Gintudlo Bala sang Unang Iglesia nga ang Dios isa ka Trinidad?

Bahin 2—Gintudlo bala sang Apostoliko nga mga Amay ang Doktrina sang Trinidad?

Sa Nobiembre 1, 1991 nga Ang Lalantawan, ginpaathag sang Bahin 1 sini nga mga serye kon bala gintudlo ni Jesus kag sang iya mga disipulo ang doktrina sang Trinidad—ang ideya nga ang Amay, ang Anak, kag ang balaan nga espiritu tatlo ka magkatupong nga mga persona apang isa lamang ka Dios. Ang maathag nga ebidensia gikan sa Biblia, gikan sa mga istoryador, kag bisan gikan sa mga teologo amo nga wala nila gintudlo ini. Ano ang ginhimo sang mga lider sang iglesia nga nagsunod pagkatapos sadto—gintudlo bala nila ang Trinidad?

ANG “apostoliko nga mga amay” amo ang pagtawag sa mga pari nga nagsulat nahanungod sa Cristianismo sang talipuspusan sang una kag sa maaga nga bahin sang ikaduha nga siglo sang aton Komon nga Dag-on. Ang iban sa ila amo sanday Clement sang Roma, Ignatius, Polycarp, Hermas, kag Papias.

Ginasiling nga kadungan sila sang iban nga mga apostoles. Sa amo, mahimo gid nga nahibaluan nila ang apostoliko nga mga panudlo. Tuhoy sa ginsulat sadto nga mga tawo, ang The New Encyclopædia Britannica nagasiling:

“Ang kabilugan nga mga sinulatan sang Apostoliko nga mga Amay may kapin ka mapuslanon nga maragtas sang sa bisan ano nga Cristianong literatura sa guwa sang Bag-ong Testamento.”¹

Kon gintudlo sang mga apostoles ang doktrina sang Trinidad, nian dapat gintudlo man ini sang Apostoliko nga mga Amay. Dapat nangibabaw ini sa ila pagpanudlo, kay wala na sing importante pa sa pagtudlo sa mga tawo kon sin-o ang Dios. Gani gintudlo bala nila ang doktrina sang Trinidad?

Ang Una nga Pinamulong Tuhoy sa Pagtuo

Ang isa sang una nga di-Biblikanhon nga mga pinamulong tuhoy sa Cristianong pagtuo masapwan sa isa ka libro nga may 16 ka malip-ot nga kapitulo nga nakilal-an subong ang The Didache, ukon Panudlo sang Napulog-duha ka Apostoles. Ginapetsahan ini sang iban nga mga istoryador antes ukon sang mga tuig 100 C.E. Wala makilal-i ang awtor sini.²

Ang The Didache nagasugid sang mga butang nga dapat mahibaluan sang katawhan agod mangin Cristiano. Sa ika-7 nga kapitulo sini, ginapatuman sini ang bawtismo “sa ngalan sang Amay kag sang Anak kag sang Balaan nga Espiritu,” ang pareho gid nga mga pulong nga gingamit ni Jesus sa Mateo 28:19.³ Apang wala ini sing ginasiling nga ang tatlo magkatupong sa pagkadayon, gahom, katungdanan, kag kaalam. Sa ika-10 nga kapitulo sini, ang The Didache nagalakip sang masunod nga pagtu-ad sang pagtuo sa porma sang isa ka pangamuyo:

“Ginapasalamatan ka namon, Balaan nga Amay, bangod sang imo balaan nga Ngalan nga imo ginpapuyo sa amon tagipusuon; kag bangod sa ihibalo kag pagtuo kag pagkadimamalatyon nga imo ginpakilala sa amon paagi kay Jesus nga imo Alagad. Himaya sa imo sing dayon! Ikaw, nga Labing Gamhanan nga Agalon, nagtuga sang tanan nga butang tungod sa imo Ngalan . . . Kag maluluy-on nga ginhatagan mo kami sing espirituwal nga kalan-on kag ilimnon, kag sing kabuhi nga dayon paagi kay Jesus nga imo Alagad.”⁴

Wala sing Trinidad sa sini. Sa The Influence of Greek Ideas on Christianity, ginabalikwat ni Edwin Hatch ang bag-o lang masambit nga dinalan kag dayon nagasiling:

“Sa orihinal nga latagon sang impluwensia sang Cristiandad daw wala ginapakita nga ini may daku nga pagbag-o gikan sa sining simple nga mga ideya. Ang doktrina nga ginpadaku amo, nga ang Dios amo sia, nga Sia isa lamang, nga Sia amo ang Labing Gamhanan kag walay katapusan, nga Sia naghimo sang kalibutan, nga ang Iya kaluoy yara sa tanan Niya nga binuhatan. Wala sing huyog padulong sa pilosopiko nga paghambalanay.”⁵

Si Clement sang Roma

Si Clement sang Roma, ginapatihan nga isa ka “obispo” sa sadto nga siudad, isa pa ka una nga ginhalinan sang mga sinulatan tuhoy sa Cristianismo. Ginapatihan nga napatay sia sang mga 100 C.⁠E. Sa balasahon nga kuno ginsulat niya, wala sia sing ginasambit nga Trinidad, sing direkta ukon indi. Sa First Epistle of Clement to the Corinthians, sia nagasiling:

“Kabay nga magbugana sa inyo ang grasya, kag paghidait, gikan sa Labing Gamhanan nga Dios paagi kay Jesucristo.”

“Ginbantala sa aton sang mga apostoles ang Ebanghelyo gikan kay Ginuong Jesucristo; ginhimo ini ni Jesucristo gikan sa Dios. Busa si Cristo ginpadala sang Dios, kag ang mga apostoles ni Cristo.”

“Kabay nga ang Dios, nga makakita sang tanan nga butang, kag amo ang Manuggahom sang tanan nga espiritu kag ang Ginuo sang tanan nga unod​—⁠nga nagpili sa aton Ginuong Jesucristo kag sa aton paagi sa Iya nga mangin iya pinasahi nga katawhan​—⁠maghatag sa tagsa ka kalag nga nagatawag sa Iya mahimayaon kag balaan nga Ngalan, sing pagtuo, kahadlok, paghidait, pagpailob, pagkamainantuson.”⁶

Wala nagasiling si Clement nga si Jesus ukon ang balaan nga espiritu tupong sa Dios. Gina­presentar niya ang Labing Gamhanan nga Dios (indi lamang “Amay”) subong tuhay sa Anak. Ang Dios ginapatuhuyan subong superyor, kay si Cristo “ginpadala” sang Dios, kag “ginpili” sang Dios si Cristo. Sa pagpakita nga ang Dios kag si Cristo duha ka magkatuhay kag indi magkatupong nga identidad, si Clement nagsiling:

“Magapakiluoy kita upod ang hanuot nga pangamuyo kag pag-ampo nga ang Manunuga sang uniberso magatipig sa sibu nga kadamuon sang iya pinili sa bug-os nga kalibutan, paagi sa iya hinigugma nga Anak nga si Jesucristo. . . . Nahibaluan namon nga ikaw [Dios] lamang ang ‘labing mataas sa tanan nga labing mataas’ . . . Ikaw lamang ang manugbantay sang mga espiritu kag ang Dios sang tanan nga unod.”

“Tuguti ang tanan nga pungsod nga makilala ikaw subong amo ang lamang nga Dios, nga si Jesucristo amo ang imo Anak.”⁷

Ginatawag ni Clement ang Dios (indi lamang nga “Amay”) nga “labing mataas,” kag ginapatuhuyan si Jesus subong “Anak” sang Dios. May ginasiling man sia tuhoy kay Jesus: “Sanglit ginapabanaag niya ang himaya sang Dios, mas mataas sia sang sa mga anghel kay ang iya titulo mas kilala sang sa ila.”⁸ Ginapabanaag ni Jesus ang himaya sang Dios, apang indi sia tupong sa sini, subong nga ginapabanaag sang bulan ang kapawa sang adlaw apang indi ini tupong sa tuburan sina nga kapawa, ang adlaw.

Kon ang Anak sang Dios tupong sa Dios, nga amo ang langitnon nga Amay, indi na kuntani kinahanglanon nga magsiling pa si Clement nga si Jesus mas mataas sang sa mga anghel, kay maathag na ina. Kag ang iya mga pulong nagapakita sang iya pagkilala nga samtang ang Anak mas mataas sang sa mga anghel, sia kubos sa Labing Gamhanan nga Dios.

