Sang Gintudluan ni Jehova ang mga Hari sing mga Leksion

“Ang tanan niya nga binuhatan mga kamatuoran kag ang iya mga dalanon katarungan, kag . . . ang mga nagalakat sa pagkabugalon sarang niya mapaubos.”​—⁠DANIEL 4:⁠37.

 1. Anong kinaiya ni Jehova ang ginapatalupangod ni Elihu?

“YARI karon! Ang Dios nagapahayag nga mataas sa iya gahom; sin-o ang manunudlo kaangay sa iya?” Yadtong mga pulong ni Elihu nga ginpatuhoy sa nagaantos nga si Job nagapatalupangod sang isa sang tumalagsahon nga mga kinaiya sang Manunuga, nga si Jehova nga Dios. Wala sing bisan sin-o nga mapaanggid sa iya kon tuhoy sa paghatag sing instruksion, ukon sa pagtudlo, sa iban.​—⁠Job 36:⁠22.

 2, 3. (a) Ano ang isa sang mga leksion nga nakita ni Jehova nga dapat itudlo sa mga tawo? (b) Sin-o ang manuggahom sang tion ni Moises nga gintudluan ni Jehova sining leksion, kag sa anong paagi? (c) Daw ano kasunson sa iya Pulong ginasiling sang Dios ang iya katuyuan nga tudluan ang mga tawo sining leksion?

² Lakip sa mga butang nga nangin kinahanglanon nga itudlo sang Dios sa mga tawo kag sa mga pungsod amo ang ila nagakaigo nga kaangtanan sa iya. Ginpadaku ini sang mga pulong ni salmista David sa Salmo 9:​19, 20: “Tindog ka, O Jehova! Indi pagtuguti ang mamalatyon nga tawo nga maglabaw pa sa gahom. Paghukman ang mga pungsod sa imo itololok. Pahadluka sila, O Jehova, agod nga makilala sang mga pungsod nga sila mamalatyon lamang nga mga tawo.”

³ Ang Paraon sang tion ni Moises amo ang isa sa mga manuggahom anay sang duta nga nakita ni Jehova nga Dios nga dapat tudluan sining leksion. Ginhimo ini sang Dios paagi sa pagpadala sing mga kalalat-an sa mga Egiptohanon. Dugang pa, ginsilingan ni Jehova ang bugalon nga Paraon: “Sa kamatuoran, ginbuhi ko ikaw tungod sining katuyuan, sa pagpakita sa imo sang kaon gahom kag agod mapahayag ang akon ngalan sa bug-os nga duta.” (Exodo 9:16) Isa pa, sing kapin sa 70 ka beses, kutob sa Exodo 6:7 tubtob sa Joel 3:​17, nagasiling si Jehova sa iya Pulong nga magahimo sia sing kaanggid gamhanan nga mga buhat agod nga makilala sang mga hari, mga katawhan, kag mga pungsod nga sia si Jehova, ang Labing Mataas sa bug-os nga duta.

 4. Sang tion ni Daniel, sin-o ang tatlo ka manuggahom nga gintudluan ni Jehova, kag sa anong paagi?

⁴ Ang pila sang talalupangdon nga mga halimbawa kon paano gintudluan ni Jehova ang mga hari narekord sa tolon-an ni Daniel. Ining mga manuggahom amo sanday Nabokodonosor, Belsasar, kag Dario. San-o niya gintudluan sila? Mahimo gid nga sa ulot sang 617 B.C.E. kag sang 535 B.C.E. Kag paano? Paagi sa mga damgo kag sa kahulugan sini kag paagi sa pagpasundayag sang iya gahom. Gintudluan ni Jehova ining tawhanon nga mga manuggahom nga sia ang Supremo nga Soberano sang uniberso kag sila maluya lamang nga mga tawo​—⁠mga leksion nga dapat man maton-an sang mga manuggahom sa kalibutan karon.

