Kabuhi sa Tapos sang Kamatayon—Ano ang Ginapatihan sang mga Tawo?
“Kon ang mapagros nga tawo mapatay, mabuhi pa bala sia?”—JOB 14:14.
1, 2. Paano nagapangita ang madamo sing lugpay kon mapatyan sing isa ka hinigugma?
SA ISA ka punerarya sa New York City, ang mga abyan kag pamilya mahipos nga nagalinya sa bukas nga lungon sang 17-anyos nga bata nga lalaki nga ginkutol sang kanser ang iya lamharon nga kabuhi. Ang nalisdan nga iloy nagahilibion nga nagahambal sing sulitsulit: “Mas malipayon na karon si Tommy. Luyag sang Dios nga makaupod si Tommy sa langit.” Amo sini ang gintudlo sa iya nga patihan.
2 Mga 11,000 kilometros ang kalayuon, sa Jamnagar, India, ang kamagulangan sa tatlo ka anak nga lalaki nagasindi sang kahoy nga magasunog sa ila napatay nga amay. Samtang nagaharahara ang kalayo, ang Brahman nagaamba sing Sanskrit mantras: “Kabay nga ang kalag nga wala nagakapatay magapadayon sa mga panikasog sini nga mahiusa sa ultimo nga realidad.”
3. Anong mga pamangkot ang ginpaligban sang mga tawo sa sulod sang mga dag-on?
3 Ang katunayan sang kamatayon yara sa palibot naton. (Roma 5:12) Normal lang nga magapalibog kita kon bala ang kamatayon amo ang katapusan sini tanan. Nagahinumdom sa kinaugali nga siklo sang mga tanom, si Job, nga isa anay ka matutom nga alagad ni Jehova nga Dios, nagsiling: “Bisan sa kahoy may paglaum. Kon pudlon ini, magapanalingsing ini liwat, kag ang iya mismo lumbay indi magauntat.” Kamusta, kon amo, ang mga tawo? “Kon ang mapagros nga tawo mapatay, mabuhi pa bala sia?” pamangkot ni Job. (Job 14:7,14) Sa sulod sang mga dag-on, ginpaligban sang katawhan sang tanan nga katilingban ang mga pamangkot: May kabuhi pa bala sa tapos sang kamatayon? Kon may yara, ano nga sahi sang kabuhi? Gani, ano ang ginapatihan sang mga tawo? Kag ngaa?
Madamo nga Sabat, Pareho nga Tema
4. Ano ang ginapatihan sang katawhan nga may nanuhaytuhay nga relihion tuhoy sa kabuhi sa tapos sang kamatayon?
4 Madamo sang nagapangangkon nga mga Cristiano ang nagapati nga sa tapos sang kamatayon, ang mga tawo nagakadto sa langit ukon sa impierno. Ang mga Hindu, sa pihak nga bahin, nagapati sa reinkarnasyon. Suno sa pagpati sang Islam, may adlaw sang paghukom nga magaabot sa tapos sang kamatayon, kag sa amo nga tion usisaon ni Allah ang dalanon sang kabuhi sang tagsatagsa kag ipadala ang kada tawo sa paraiso ukon sa impierno. Sa pila ka kadutaan, ang mga pagtuluuhan tuhoy sa patay isa ka kombinasyon sang lokal nga tradisyon kag sang pakulahaw nga Cristianismo. Sa Sri Lanka, halimbawa, ginabuksan sang mga Budhista kag mga Katoliko ang mga ganhaan kag mga bintana kon may mapatay sa ila panimalay, kag ginaplastar nila ang lungon nga ang tiil sang patay nagaatubang sa atubangan nga ganhaan. Nagapati sila nga ginapahapos sini ang pagguwa sang espiritu, ukon kalag, sang napatay. Sa tunga sang madamong Katoliko kag Protestante sa Katundan nga Aprika, kinabatasan na nga ginatabunan ang mga espeho kon may mapatay agod wala sing isa ang mahimo makatan-aw kag makakita sa espiritu sang tawo nga napatay. Nian, pagligad sang 40 ka adlaw, ginasaulog sang pamilya kag mga abyan ang pagkayab sang kalag sa langit.