Ang punto-de-vista ni Clement maathag: Ang Anak kubos sa Amay kag ikaduha lamang sa iya. Wala gid gintamod ni Clement si Jesus subong nagaambit sa Amay sa isa ka Pagkadios. Ginapakita niya nga ang Anak nagasandig sa Amay, kon sayuron, ang Dios, kag nagasiling sing pat-od nga ang Amay amo ang ‘Dios lamang,’ nga wala nagapaambit sang Iya katungdanan sa bisan kay sin-o. Kag wala gid ginahatagan ni Clement ang balaan nga espiritu sing pagkatupong sa Dios. Sa amo, wala gid sing Trinidad sa mga sinulatan ni Clement.

Ignatius

Si Ignatius, isa ka obispo nga taga-Antioquia, nagkabuhi kutob sang mga tunga-tunga sang una nga siglo C.⁠E. tubtob sa maaga nga bahin sang ikaduha nga siglo. Ibutang ta nga matuod ang tanan nga sinulatan nga ginpadungog sa iya, sa bisan diin sini, wala ginsambit nga ang Amay, ang Anak, kag ang balaan nga espiritu tupong.

Bisan pa kon nagsiling si Ignatius nga ang Anak tupong sa Amay sa pagkadayon, gahom, katungdanan, kag kaalam, indi ini gihapon mangin isa ka Trinidad, kay wala gid sia magsiling nga ang balaan nga espiritu tupong sa Dios sa sina nga mga paagi. Apang wala magsiling si Ignatius nga ang Anak tupong sa Dios nga Amay sa sina nga mga paagi ukon sa iban pa. Sa baylo, ginpakita niya nga ang Anak nagapasakop sa Isa nga amo ang superyor, Labing Gamhanan nga Dios.

Ginatawag ni Ignatius ang Labing Gamhanan nga Dios “ang lamang matuod nga Dios, ang wala ginpanganak kag wala sing tupong, ang Ginuo sang tanan, ang Amay kag Manugpanganak sa bugtong nga Anak,” nga nagapakita sang pagkatuhay sa ulot sang Dios kag sang Iya Anak.⁹ Nagahambal sia tuhoy sa “Dios nga Amay, kag kay Ginuong Jesucristo.”¹⁰ Kag sia nagasiling: “May isa lamang ka Dios, ang Labing Gamhanan, nga nagpadayag sang Iya Kaugalingon paagi kay Jesucristo nga Iya Anak.”¹¹

Ginapakita ni Ignatius nga ang Anak indi dayon subong isa ka persona kundi gintuga, kay suno kay Ignatius ang Anak nagsiling: “Ang Ginuo [Labing Gamhanan nga Dios] nagtuga sa Akon, ang pamuno sang Iya mga dalanon.”¹² Sing kaanggid, si Ignatius nagsiling: “May isa lamang ka Dios sang uniberso, ang Amay ni Cristo, ‘nga gikan sa iya ang tanan nga butang;’ kag isa ka Ginuong Jesucristo, ang aton Ginuo, ‘nga paagi sa iya ang tanan nga butang.’”¹³ Sia man nagasulat:

“Ang Balaan nga Espiritu wala nagahambal sang Iya kaugalingon nga mga butang, kundi sang iya ni Cristo, . . . subong nga ang Ginuo man nagapahibalo sa aton sang mga butang nga nabaton Niya gikan sa Amay. Kay, Sia [ang Anak] nagasiling, ‘ang pulong nga inyo nabatian indi Akon, kundi iya sang Amay, nga nagpadala sa Akon.’ ”¹⁴

“May isa lamang ka Dios nga nagpadayag sang iya kaugalingon paagi kay Jesucristo nga iya Anak, nga amo ang iya Pulong nga naghalin sa wala kag sa tanan nga tion nagpahamuot sa iya [Dios] nga nagpadala sa iya. . . . Si Jesucristo sakop sang Amay.”¹⁵

Matuod, ginatawag ni Ignatius ang Anak nga “Dios nga Pulong.” Apang ang paggamit sing tinaga nga “Dios” para sa Anak wala nagakahulugan sing pagkatupong sa Labing Gamhanan nga Dios. Ginatawag man sang Biblia ang Anak nga “Dios” sa Isaias 9:6. Ginatawag sang Juan 1:18 ang Anak nga “bugtong nga ginpanganak nga dios.” Bangod ginhatagan sing gahom kag awtoridad gikan kay Jehova nga Dios, nga Amay, ang Anak nagakaigo nga matawag nga “gamhanan nga isa,” nga amo ang sadsaran nga kahulugan sang “dios.”—Mateo 28:18; 1 Corinto 8:6; Hebreo 1:2.

