Ang Ngalan sang Dios kag ang mga Manugbadbad sang Biblia

Sang maaga nga bahin sang ikaduha nga siglo, sa tapos mapatay ang katapusan sa mga apostoles, nagsugod ang pagtalikod gikan sa Cristianong pagtuo nga gintagna ni Jesus kag sang iya mga sumulunod. Ang pagano nga mga pilosopiya kag mga doktrina nakasulod sa kongregasyon; nag-utwas ang mga sekta kag mga pagbinahinbahin, kag namusingan ang orihinal nga pagkaputli sang pagtuo. Kag ang ngalan sang Dios gin-untatan nga gamiton.

Samtang nagalapnag ining apostata nga Cristianismo, nag-utwas ang kinahanglanon nga badbaron ang Biblia gikan sa orihinal nga Hebreo kag Griego padulong sa iban nga mga pamulong. Paano ginbadbad sang mga manugbadbad ang ngalan sang Dios sa ila mga binadbad? Sa masami, gingamit nila ang katumbas nga “Ginuo.” Ang may mabaskog gid sing impluwensia nga bersion sadtong tion amo ang Latin Vulgate, isa ka badbad sang Biblia ni ­Jerome sa adlaw-adlaw nga Latin. Ginbadbad ni ­Jerome ang Tet­ra­gram­ma­ton (YHWH) paagi sa pagtal-us sing Dominus, “Ginuo.”

Sang ulihi, ang bag-o nga mga pamulong, subong sang Pranses, Ingles kag Espanyol, nagsugod sa paglutaw sa Europa. Apang, wala ginpalig-on sang Iglesia Katolika ang pagbadbad sa Biblia sa sining bag-o nga mga pamulong. Sa amo, samtang ang mga Judiyo, nga nagagamit sing Biblia sa orihinal nga Hebreong pamulong, nagdumili sa pagmitlang sang ngalan sang Dios kon makita nila ini, ang kalabanan nga mga “Cristiano” nakabati nga ginabasa ang Biblia sa mga badbad nga Latin nga wala maggamit sang ngalan.

Sang ulihi, gingamit liwat ang ngalan sang Dios. Sang 1278 naglutaw ini sa sinulatan nga Pugio fidei (Dag­ger of ­Faith), ni Raymundus Martini, isa ka Espanyol nga monghe. Gingamit ni Raymundus Martini ang tigbato nga Yohoua.a Wala madugay sa tapos sadto, sang 1303, natapos ni Por­che­tus de Salvaticis ang sinulatan nga natig-uluhan Victoria Porcheti adversus impios Hebraeos (Por­che­tus’ Vic­to­ry ­Against the Un­god­ly He­brews). Sa sini, ginsambit man niya ang ngalan sang Dios, nga ginatigbato ini sing nanuhaytuhay Iohouah, Iohoua kag Ihouah. Nian, sang 1518, si Petrus Galatinus nagbalhag sing sinulatan nga natig-uluhan De arcanis catholicae veritatis (Con­cern­ing Sec­rets of the Uni­ver­sal ­Truth) nga sa diin gintigbato niya ang ngalan sang Dios nga Iehoua.

Ang ngalan una nga naglutaw sa Ingles nga Biblia sang 1530, sang ginbalhag ni Wil­liam Tyn­dale ang badbad sang nahauna nga lima ka tolon-an sang Biblia. Sa sini ginlakip niya sing makaisa lamang ang ngalan sang Dios, nga natigbato Iehouah, sa Exodo 6:3. Sa isa ka patalupangod sa sining edisyon, sia nagsulat: “Ang Iehovah amo ang ngalan sang Dios . . . Dugang pa kada makita mo ang GINUO sa dalagku nga mga letra (luwas lamang kon may sala sa pag-imprinta) sa Hebreo Iehovah ini.” Gikan sa sini nagsugod ang isa ka buhat sa paggamit sang ngalan ni Jehova sa pila lamang ka bersikulo kag ginasulat ang “GINUO” ukon “DIOS” sa kalabanan nga bahin nga sa diin Tet­ra­gram­ma­ton ang gingamit sa Hebreong teksto.