 5. Paagi sa anong pamatuod mapamatud-an nga sayop ang mga nagaduhaduha sa pagkamasaligan sang tolon-an ni Daniel?

⁵ Apang wala bala ginaduhaduhaan sang madamong kritiko karon ang pagkamasaligan sang tolon-an ni Daniel? Sa pagsabat sa sining mga kritiko, ang isa ka eskolar sang Biblia nagsabat sing maayo: “Ang mga milagro nga ginapahangop sini, ang mga tagna nga ginapahayag sini, ginrekord ni Daniel nga nagkabuhi sadto. Diin sa kita may matuod nga mga milagro kag matuod nga tagna, ukon wala kita sing bisan ano kundi kabutigan lamang.” (Daniel the Prophet, ni E. B. Pusey, pahina 75) Ti, sa liwat kag liwat ang manunulat sang tolon-an nagapakilala sang iya kaugalingon, sa pagsiling sing subong sang, “Ako gid, si Daniel”! (Daniel 8:15; 9:2; 10:⁠2) Pangdaya bala ini tanan? Ang kamatuoran amo nga antes sang maaga nga bahin sang ika-18 nga siglo, wala ginduhaduhaan sang mga Judiyo ukon mga Cristiano kon sin-o ang awtor sang tolon-an ni Daniel. Apang, ang nagadala sing kapin nga bug-at sang sa opinyon sang bisan sin-o nga modernong eskolar sang Biblia amo ang Makasulatanhon nga pamatuod tuhoy sa tolon-an ni Daniel. Sa amo, masapwan naton nga si Daniel makatlo nga ginsambit sa tolon-an ni Ezequiel. (Ezequiel 14:​14, 20; 28:⁠3) Ang labing makapakombinse sa tanan amo ang mga pulong ni Jesus, nga Anak sang Dios, nga narekord sa Mateo 24:​15, 16: “Kon makita ninyo ang makangilil-ad nga butang nga nagatuga sing kahapayan, subong sang ginpamulong ni Daniel nga manalagna, nga nagatindog sa duog nga balaan, (ang nagabasa maghangop,) nian ang mga yara sa Judea magpalagyo sa mga bukid.”*

Nakilala ni Nabokodonosor Kon Sin-o ang Matuod nga Dios

 6. Ano mahimo ang nagpadaku sa bugal sang hari sang Babilonia, kag ano ang ginsiling niya nahanungod sa iya kaugalingon sa iya mga sinulatan?

⁶ Subong ginapakita ni manalagna Isaias, ang mga hari sang Babilonia bugalon gid nga mga tawo. (Isaias 14:​4-23) Si Nabokodonosor isa man ka relihioso gid nga tawo. Sa iya mga sinulatan nagsugid sia tuhoy sa “iya mga tinukod nga proyekto kag sa paghatag sing igtalupangod sa mga diosdios sang Babilonia.” Wala sing duhaduha nga nagdaku ang iya ulo bangod nagmadinalag-on sia sa pagbihag sang Jerusalem kag sang bug-os nga Judea sa tapos napaslawan si Senaquerib sa paghimo sini.

 7. Anong eksperiensia nga ginsaysay sa Daniel kapitulo 1 ang dapat nakatudlo kay Nabokodonosor sa pagtahod sa Dios sang mga Hebreo?

⁷ Sa tapos si Daniel kag ang iya tatlo ka Hebreong mga kaupod nag-atubang kay Nabokodonosor, may rason gid sia nga tahuron ang ila Dios, kay “tuhoy sa tagsa ka butang sang kaalam kag paghangop nga ginpamangkot sa ila sang hari, nakita niya sila nga maayo pa sing makapulo sa tanan nga salamangkero kag mga manugbabaylan nga yara sa bug-os niya nga ginharian.” Huo, ang maalam nga mga tawo nga ang ila Dios amo si Jehova naglabaw sa tanan nga nagasimba sa iban nga mga dios. Wala malikawi ni Nabokodonosor nga matalupangdan yadto nga kamatuoran.​—⁠Daniel 1:⁠20.

