali. E nọ biọ yise daho to mẹsi nado doakọnnanu. (Matiu 10:36-38; 17:22) To aihọn de mẹ fie sọha suhugan gbẹtọ lẹ tọn nọ sẹ̀n adọkunnu agbasa tọn te podọ fie nugbomadọ yin nuhe gbayipe te, Klistiani nugbo lọ dona tindo jidide pete to Jehovah mẹ dọ Ewọ na hẹn ẹn dote to walọyizan jijlọ de hihodo mẹ. (Psalm 11:7; Heblu lẹ 13:18) To aihọn de he yin gigọ po fẹnnuwiwà po mẹ, e nọ biọ nujikudo daho de nado gbọṣi walọ wiwe po jijlọ po yiyizan mẹ. Klistiani he nọ jẹ awutu lẹ nọ yawu yin hinhẹn po huhlọn po dogbọn doto lẹ po doto alọgọtọ lẹ po dali nado gbà osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn do wiwe-yinyin ohùn tọn ji; yé tlẹ dona diọnukunsọ gbedide whẹdatẹn tọn lẹ he diọnukunsọ yise yetọn. (Owalọ lẹ 15:28, 29; 1 Pita 4:3, 4) Podọ to azan ehelẹ gbe he yin agbasazọn matindo he to agayi tọn mẹ, e to lilẹzun nuhe to sinsinyẹn dogọ na Klistiani nugbo de nado dapana azọ́n he na zẹẹmẹdo hinhẹn tenọgli etọn to Jiwheyẹwhe nukọn gbigbẹdai.—Mika 4:3, 5.

³⁸ Mọwẹ, aihọn yin nọtẹn sinsinyẹn de na enẹnọ he ma tindo ohia kanlin lọ tọn lẹ. E yin dohia sọawuhia de he yin huhlọn po dona Jehovah tọn po tọn dọ pipotọ okun yọnnusi lọ tọn, to pọmẹ po gbẹtọ susugege hugan livi ṣidopo po to tenọgli go hẹn mahopọnna kọgbidinamẹ lẹpo nado gbà osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn lẹ. (Osọhia 7:9) To pọmẹ, lẹdo aigba pe, mì gbọ na mímẹpo ni to nukọnzindo nado hẹn Jehovah po aliho dódó tọn etọn lẹ po klo, dile mí to gbigbẹ nado yí ohia kanlin lọ tọn.—Psalm 34:1-3.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 195]

Yè sọ na ẹn nado yí gbigbọ hlan boṣiọ kanlin lọ tọn