5. Ano ang sadsaran nga pagpati nga ginaugyunan sang kalabanan nga mga relihion?
5 Walay sapayan sining nanuhaytuhay nga mga pagpati, ang kalabanan nga relihion sa dimagkubos daw nagaugyon sa isa ka punto. Nagapati sila nga ang isa ka butang sa sulod sang isa ka tawo—tawgon man ini nga kalag, espiritu, ukon murto—dimamalatyon kag padayon nga nagakabuhi sa tapos mapatay ang lawas. Ginasakdag sang halos tanan sa ginatos ka relihion kag mga sekta sang Cristiandad ang pagpati sa pagkadimamalatyon sang kalag. Ini nga pagpati isa man ka opisyal nga doktrina sa Judaismo. Amo gid ini ang pundasyon sang reinkarnasyon nga ginatudlo sang Hinduismo. Ang mga Muslim nagapati nga ang kalag padayon nga nagakabuhi sa tapos mapatay ang lawas. Ang Aborigine sa Australia, animista sa Aprika, Shintoista, kag bisan gani ang Budhista, tanan nanuhaytuhay ang ginatudlo tuhoy sini man nga tema.
6. Paano ginatamod sang pila ka iskolar ang ideya nga ang kalag dimamalatyon?
6 Sa pihak nga bahin, may yara iban nga nagapati nga ang kabuhi nagadulog sa kamatayon. Para sa ila, daw indi gid mapatihan ang ideya nga may yara isa ka walay persona, daw landong lamang nga kalag nga nagakabuhi nga bulag sa lawas. Ang isa ka Espanyol nga iskolar sang ika-20 nga siglo nga si Miguel de Unamuno nagsulat: “Ang pagpati sa pagkadimamalatyon sang kalag isa ka paghandum nga ang kalag mahimo nga dimamalatyon, apang mabaskog ina nga paghandum nga magatiklod sa isa ka tawo nga sikwayon ang rason kag mangin dimakatarunganon.” Ang iban nga nagapati sing amo man nagalakip sa lainlain nga mga tawo subong sang kilala anay nga mga pilosopo nga sanday Aristotle kag Epicurus, sang manugbulong nga si Hippocrates, sang Scottish nga pilosopo nga si David Hume, sang Arabo nga iskolar nga si Averroës, kag sang nahaunang primer ministro sang India pagkatapos sang independensia, nga si Jawaharlal Nehru.
7. Anong importante nga mga pamangkot tuhoy sa pagpati sa pagkadimamalatyon sang kalag ang binagbinagon karon?
7 Bangod sining nagasumpakilay nga mga ideya kag mga pagtuluuhan, mamangkot kita: May yara gid bala kita isa ka dimamalatyon nga kalag? Kon ang kalag mamalatyon gali, nian paano ining butig nga panudlo nangin bahin sang tuman kadamo nga relihion sa karon? Diin maghalin ini nga ideya? Kinahanglan naton mahibaluan ang matuod kag makaalayaw nga mga sabat sa sining mga pamangkot bangod ang aton palaabuton nasandig sa sini. (1 Corinto 15:19) Apang, una, usisaon anay naton kon paano nag-umpisa ang doktrina sang dimamalatyon nga kalag.
Ang Umpisa sang Doktrina
8. Ano nga papel ang gintungdan nanday Socrates kag Plato sa pagpauswag sa ideya nga ang kalag dimamalatyon?
8 Ang Griegong mga pilosopo nga sanday Socrates kag Plato sang ikalima nga siglo B.C.E. amo ang ginakilala nga lakip sa una nga mga nagsakdag sa ideya nga ang kalag dimamalatyon. Apang, indi sila ang nag-umpisa sini nga panudlo. Sa baylo, ginpauswag kag ginhimo nila ini nga isa ka pilosopiya, sa amo ginhimo ini nga kapin ka makagalanyat sa edukado nga mga tawo sang ila adlaw kag sugod sadto. Ang katunayan amo nga ang mga Zoroastrian sang dumaan nga Persia kag ang mga Egiptohanon nga una sa ila nagpati man sa dimamalatyon nga kalag. Ang pamangkot, nian, amo, Diin maghalin ini nga panudlo?
