Nagadamo nga Insidente sang Malain nga Balita

NATALUPANGDAN mo bala nga ang mga ulong-dinalan nga nagapahibalo sang malain nga balita nagapukaw sing labi nga interes sa bumalasa sangsa sadtong nagapaalinton sang maayong balita? Isa man ini ka ulong-dinalan sa pamantalaan tuhoy sa kinaugali nga kalamidad ukon pila ka makawiwili nga kutsokutso nga makita sa panghapin sang mahining kag de-kolor sing retrato nga magasin, ang malain nga balita daw mas mabakal sangsa maayong balita.

Madamo gid karon ang malain nga balita. Apang kon kaisa ang isa ka tawo nagapalibog kon bala ang mga reporter kag mga dyurnalista ginhanas sa pagpangita kag sa pagpanalawsaw sa malain nga mga balita​—⁠nga wala nagalakip sang bisan anong maayong balita.

Bugana sa Bug-os nga Maragtas

Sa pagkamatuod, ang malain nga balita nangin bugana sa bug-os nga mga siglo, nagalabaw sa bisan anong maayong balita. Sa mga rekord sang maragtas, ang timbangan mas mabug-at ayon sa tawhanon nga pag-antos, kapaslawan, kag kasubo, nga nangin amo ang nadangatan sang tawo.

Binagbinagon naton ang pila lamang ka halimbawa. Ang libro nga Chronicle of the World, nga ginhimo ni Jacques Legrand, nagahatag sang isa ka koleksion sang mga sugilanon, ang tagsa ginsulat para sa partikular nga petsa sang hitabo apang subong nga daw ginsugid sang isa ka modernong dyurnalista nga nagareport sang hitabo. Gikan sa sining napanalawsaw sing maayo nga mga report, makita naton sing maathag ang lapnag nga malain nga balita nga nabatian sang tawo sa iya bug-os magamo nga pagluntad diri sa planeta nga Duta.

Una, binagbinaga ining maaga nga report halin sa Gresya sang 429 B.C.E. Ginareport sini ang inaway sadto sa ulot sang Atenas kag Sparta: “Ang estado nga siudad sang Pot­i­daea napilitan sa pag-ampo sa nagalikop nga mga taga-Atenas sa tapos magutuman sa bagay nga ginkaon sang mga pumuluyo sini ang bangkay sang ila mga patay.” Malain gid nga balita!

Nagaliton sa nahaunang siglo antes sang aton Kumon nga Dag-on, makita naton ang maathag nga report tuhoy sa kamatayon ni Julio Cesar, sadto anay sa Roma, Marso 15, 44 B.C. “Si Julio Cesar ginpatay. Ginbuno sia tubtob mapatay sang isa ka grupo sang mga manughimbon, ang pila sa ila pinakamahirop niya nga mga abyan, sang maglingkod sia sini nga adlaw sa iya lingkoranan sa Balay sang Senado, ika-15 sang Marso.”

Sa nagsunod nga mga siglo, ang malain nga balita padayon nga nagbugana. Ang isa ka makakilibang nga balita amo ining balita gikan sa Mexico sang 1487: “Sa labing makahalawathawat nga paghalad nga nakita sa kapital sang Aztec, sa Tenochti­tlan, ang literal nga tagipusuon sang 20,000 ka tawo ginkuha kag ginhalad kay Hui­tzi­lo­poch­tli, ang dios sang inaway.”

Indi lamang ang kapintas sang tawo ang naghatag sing malain nga balita kundi ang malaba nga listahan nadugangan bangod sang iya pagpatumbaya. Ang daku nga sunog sa London daw nangin isa sina nga kalamidad. Ang report halin sa London, Inglaterra, nga napetsahan sang Septiembre 5, 1666, mabasa: “Sa katapusan, pagkatapos sang apat ka adlaw kag gab-i, ang sunog sa London napalong sang duke sang York, nga naggamit sang mga grupo sang naval gun­powder sa pagpawasaag sang mga tinukod sa alagyan sang kalayo. Mga 160 ektaryas ang nasunog upod ang 87 ka simbahan kag kapin sa 13,000 ka pamalay nga naupos. Sing milagruso, siam lamang ka kabuhi ang nadula.”