 8. Sa anong paagi ginbuyagyag ni Jehova nga wala sing pinasahi nga ihibalo ang mga mangin-alamon sang Babilonia?

⁸ May dugang pa nga itudlo si Jehova kay Hari Nabokodonosor. Ang masunod nga leksion ginrekord sa Daniel kapitulo 2. Ginpadamgo sang Dios ang hari sing makahaladlok nga damgo kag dayon ginpahanabo niya nga malipatan niya ini. Ining damgo nagtublag sing daku sa hari sang Babilonia, kag ginpatawag niya ang tanan niya nga mangin-alamon agod isugid sa iya ang damgo kag ang kahulugan sini. Sa pagkamatuod, indi nila mapahayag ang damgo, labi na ang kahulugan sini, sa amo hipos nga nagabaton nga wala sila sing pinasahi nga ihibalo. Nagpaakig ini sa hari sing daku amo kon ngaa ginmando niya nga pamatyon sila tanan. Sang ginsugiran si Daniel kag ang iya mga kaupod nahanungod sa mando sang hari, nangabay si Daniel nga hatagan sia sing tion, kag gintugutan sia. Nian sia kag ang iya tatlo ka kaupod naghimo sini nga tema sang ila hanuot nga pangamuyo, nga ang resulta ginpahayag ni Jehova ang damgo kag ang kahulugan sini kay Daniel.​—⁠Daniel 2:​16-20.

 9. (a) Sin-o lamang ang nakapatpat sang damgo ni Nabokodonosor, kag ano nga pagpatpat sini ang ginhatag sadtong Isa? (b) Subong resulta, ano ang nahinakop sang hari?

⁹ Sang gindala si Daniel sa atubangan sang hari, ginpamangkot sia ni Nabokodonosor: “Makasarang ka bala sa pagsugid sa akon sang damgo nga akon nakita, kag sang kahulugan sini?” Sa tapos mapahanumdom ang bugalon nga hari nga ang iya mga mangin-alamon napaslawan sa pagsugid sa iya sang sekreto sang iya damgo kag sang kahulugan sini, si Daniel nagsiling: “Apang, may isa ka Dios sa mga langit nga Manugpahayag sang mga tinago, kag ginpahayag niya kay Hari Nabokodonosor kon ano ang matabo sa katapusan nga bahin sang mga adlaw.” Sa pagpadayon, ginsugid ni Daniel sa hari ang nahanungod sa daku nga larawan nga iya gindamgo kag kon ano ang kahulugan sini. Nahamuot gid ang hari sa bagay nga nagsiling sia: “Sa pagkamatuod ang inyo Dios amo ang Dios sang mga dios kag Ginuo sang mga hari kag Manugpahayag sang mga tinago, bangod napahayag mo ining tinago.” Sa amo gintudluan ni Jehova si Hari Nabokodonosor nga Sia ang isa ka matuod nga Dios.​—⁠Daniel 2:​26, 28, 47.

10, 11. (a) Sa iya daku nga bugal, ano ang ginhimo ni Hari Nabokodonosor, nga ginsundan sang anong sugo? (b) Bangod sang pagdumili sa pagsunod sa sugo sang hari, anong hulusayon ang ginpautwas sang tatlo ka Hebreo, kag ano ang resulta?

¹⁰ Bisan pa mahimo nga nahamuot si Hari Nabokodonosor sa ihibalo kag kaalam sang Dios sang mga Hebreo, madamo pa sia sing dapat maton-an. Bangod sang iya bugal, nagpatindog sia sing daku nga larawan nga bulawan sa kapatagan sang Dura. Ang larawan may kataason nga 60 ka maniko kag kasangkaron nga 6 ka maniko, nga nagapahanumdom sa aton sang numero nga 666 nga amo ang tanda sang “sapat nga mapintas” ni Satanas nga ginsambit sa Bugna 13:18. (Bangod ang isa ka maniko mga 0.5 metro, ang larawan mga 27 metros sa kataason kag mga 2.7 metro sa kasangkaron.) Nagmando ang hari nga ang tanan nga opisyal sang iya ginharian “magkari sa inagurasyon sang larawan” kag nagsugo nga kon magtokar ang orkestra, ang tanan magyaub kag magsimba sa imahen. Sang matalupangdan sang pila ka nahisa nga Caldeanhon nga mga opisyal nga ang tatlo ka Hebreo nga didto sadto wala nagapakigbahin sa seremonya, nanugid sila sa hari.​—⁠Daniel 3:​1, 2.