9. Ano ang ginhalinan sang impluwensia nga kinaandan sa dumaan nga mga kultura sang Egipto, Persia, kag Gresya?
9 “Sa dumaan nga kalibutan,” siling sang libro nga The Religion of Babylonia and Assyria, “naimpluwensiahan sang Babilonianhon nga relihion ang Egipto, Persia kag Gresya.” Nahanungod sa relihioso nga mga pagtuluuhan sang mga Egiptohanon, ang libro padayon nga nagasiling: “Bangod sang kaangtanan anay sa ulot sang Egipto kag Babilonia, suno sa ginbuyagyag sang El-Amarna nga mga tapitapi, madamo gid ang higayon nga makasulod ang Babilonianhon nga mga pagtamod kag mga kustombre sa mga kulto sang Egipto.”a Amo man sini ang masiling sa mga kultura sang dumaan nga Persia kag Gresya.
10. Ano ang pagtamod sang Babilonia tuhoy sa kabuhi sa tapos sang kamatayon?
10 Apang nagapati bala anay ang mga taga-Babilonia sa dimamalatyon nga kalag? Sa sini nga punto, si Propesor Morris Jastrow, Jr., sang University of Pennsylvania, E.U.A., nagsulat: “Ang mga tawo ukon mga lider sang relihioso nga panghunahuna [sang Babilonia] wala gid magpaabot nga madula sing bug-os ang kabuhi. Ang kamatayon [suno sa ila pagtamod] isa ka pagliton sa isa pa ka sahi sang kabuhi, kag ang pagpanghiwala sa pagkadimamalatyon [sang karon nga kabuhi] nagpadaku lamang nga indi gid mahimo nga malikawan ang pagbalhin sing pagluntad nga ginapahanabo sang kamatayon.” Huo, ang mga taga-Babilonia nagpati nga ang pila ka sahi, pila ka dagway, sang kabuhi nagapadayon sa tapos sang kamatayon. Ginpakita nila ini paagi sa paglubong upod sa patay sang mga butang nga magamit nila sa Pihak nga Kinabuhi.
11, 12. Pagkatapos sang Anaw, ano ang ginhalinan sang panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag?
11 Sing maathag, ang panudlo tuhoy sa dimamalatyon nga kalag mausoy pabalik sa dumaan nga Babilonia. Importante bala ini? Huo, kay suno sa Biblia, ang siudad sang Babel, ukon Babilonia, gintukod ni Nimrod, ang apo sa tuhod ni Noe. Pagkatapos sang tugob-globo nga Anaw sang adlaw ni Noe, ang tanan nga tawo isa lamang ang hambal kag relihion. Indi lamang si Nimrod ‘nagpamatok kay Jehova’ kundi luyag niya kag sang iya mga sumulunod ‘maghimo sing bantog nga ngalan’ para sa ila kaugalingon. Busa paagi sa pagtukod sing siudad kag pagpatindog sing torre didto, si Nimrod nagtukod sing tuhay nga relihion.—Genesis 10:1, 6,8-10; 11:1-4.
12 Suno sa tradisyon, masakit nga kamatayon ang natabo kay Nimrod. Halangpunon nga bangod sia amo ang nagtukod, nagpatindog, kag una nga hari sang ila siudad, mataas gid ang pagtamod sang mga taga-Babilonia sa iya sang napatay sia. Nagsiling pa gani ang iban nga mga iskolar nga sanglit ang dios nga si Marduk (Merodach) ginapatihan nga amo ang nagtukod sang Babilonia kag madamo sa mga hari sang Babilonia ang ginhingadlan sunod sa iya, mahimo gid nga si Marduk amo si Nimrod nga ginapakadios. (2 Hari 25:27; Isaias 39:1; Jeremias 50:2) Kon amo sini, nian ang ideya nga ang tawo may kalag nga nagapadayon sa pagkabuhi sa pagkapatay sang isa ka tawo mahimo gid nga ginapatihan na sang panahon nga napatay si Nimrod. Ano man ang matuod, ang mga pahina sang maragtas nagapakita nga pagkatapos sang Anaw, ang ginhalinan sang panudlo tuhoy sa dimamalatyon nga kalag amo ang Babel, ukon Babilonia.