Apang, ginabaton bala nga masaligan ang 15 ka sulat nga ginapadungog kay Ignatius? Sa The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, ang mga editor nga sanday Alexander Roberts kag James Donaldson nagasiling:

“Opinyon karon sang tanan nga kritiko, nga ang una nga walo sining mga sulat nga kuno iya ni Ignatius, huwad. Nagaunod ini sing indi maduhaduhaan nga mga pamatuod nga ini produkto sang ulihi nga dag-on . . . kag sa karon ginakabig ini nga palsipikado.”

“Sa pito ka mga Sulat nga ginakilala ni Eusebius . . . , yari sa amon ang duha ka Griego nga bersion, isa ka mas malip-ot kag isa ka mas malaba. . . . Bisan pa ang mas malip-ot nga porma . . . ginapasulabi sang kalabanan sang sa mas malaba, sa gihapon lapnag ang opinyon sa tunga sang mga eskolar, nga bisan ini gani indi makabig nga wala ginliwat, ukon nga isa ka indi maduhaduhaan nga pagkamasaligan.”¹⁶

Kon batunon naton ang mas malip-ot nga bersion sang iya mga sinulatan subong matuod, ginadula sini ang pila ka prase (sa mas malaba nga bersion) nga nagapakita kay Cristo subong sakop sang Dios, apang ang nabilin sa mas malip-ot nga bersion wala sa gihapon nagapakita sing Trinidad. Bisan pa kon matuod yadto tanan nga sinulatan, ginapakita sini gikan sa labing paborable nga paagi sa pagtamod sa sini nga si Ignatius nagpati sa pagkaduha sang Dios kag sang iya Anak. Ini sa pagkamatuod indi pagkaduha sang magkatupong, kay ang Anak pirme ginapresentar nga kubos sa Dios kag sakop niya. Sa amo, walay sapayan kon paano ginatamod sang isa ang mga sinulatan ni Ignatius, ang doktrina sang Trinidad indi masapwan sa sini.

Polycarp

Si Polycarp sang Smyrna natawo sang katapusan nga ikatlo nga bahin sang una nga siglo kag napatay sang tunga-tunga sang ikaduha nga siglo. Ginasiling nga may pagpakig-angot sia kay apostol Juan, kag ginasiling nga ginsulat niya ang Epistle of Polycarp to the Philippians.

May yara bala sa sinulatan ni Polycarp nga nagapakita sang Trinidad? Wala, wala ini ginasambit. Sa pagkamatuod, ang iya ginasiling nagahisanto sa gintudlo ni Jesus kag sang iya mga disipulo kag mga apostoles. Halimbawa, sa iya Epistle, si Polycarp nagsiling:

“Kabay nga ang Dios kag Amay sang aton Ginuong Jesucristo, kag si Jesucristo Mismo, nga Anak sang Dios, . . . magpabakod sa inyo sa pagtuo kag kamatuoran.”¹⁷

Talupangda nga, kaangay ni Clement, si Polycarp wala nagahambal tuhoy sa Trinitaryo nga “Amay” kag “Anak” nga kaangtanan sang magkatupong sa isa ka pagkadios. Sa baylo, nagahambal sia tuhoy sa “Dios kag Amay” ni Jesus, indi lamang ‘Amay ni Jesus.’ Gani ginapatuhay niya ang Dios gikan kay Jesus, subong nga amo ang makapila nga ginahimo sang mga manunulat sang Biblia. Si Pablo nagasiling sa 2 Corinto 1:3: “Dayawon ang Dios kag Amay sang aton Ginuong Jesucristo.” Wala sia nagasiling, ‘Dayawon ang Amay ni Jesus’ kundi, “Dayawon ang Dios kag Amay” ni Jesus.

Subong man, si Polycarp nagasiling: “Paghidait gikan sa Dios nga Labing Gamhanan, kag gikan kay Ginuong Jesucristo, nga aton Manluluwas.”¹⁸ Diri sa liwat, si Jesus tuhay sa Labing Gamhanan nga Dios, indi isa ka persona sang isa ka magkatupong nga Pagkadios sang Trinidad.