¹¹ Isa ini ka serioso gid nga butang kay Nabokodonosor, kay nagpabugal sia anay nga sia “ang nagpatuman sa baba sang katawhan sa pagpadungog sa dalagku nga mga diosdios.” Sa amo, nasaklaw sing daku ang pagkahari ni Nabokodonosor kag ang iya relihioso nga kakugi. Sa kasingkal kag kaalipungot, ginhatagan sang bugalon nga hari ang tatlo ka Hebreo sing isa pa ka kahigayunan apang upod ining ultimatum: “Kon indi kamo magsimba, sa amo nga takna idap-ong kamo sa tunga sang nagadabdab nga horno sang kalayo. Kag sin-o ina nga dios nga makaluwas sa inyo sa akon mga kamot?” Ti, nasapwan ni Nabokodonosor nga ang ila Dios makasarang gid sa pagkamatuod sa pagluwas sa Iya mga alagad gikan sa kamot sang maluya nga hari kag wala na sing iban pa nga dios nga makaluwas kaangay sang Dios sang mga Hebreo.​—⁠Daniel 3:⁠15.

Ang Kahoy nga Damgo

12, 13. (a) Anong pagpatpat ang ginhatag ni Daniel kay Nabokodonosor tuhoy sa iya damgo nga kahoy? (b) Paano ginpakita ni Nabokodonosor nga ang kahulugan sang damgo wala sing epekto sa iya?

¹² Paano ikaw naapektuhan sadtong mga leksion? Ining tatlo ka leksion daw kulang pa para kay Hari Nabokodonosor agod mahibaluan ang iya lugar. Gani gintudluan sia ni Jehova sing isa pa ka leksion. Sa liwat, damgo ang nadalahig, kag sa liwat, wala sing bisan sin-o sa mga mangin-alamon sang Babilonia ang makapatpat sini. Sang ulihi, ginpatawag si Daniel, kag nasaysay niya sa hari ang kahulugan sang damgo, nga sa pito ka tuig magakabuhi sia kaangay sang “kasapatan sang latagon,” kag dayon magabalik ang iya panimuot.​—⁠Daniel 4:​1-37.

¹³ Pasad sa masunod nga natabo, maathag nga ang damgo wala sing epekto kay Nabokodonosor. Sa amo, pagligad sang mga isa ka tuig, samtang ang hari nagadayandayan sa iya palasyo, nagpabugal sia: “Indi bala ini ang Babilonia nga Daku, nga ginpatindog ko nga sa harianon nga puluy-an paagi sa kusog sang akon gahom kag tungod sa himaya sang akon pagkahalangdon?” Daw ano ka matinaastaason! Gani natabo nga sadto gid nga tion may tingog nga nabatian gikan sa langit nga nagasiling sa bugalon nga manuggahom nga ang iya ginharian pagakuhaon gikan sa iya kag magapuyo sia upod sa mga kasapatan sang latagon sing pito ka panahon, “tubtob makilala mo nga ang Labing Mataas amo ang Manuggahom sa ginharian sang katawhan.”​—⁠Daniel 4:​30-32.

14. Paano natuman ang damgo nahanungod sa kahoy, kag ano ang nangin epekto sini kay Nabokodonosor?

¹⁴ Sa tapos si Nabokodonosor nagkabuhi kaangay sang sapat sa pito ka panahon, ukon mga tuig, ginpasag-uli ni Jehova ang iya paghangop kag ginbaton niya ‘nga wala sing bisan sin-o nga makapugong sang kamot sang Labing Mataas ukon makasiling sa iya: Ano ang ginahimo mo?’ Dugang pa, ginpakita sang manuggahom sang Babilonia nga nakatuon sia sing dugang nga leksion, paagi sa pagsiling: “Karon ako, si Nabokodonosor, nagadayaw kag nagatib-ong kag nagahimaya sa Hari sang mga langit, kay ang tanan niya nga binuhatan kamatuoran kag ang iya mga dalanon katarungan, kag bangod ang tanan nga nagalakat sa pagkabugalon”​—⁠subong sang nahimo sang hari​—⁠“sarang niya mapaubos.” Indi bala ina tanan nga pamatuod tuhoy sa makapila nga paghusay ni Jehova sa hulusayon sang pagkasoberano isa gid ka malig-on nga pamatuod nga ining mga kasaysayan indi bunga sang handurawan sang isa ka tawo kundi sinulat sang isa ka manunulat nga gin-inspirar sang Dios sa pagrekord sang aktuwal nga maragtas?​—⁠Daniel 4:​35, 37.