13. Paano ang panudlo tuhoy sa dimamalatyon nga kalag naglapta sa bug-os nga duta, kag ano ang resulta?
13 Ginapakita sing dugang sang Biblia nga ginpaslaw sang Dios ang mga panikasog sang mga manunukod sang torre sang Babel paagi sa paggumon sa ila hambal. Bangod indi na sila mag-intiendehanay, ginbayaan nila ang proyekto kag naglapta “gikan didto sa kadaygan sang bug-os nga duta.” (Genesis 11:5-9) Dapat naton dumdumon nga bisan pa gingumon ang hambal sining mga manunukod kuntani sang torre, ang ila panghunahuna kag mga ideya wala gingumon. Gani, bisan diin man sila nagkadto, gindala nila ang ila relihioso nga mga ideya. Sa sining paagi ang relihioso nga mga panudlo sang Babilonia—lakip na ang dimamalatyon nga kalag—naglapta sa bug-os nga duta kag nangin sadsaran sang dalagku nga mga relihion sang kalibutan. Sa amo ang bug-os kalibutan nga emperyo sang butig nga relihion natukod, nga ginlaragway sing nagakaigo sa Biblia subong ang “Babilonia nga Daku, iloy sang mga makihilawason kag sang mga kangil-aran sang duta.”—Bugna 17:5.
Ang Bug-os Kalibutan nga Emperyo sang Butig nga Relihion Naglapnag Pasidlangan
14. Paano ang relihiosong mga pagtuluuhan sang Babilonia nakalab-ot sa subkontinente sang India?
14 Ang pila ka istoryador nagasiling nga sang nagligad nga kapin sa 3,500 ka tuig, bangod sang pagsaylo sang madamo nga tawo sa iban nga lugar, ang maluspad sing pamanit nga mga Aryan halin sa aminhan-katundan nakalab-ot sa Indus Valley, nga karon nahamtang sa Pakistan kag India. Halin didto naglapta sila sa kapatagan sang Ganges River kag sa tabok sang India. Ang pila ka eksperto nagasiling nga ang relihioso nga mga ideya sang mga migrante ginpasad sa mga panudlo sang dumaan nga Iran kag Babilonia. Ining relihioso nga mga ideya, nian, nangin ginhalinan sang Hinduismo.
15. Paano naimpluwensiahan sang ideya tuhoy sa dimamalatyon nga kalag ang karon nga Hinduismo?
15 Sa India ang ideya tuhoy sa dimamalatyon nga kalag nangin doktrina sang reinkarnasyon. Ang Hindu nga mga mangin-alamon, nga nagatinguha sa paglubad sang lapnag nga problema tuhoy sa kalautan kag pag-antos sang katawhan, nakadangat sa ginatawag nga prinsipio sang Karma, ang prinsipio nga kon may epekto, may kabangdanan. Sa pagtingob sining prinsipio kag sang pagtuluuhan sa pagkadimamalatyon sang kalag, nahimo nila ang panudlo sang reinkarnasyon, diin ang maayo kag dimaayo nga butang sa kabuhi sang isa ginapadyaan ukon ginasilutan kuno sa masunod. Ang tulumuron sang mga sumulunod amo kuno ang moksha, ukon ang kahilwayan gikan sa siklo sang liwatliwat nga pagkabun-ag kag pagpakighiusa sa ginatawag nila nga ultimo nga realidad, ukon Nirvana. Samtang nagalapta ang Hinduismo sa sulod sang mga siglo, ang panudlo sang reinkarnasyon amo man. Kag ini nga doktrina nangin panguna nga panudlo sang Hinduismo karon.
16. Anong pagpati tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi ang nangin sadsaran sang panudlo sang relihion kag pamatasan sang daku nga populasyon sang Sidlangan nga Asia?
16 Gikan sa Hinduismo naglutaw ang iban pa nga mga pagtuluuhan, subong sang Budhismo, Jainismo, kag Sikhismo. Ini man nagapati sa reinkarnasyon. Dugang pa, sa pagsulod sang Budhismo sa daku nga bahin sang Sidlangan nga Asia—Tsina, Korea, Japan, kag iban pa—naimpluwensiahan gid ang kultura kag relihion sang bug-os nga rehiyon. Bangod sini, naglutaw ang mga relihion nga kombinasyon sang mga panudlo sang Budhismo, espiritismo, kag pagsimba sa katigulangan. Ang may pinakadaku nga impluwensia sa tunga sini amo ang Taoismo, Confucianismo, kag Shinto. Sa amo, ang pagpati nga ang kabuhi nagapadayon sa tapos mapatay ang lawas nangin sadsaran nga panudlo sang relihion kag pamatasan sang daku nga porsiento sang katawhan sa sina nga bahin sang kalibutan.