Sanday Hermas kag Papias

Ang isa pa ka Apostoliko nga Amay amo si Hermas, nga nagsulat sang una nga bahin sang ikaduha nga siglo. Sa iya sinulatan nga Shepherd, ukon Pastor, may ginsiling bala sia nga magadul-ong sa isa sa pagpati nga ang paghangop niya sa Dios isa ka Trinidad? Talupangda ang pila ka halimbawa sang iya ginsiling:

“Ang Balaan nga Espiritu wala nagahambal kon luyag sang tawo nga pahambalon ini, apang nagahambal ini kon luyag sang Dios nga pahambalon ini. . . . Ang Dios ang nagtanom sang ulubasan, buot silingon, Sia ang nagtuga sa katawhan, kag ginhatag niya sa ila ang Iya Anak; kag gintangdo sang Anak ang Iya mga anghel sa ibabaw nila agod magbantay sa ila.”¹⁹

“Ang Anak sang Dios mas magulang sa tanan niya nga tinuga.”²⁰

Nagasiling diri si Hermas nga kon luyag sang Dios (indi lamang Amay) pahambalon ang espiritu, nagahambal ini, nga nagapakita sang pagkasuperyor sang Dios sa espiritu. Kag nagasiling sia nga ginhatag sang Dios ang ulubasan sa iya Anak, nga nagapakita sang pagkasuperyor sang Dios sa Anak. Nagasiling man sia nga ang Anak sang Dios mas magulang sa mga tinuga sang iya Anak, kon sayuron, ang mga gintuga sang Anak sang Dios subong Sampaton nga Manugpangabudlay sang Dios, “kay paagi sa iya gintuga ang tanan nga butang sa langit kag sa duta.” (Colosas 1:15, 16) Ang kamatuoran amo nga ang Anak indi dayon. Gintuga sia subong isa ka espiritu nga tinuga nga may mataas nga katungdanan, antes sang iban pa nga espiritu nga mga tinuga, subong sang mga anghel, nga gintuga paagi sa iya.

Si J.N.D.Kelly, sa iya Early Christian Doctrines, nagasulat nahanungod sa pagtamod ni Hermas sa Anak sang Dios:

“Sa pila ka dinalan nabasa naton ang tuhoy sa isa ka anghel nga superyor sa anom ka anghel nga nagaporma subong nasulod nga konsilyo sang Dios, kag tayuyon nga ginalaragway subong ‘labing talahuron’, ‘balaan’, kag ‘mahimayaon’. Ini nga anghel ginhatagan sing ngalan nga Miguel, kag ang konklusion mabudlay likawan nga ginkabig sia ni Hermas nga amo ang Anak sang Dios kag ginpatupong sia kay Miguel nga arkanghel.”

“May yara man pamatuod . . . tuhoy sa mga pagtinguha nga hangpon si Cristo subong isa ka sahi sang supremo nga anghel . . . Wala sing tanda sa pagkamatuod tuhoy sa doktrina sang Trinidad sa estrikto nga kahulugan sini.”²¹

Si Papias ginasiling man nga nakakilala kay apostol Juan. Mahimo gid nga nagsulat sia sang maaga nga bahin sang ikaduha nga siglo, apang mga bilin na lamang sang iya mga sinulatan ang nagaluntad karon. Sa sini wala sia sing ginsiling nahanungod sa doktrina sang Trinidad.

Nagahisanto nga Pagpanudlo

Tuhoy sa pagkasupremo sang Dios kag sa iya relasyon kay Jesus, ang panudlo sang Apostoliko nga mga Amay nagahisanto sa pagpanudlo ni Jesus, sang mga disipulo, kag sang mga apostoles, subong narekord sa Biblia. Sila tanan nagahambal tuhoy sa Dios, indi subong isa ka Trinidad, kundi subong isa ka tuhay, dayon, labing gamhanan, nakahibalo sang tanan nga Persona. Kag nagahambal sila tuhoy sa Anak sang Dios subong isa ka tuhay, mas manubo, sakop nga espiritu nga tinuga nga gintuga sang Dios agod mag-alagad sa Iya sa pagtuman sang Iya kabubut-on. Kag ang balaan nga espiritu wala gid ginalakip subong tupong sa Dios.