Nakita ni Belsasar ang Sinulat sang Kamot sa Dingding

15. Paano si Belsasar nagpakita sing pagtamay sa matuod nga Dios, nga si Jehova?

¹⁵ Ang isa pa ka hari nga gintudluan ni Jehova amo si Belsasar. Anak sia kag kaupod sa paggahom ni Hari Nabonidus, nga salili mismo ni Nabokodonosor. Sang okasyon sang isa ka dakung sinalusalo, makahas nga nagmando si Belsasar nga ang bulawan nga mga suludlan nga ginkuha sang iya lolo gikan sa templo ni Jehova sa Jerusalem ipaguwa agod nga sia, ang iya mga ginuo, ang iya mga asawa, kag ang iya mga babayi mag-inom sa sini. Gani “nag-inom sila sing alak, kag nagdayaw sa mga dios nga bulawan kag pilak, saway, salsalon, kahoy kag bato.”​—⁠Daniel 5:​3, 4.

16, 17. (a) Sa anong paagi ginpahadlok ni Jehova si Belsasar? (b) Anong pagpatpat ang ginhatag ni Daniel tuhoy sa sinulat sang kamot sa dingding, kag paano ini napamatud-an nga matuod?

¹⁶ Nag-abot ang tion sang Dios nga tapuson ang paggahom sang Babilonia. Busa, ginpakita niya ang makatilingala nga sinulat sang kamot sa dingding. Ginkulbaan gid sing daku ang hari sa sining milagro amo kon ngaa ginpatawag niya sa gilayon ang tanan nga mga mangin-alamon agod patpaton ini. Wala sing bisan isa nga makapatpat. Nian ang iya iloy nagpahanumdom sa iya nga si Daniel, nga nagpatpat sang mga damgo para kay Nabokodonosor, makapatpat sang sinulat sang kamot. (Daniel 5:​10-12) Sang ginpatawag kag ginpamangkot kon mapatpat niya ini, ginpahanumdom ni Daniel ang hari kon paano ginpaubos sang Dios ang iya bugalon nga lolo amo kon ngaa nakilala niya nga ang Labing Mataas amo ang Manuggahom sa ginharian sang katawhan.​—⁠Daniel 5:​20, 21.

¹⁷ Nagsiling pa si Daniel kay Belsasar: “Ang Dios nga sa iya kamot yara ang imo ginhawa, kag nga iya ang tanan mo nga dalanon, wala mo paghimayaa.” (Daniel 5:23) Gani ang sinulat sang kamot nagpahibalo sa Babilonianhon nga manuggahom nga ang mga adlaw sang iya pagkahari natapos na, nga gintimbang sia kag nasapwan nga mamag-an, kag nga ang iya ginharian ihatag sa mga Mediahanon kag mga Persiahanon. Kag sadto gid nga gab-i, sa tapos gintudluan ni Jehova ang bugalon nga hari sining kinahanglanon gid nga leksion, si Belsasar, nga Caldeanhon nga hari, ginpatay.​—⁠Daniel 5:⁠30.

18. Sa anong paagi pagatudluan ni Jehova ang mga manuggahom sang kalibutan karon sing kaanggid nga mga leksion tuhoy sa iya pagkasoberano kag gahom sa pagluwas?

¹⁸ Subong nga gintudluan ni Jehova ang bugalon nga mga hari nga sanday Nabokodonosor kag Belsasar sing mga leksion nahanungod sa iya pagkasoberano kag gahom sa pagluwas, gani pahanabuon man sang Dios nga sa Armagedon makilala sang tanan nga manuggahom sang duta nga sia ang Supremo nga Manuggahom, ang labing gamhanan nga Soberano sa bug-os nga uniberso. Maapektuhan ang imo kabuhi. Paano? Bangod sa amo nga tion luwason man ni Jehova ang iya matutom nga mga alagad, subong nga ginluwas niya ang tatlo ka Hebreo gikan sa nagadabdab nga horno.​—⁠Daniel 3:​26-30.