Kamusta Naman ang Judaismo, Cristiandad, kag Islam?
17. Ano ang ginpatihan sang dumaan nga mga Judiyo tuhoy sa kabuhi sa tapos sang kamatayon?
17 Ano ang ginapatihan sang mga tawo nga nagasunod sa mga relihion sang Judaismo, Cristiandad, kag Islam tuhoy sa kabuhi sa tapos sang kamatayon? Sa sini nga mga relihion, ang Judaismo amo ang pinakadugay. Nagsugod ini sang nagligad nga mga 4,000 ka tuig sang tion ni Abraham—madugay na antes ginpauswag nanday Socrates kag Plato ang teoriya sang pagkadimamalatyon sang kalag. Ang dumaan nga mga Judiyo nagpati sa pagkabanhaw sang mga patay kag indi sa duna nga pagkadimamalatyon sang tawo. (Mateo 22:31, 32; Hebreo 11:19) Paano, nian, nakasulod ang doktrina sang pagkadimamalatyon sang kalag sa Judaismo? Ginasabat ini sang maragtas.
18, 19. Paano ang doktrina tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag nakasulod sa Judaismo?
18 Sang 332 B.C.E., ginbihag ni Alejandro nga Daku ang Natung-an nga Sidlangan, lakip ang Jerusalem. Sang ginpadayon sang mga salili ni Alejandro ang iya programa nga Hellenization, ang duha ka kultura—ang Griego kag ang Judiyo—natingob. Sang ulihi, ang mga Judiyo nakasonar sa Griegong panghunahuna, kag ang iban nangin pilosopo pa gani.
19 Isa sining Judiyo nga pilosopo amo si Philo nga taga-Alexandria, sang unang siglo C.E. Daku gid ang pagdayaw niya kay Plato kag nagtinguha sia nga ipaathag ang Judaismo suno sa Griegong pilosopiya, sa amo nabuksan ang dalan para sa Judiyong mga pilosopo sang ulihi. Ang Talmud—nasulat nga mga komentaryo tuhoy sa ginalawag nga kasuguan sang mga rabbi—naimpluwensiahan man sang Griegong panghunahuna. “Ang mga rabbi sang Talmud,” siling sang Encyclopaedia Judaica, “nagpati sa padayon nga pagluntad sang kalag sa tapos sang kamatayon.” Sang ulihi ang literatura sang mga Judiyo tuhoy sa makatalanhaga nga gahom, subong sang Cabala, nagtudlo pa gani sing reinkarnasyon. Kon amo, ang ideya tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag indi talangkod nga nagsulod sa Judaismo paagi sa Griegong pilosopiya, kag ang ideya tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag ginabaton karon sa Judaismo. Ano naman ang masiling tuhoy sa pagsulod sang panudlo sa Cristiandad?
20, 21. (a) Ano ang posisyon sang dumaan nga mga Cristiano nahanungod sa Platoniko, ukon Griego, nga pilosopiya? (b) Ano ang nagdul-ong sa pagtingob sang mga ideya ni Plato sa Cristianong mga panudlo?
20 Ang matuod nga Cristianismo nagsugod kay Jesucristo. Tuhoy kay Jesus, si Miguel de Unamuno, nga ginbalikwat kaina, nagsulat: “Nagpati sia sa baylo sa pagkabanhaw sang unod, suno sa pagpati sang mga Judiyo, indi sa pagkadimamalatyon sang kalag, suno sa pagpati ni Plato [Griego].” Naghinakop sia: “Ang pagkadimamalatyon sang kalag . . . isa ka paganong pilosopiko nga doktrina.” Bangod sini, makita naton kon ngaa si apostol Pablo makusog nga nagpaandam sa unang-siglo nga mga Cristiano batok sa “pilosopiya kag walay unod nga daya suno sa tradisyon sang mga tawo, suno sa nahauna gid nga mga butang sang kalibutan kag indi suno kay Cristo.”—Colosas 2:8.