Sa amo, sa sadtong mga sinulatan sang Apostoliko nga mga Amay sang talipuspusan sang una nga siglo kag sang maaga nga bahin sang ikaduha nga siglo, ang Trinidad sang Cristiandad wala ginasakdag. Nagahambal sila tuhoy sa Dios, kay Jesus, kag sa balaan nga espiritu subong sa paghambal sang Biblia. Tan-awa, halimbawa, ang Binuhatan 7:55, 56:

“Si Esteban, nga puno sing Balaan nga Espiritu, nagtangla sa langit kag nakakita sang himaya sang Dios, kag kay Jesus nga nagatindog sa tuuhan sang Dios. ‘Nakita ko ang langit nga nabuksan,’ siling niya, ‘kag ang Anak sang Tawo nga nagatindog sa tuuhan sang Dios.’”—Katoliko nga Jerusalem Bible.

Nakita ni Esteban ang palanan-awon tuhoy sa Dios sa langit upod si Jesus nga nagatindog sa tupad Niya. Ang Anak nagatindog sa tupad sang Isa nga ginatawag, indi lamang “Amay,” kundi “Dios,” isa nga tuhay sing bug-os sa identidad ni Jesus. Kag wala sing ikatlo nga persona sa nakita ni Esteban. Ang balaan nga espiritu wala makita sa langit upod kay Jesus kag sa iya Amay.

Kaanggid ina sa Bugna 1:1, nga nagasiling: “Amo ini ang bugna nga ginhatag sang Dios kay Jesucristo.” (The Jerusalem Bible) Sa liwat, ang ginbanhaw nga Cristo sa langit ginapakita nga tuhay sing bug-os sa Dios, kag wala ginasambit ang balaan nga espiritu. Kon si Jesus amo ang ikaduha nga persona sang Trinidad, nga nakahibalo sang tanan nga butang, paano nga ‘hatagan’ pa sia sing bugna?

Ang mga kasulatan subong sini maathag nga nagapakita nga wala sing Trinidad. Kag wala sing kasulatan sa bug-os nga Biblia ang nagahambal tuhoy sa Dios subong isa ka Trinidad. Ginpakita ini sang mga sinulatan sang Apostoliko nga mga Amay. Sa pagkamatuod wala nila gintudlo ang Trinidad sang Cristiandad.

Ang masunod nga importante nga grupo sang mga sinulatan tuhoy sa Cristianismo nag-abot sang ulihi sang ikaduha nga siglo. Amo ini ang mga sinulatan sang mga pari nga gintawag mga apologist. Nagtudlo bala sila sing Trinidad? Sa palaabuton nga guwa, ang Bahin 3 sini nga mga serye magakomento tuhoy sa ila mga panudlo.

Mga Reperensia:

1. The New Encyclopædia Britannica, Ika-15 nga Edisyon, 1985, Micropædia, Tomo I, pahina 488.

2. A Dictionary of Christian Theology, gin-edit ni Alan Richardson, 1969, pahina 95; The New Encyclopædia Britannica, Ika-15 nga Edisyon, 1985, Micropædia, Tomo 4, pahina 79.

3. The Apostolic Fathers, Tomo 3, ni Robert A. Kraft, 1965, pahina 163.

4. Ibid., pahina 166-7.

5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, ni Edwin Hatch, 1957, pahina 252.

6. The Ante-Nicene Fathers, Alexander Roberts kag James Donaldson, mga editor, American Reprint of the Edinburgh Edition, 1885, Tomo I, pahina 5, 16, 21.

7. The Library of Christian Classics, Tomo 1, Early Christian Fathers, ginbadbad kag gin-edit ni Cyril C. Richardson, 1953, pahina 70-1.

8. Ibid., pahina 60

9. The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, pahina 52.

10. Ibid., pahina 58.

11. Ibid., pahina 62.

12. Ibid., pahina 108.

13. Ibid., pahina 116.

14. Ibid., pahina 53.

15. The Apostolic Fathers, Tomo 4, ni Robert M. Grant, 1966, pahina 63.

16. The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, pahina 46-7; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ni John McClintock kag James Strong, ginbalhag liwat sang Baker Book House Co., 1981, Tomo IV, pahina 490-3; The Catholic Encyclopedia, 1910, Tomo VII, pahina 644-7.

17. The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, pahina 35.

18. Ibid., pahina 33.

19. The Ante-Nicene Fathers, Tomo II, pahina 27, 35.

20. The Apostolic Fathers, (Loeb’s Classical Library) upod ang Ingles nga Badbad ni Kirsopp Lake, 1976, pahina 249.

21. Early Christian Doctrines, ni J. N. D. Kelly, Ikaduha nga Edisyon, 1960, pahina 94-5.