Nakatuon si Dario Nahanungod sa Gahom ni Jehova sa Pagluwas

19, 20. Anong hitabo sa kabuhi ni Daniel ang nagtudlo kay Dario nahanungod sa gahom ni Jehova sa pagluwas?

¹⁹ Ang Daniel kapitulo 6 nagasugid tuhoy sa isa pa ka hitabo nga sa diin gintudluan ni Jehova ang isa ka hari, nga si Dario, sing leksion​—⁠ang gahom sang Dios sa pagluwas. Ang isa ka himbon nagresulta sa pagpahaboy sang hari kay Daniel sa lungib sang mga leon, nga batok gid sa kabubut-on sang hari. Wala sia magpabugal sang iya kaugalingon batok sa matuod nga Dios. Sing makawiwili, bisan pa ginpasalig ni Dario si Daniel nga luwason sia sang iya Dios, ang matuod wala sia magpati sa sini sing bug-os. Kay kon nagpati sia, ngaa wala sia makatulog sadto nga gab-i kag nagpalibog tubtob sang kaagahon, sang magdalidali sia sa pagkadto sa lungib sang mga leon? Nian nagpanawag sia: “O Daniel, alagad sang Dios nga buhi, nakasarang bala ang imo Dios nga buhi, nakasarang bala ang imo Dios nga ginaalagad mo sing dalayon sa pagluwas sa imo gikan sa mga leon?”​—⁠Daniel 6:​18-20.

²⁰ Huo, gin-amligan sang Dios si Daniel. Nalipay gid si Hari Dario sa bagay nga nagpaguwa sia sini nga mando: “Sa bug-os nga ginsakpan sang akon ginharian, ang tanan nga tawo magkurog kag magkahadlok sa atubangan sang Dios ni Daniel. Kay sia amo ang Dios nga buhi kag Isa nga nagapadayon tubtob sa walay katubtuban, kag ang iya ginharian indi malaglag . . . Sia nagaluwas kag nagasagop kag nagahikot sia sing mga talandaan kag katingalahan sa langit kag sa duta, kay ginluwas niya si Daniel gikan sa gahom sang mga leon.”​—⁠Daniel 6:​26, 27.

21. (a) Ang nahauna nga anom ka kapitulo sang tolon-an ni Daniel nagahatag sing talalupangdon nga mga halimbawa tuhoy sa ano? (b) Ano dapat ang mangin epekto sa aton sang rekord tuhoy sa sining mga butang?

²¹ Ang nahauna nga anom ka kapitulo sang tolon-an ni Daniel nagahatag gid sa aton sing talalupangdon nga mga halimbawa sang kon paano si Jehova, subong makugi​—⁠huo, maimon​—⁠sa iya ngalan nagtudlo sa gamhanan nga mga hari sining kalibutan nga sia sa pagkamatuod ang labing gamhanan nga Isa, ang Soberano sa bug-os nga uniberso, nga sarang makapaubos sa bugalon nga mga manuggahom samtang nagaluwas sa iya matutom nga mga alagad. Ining mga kasaysayan dapat magpasalop sa aton sing nagakaigo nga kahadlok sa Dios kag pagtahod sa pagkalabing gamhanan kag pagkasoberano ni Jehova. Sa amo man nga tion, ining inspirado nga rekord makapalig-on gid sing pagtuo bangod nagahatag ini sing maayo gid nga mga huwaran sang mga alagad ni Jehova nga Dios nga nagpakita sing dakung pagtuo kag kaisog, subong maathag nga ipakita sang masunod nga artikulo.

[Footnote]

Tan-awa Ang Lalantawan, Oktubre 1, 1986, pahina 3-7.

Paano Mo Sabton?

◻ Anong leksion ang nangin kinahanglanon nga itudlo ni Jehova sa mga manuggahom sang kalibutan?

◻ Ano ang masiling nahanungod sa pagkamasaligan sang tolon-an ni Daniel?

◻ Anong leksion ang nagpaubos sing dugang pa kay Hari Nabokodonosor?

◻ Ano dapat ang mangin epekto sa aton sang pagtudlo ni Jehova sing mga leksion sa mga hari?