21 Apang, san-o kag paano ining “paganong pilosopiko nga doktrina” nagsulod sa Cristiandad? Ang The New Encyclopædia Britannica nagapaathag: “Kutob sang tungatunga sang ika-2 nga siglo AD ginbatyag sang mga Cristiano nga nahanas sa Griegong pilosopiya nga dapat nila ipabutyag ang ila pagtuo nahisuno sa sini, agod mapautwas nila ang ila kinaalam kag agod makumbertir ang edukado nga mga pagano. Ang pilosopiya nga nagbagay gid sa ila amo ang Platonismo.” Ang duha sinang unang mga pilosopo nga nakaimpluwensia sing daku sa mga doktrina sang Cristiandad amo sanday Origen nga taga-Alexandria kag Augustine nga taga-Hippo. Sila nga duha lunsay naimpluwensiahan sing daku sang mga ideya ni Plato kag nangin instrumento sa pagtingob sining mga ideya sa Cristianong mga panudlo.
22. Paano ang panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag padayon nga prominente sa Islam?
22 Samtang ang ideya tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag sa Judaismo kag Cristiandad naghalin sa impluwensia ni Plato, ang ideya gintukod sa Islam halin sa ginsuguran sini. Ang Koran, ang balaan nga libro sang Islam, nagatudlo nga ang tawo may kalag nga nagapadayon sa pagkabuhi sa tapos sang kamatayon. Nagahambal ini tuhoy sa katapusan nga destinasyon sang kalag subong amo ang kabuhi sa langitnon nga hardin sang paraiso ukon silot sa isa ka kalayuhon nga impierno. Wala ini nagakahulugan nga wala gintilawan sang Arabo nga mga iskolar nga tingubon ang Islamiko nga mga panudlo kag Griegong pilosopiya. Sa katunayan, ang mga Arabo naimpluwensiahan sa pila ka kasangkaron sang mga hinimuan ni Aristotle. Apang, ang pagkadimamalatyon sang kalag ginapatihan gihapon sang mga Muslim.
23. Anong talalupangdon nga mga pamangkot tuhoy sa kabuhi sa tapos sang kamatayon ang binagbinagon sa masunod nga artikulo?
23 Maathag nga ang mga relihion sa bilog nga kalibutan nakahimo sing makalilibog nga mga pagtuluuhan tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi, nga ginpasad sa ideya nga ang kalag dimamalatyon. Kag ini nga mga pagtuluuhan nakaapektar, huo, nagkontrol kag nag-ulipon sa binilyon ka tawo. Bangod sini tanan, mapilitan kita sa pagpamangkot: Posible ayhan nga mahibaluan ang kamatuoran kon ano gid ang nagakatabo kon mapatay kita? May kabuhi pa bala sa tapos sang kamatayon? Ano ang ginasiling sang Biblia tuhoy sini? Binagbinagon naton ini sa masunod nga artikulo.
[Footnote]
a Ang El-Amarna amo ang lugar sang kagulub-an sang siudad sang Akhetaton sa Egipto, nga kuno gintukod sang ika-14 nga siglo B.C.E.
Mapaathag Mo Bala?
◻ Ano ang kinaandan nga tema sa mga panudlo sang kalabanan nga mga relihion tuhoy sa kabuhi sa tapos sang kamatayon?
◻ Paano ginatudlo sang maragtas kag sang Biblia ang dumaan nga Babilonia subong ang ginhalinan sang doktrina sang dimamalatyon nga kalag?
◻ Sa anong paagi ang mga relihion sa Sidlangan naapektuhan sang pagpati sang Babilonia sa dimamalatyon nga kalag?
◻ Paano ang panudlo tuhoy sa dimamalatyon nga kalag nakasulod sa Judaismo, Cristiandad, kag Islam?
[Mga laragway sa pahina 12, 13]
Ang pagpangdaug ni Alejandro nga Daku nagdul-ong sa pagtingob sang Griego kag Judiyong mga kultura
Gintilawan ni Augustine nga tingubon ang pilosopiya ni Plato sa Cristianismo
[Mga Kapsion]
Alexander: Musei Capitolini, Roma; Augustine: Gikan sa libro nga Great Men and Famous Women