Dapat naton idugang sa sining mga halimbawa sang malain nga balita ang mga epidemia nga nagsalot sa madamong kontinente​—⁠halimbawa, ang kolera nga epidemia sadtong maaga nga bahin sang dekada 1830. Ang naimprinta nga tig-ulo nga nagreport sini mabasa: “Ginamurto sang amamanhig sang kolera ang Europa.” Ang realistiko nga report nga nagasunod nagalaragway sang pinakamalain nga balita tuhoy sini: “Ang kolera, nga nakilal-an lamang sa Europa sang 1817, nagalapnag pa nakatundan halin sa Asia. Ang daku nga bahin sang populasyon sang Ruso nga mga siudad subong sang Mos­cow kag St. Peters­burg nalaglag​—⁠ang kalabanan nga mga biktima mga imol.”

Labi nga Pagdugang sang Ulihi nga mga Tuig

Gani bisan pa matuod nga ang malain nga balita nangin isa ka katunayan sa bug-os nga narekord nga maragtas, ang ulihi nga mga dekada sining ika-20 nga siglo naghatag sing pamatuod nga ang malain nga balita nagadugang, sa pagkamatuod labi ini nga nagadugang sing madasig.

Sa walay duhaduha, ang mga balita sa inaway nangin ang pinakamalain nga sahi sang malain nga balita nga nabatian sang aton karon nga siglo. Nakita gid sang duha ka pinakadakung inaway sa maragtas​—⁠gintawag sing nagakaigo nga Inaway Kalibutanon I kag Inaway Kalibutanon II​—⁠ang malain nga mga balita nga ginreport sa makahaladlok nga kasangkaron. Apang diutay gid lamang ina nga bahin sang malain nga mga balita nga ginhatag sining dimalipayon nga siglo.

Binagbinaga ang pila lamang sa ulong-dinalan nga ginpili sing padali:

Septiembre 1, 1923: Ginlaglag sang linog ang Tokyo​—⁠300,000 ang patay; Septiembre 20, 1931: Krisis​—⁠Ginpanubuan sang Britanya ang bili sang ­pound; Hunyo 25, 1950: Ang North Korea nagamartsa padulong sa South Korea; Oktubre 26, 1956: Ang mga Hungario nag-alsa batok sa pagginahom sang Sobyet; Nobiembre 22, 1963: Si John Kennedy ginluthang kag napatay sa Dal­las; Agosto 21, 1968: Ang mga tangke sang Ruso nagkari agod kontrolon ang pagrebelde sa ­Prague; Septiembre 12, 1970: Ang mga jet nga gin-hijack ginpawasaag sa desyerto; Disiembre 25, 1974: Ginhapay sang Buhawi Tracy ang Darwin​—⁠66 ang napatay; Abril 17, 1975: Ang Cam­bo­dia nahulog sa Komunistang mga puwersa; Nobiembre 18, 1978: Ginuban nga paghikog sa Guyana; Oktubre 31, 1984: Gng. Gandhi, ginluthang kag napatay; Enero 28, 1986: Ang salakyan sa kahawaan naglupok sang maglupad; Abril 26, 1986: Ang reaktor sang Sobyet nasunog; Oktubre 19, 1987: Ang stock market nagnubo; Marso 25, 1989: Ang Alaska naapektuhan sing daku sang pag-alwak sang langis; Hunyo 4, 1989: Ginpatay sang mga tropa ang mga manugprotesta sa Tian­an­men.

Huo, ginapakita sang maragtas nga ang malain nga balita pirme bugana, samtang ang maayong balita halos panalagsa lamang. Samtang ang malain nga balita labi nga nagdugang sang ulihi nga mga dekada, ang maayong balita nagadiutay sa pagligad sang tagsa ka tuig.

Ngaa dapat ini matabo? Pirme na lang bala mangin amo sini?

Hinun-anunan sang masunod nga artikulo ining duha ka pamangkot.

[Credit Line sang retrato sa pahina 3]

WHO/League of Red Cross