Sang 1611 ginbalhag ang nangin gingamit sing lapnag nga Ingles nga badbad, ang Authorized Version. Sa sini, ang ngalan naglutaw sa apat ka teksto. (Exodo 6:3; Salmo 83:18; Isaias 12:2; 26:4) Ang “Jah,” nga isa ka mabinalaybayon nga pinalip-ot sang ngalan, naglutaw sa Salmo 68:4. Kag ang ngalan naglutaw sing bug-os sa mga ngalan sang duog subong sang “Jehovah-jireh.” (Genesis 22:14; Exodo 17:15; Hukom 6:24) Apang, sa pagsunod sa halimbawa ni Tyn­dale, ang mga manugbadbad sa kalabanan nga bahin nagtal-us sing “GINUO” ukon “DIOS” sa ngalan sang Dios. Apang kon ang ngalan sang Dios naglutaw sa apat ka bersikulo, ngaa indi ini maglutaw sa tanan sang iban pa linibo ka bersikulo nga nag-unod sini sa orihinal nga Hebreo?

Kaanggid sini ang natabo sa Aleman nga pamulong. Sang 1534 ginbalhag ni Martin Lu­ther ang iya kompleto nga badbad sang Biblia, nga ginpasad niya sa orihinal nga mga pamulong. Bangod sang isa ka rason wala niya pag-ilakip ang ngalan sang Dios kundi gingamit niya ang mga tal-us, subong sang HERR (“GINUO”). Apang, nahibaluan niya ang balaan nga ngalan, bangod sa isa ka sermon tuhoy sa Jeremias 23:1-8, nga iya ginpamulongpulong sang 1526, sia nagsiling: “Ining ngalan nga Jehova, Ginuo, iya gid lamang sang matuod nga Dios.”

Sang 1543 si Lu­ther prangka nga nagsulat: “Nga sila [ang mga Judiyo] karon nagapamalibad nga ang ngalan nga Jehova indi dapat mitlangon, indi nila nahibaluan ang ila ginahambal . . . Kon sarang ini masulat sang pluma kag tinta, ngaa indi ini mahambal, nga mas maayo kay sa isulat ini sang pluma kag tinta? Ngaa wala nila ini ginatawag nga indi masulat, indi mabasa ukon indi mahunahuna? Sa tapos mabinagbinag ang tanan, may butang nga sayop.” Walay sapayan, wala ini gintadlong ni Lu­ther sa iya binadbad nga Biblia. Apang, sang ulihi, ang ngalan nakita sa iban nga Aleman nga Biblia sa teksto sang Exodo 6:3.

Sang masunod nga mga siglo, ang mga manugbadbad sang Biblia nagapili sang isa sa duha ka direksion. Ang iban naglikaw sa paggamit sang ngalan, samtang ang iban naggamit sini sing hilway sa Hebreong Kasulatan, sa porma nga Jehova ukon sa porma nga Yahweh. Binagbinagon naton ang duha ka badbad nga naglikaw sa ngalan kag tan-awa kon ngaa, suno sa ila mga manugbadbad ginhimo ini.

Kon Ngaa Gindula Nila Ini

Sang si J. M. Powis ­Smith kag si Edgar J. Good­speed nagbalhag sing modernong badbad sang Biblia sang 1935, nasapwan sang mga bumalasa nga ang GINUO kag DIOS gingamit sa kalabanan nga bahin subong tal-us sa ngalan sang Dios. Ang rason ginpaathag sa introduksion: “Sa sining pagbadbad ginsunod namon ang tradisyon sang ortodokso nga mga Judiyo kag gintal-us ‘ang Ginuo’ para sa ngalan nga ‘Yahweh’ kag ang prase nga ‘Ginuong Dios’ para sa prase nga ‘Ginuong Yahweh.’ Sa tanan nga bahin nga sa diin ang ‘Ginuo’ ukon ‘Dios’ nagarepresentar sa orihinal nga ‘Yahweh’ diutay nga kapital nga mga letra ang ginagamit.”

Nian, sa isa ka tumalagsahon nga pagbaliskad sang tradisyon sang mga Judiyo nga nagabasa sing YHWH apang nagamitlang sini nga “Ginuo,” ang introduksion nagasiling: “Busa, ang bisan sin-o nga nagahandum sa paghupot sang kinaugali sang orihinal nga teksto dapat magbasa sing ‘Yahweh’ kon makakita sia sing GINUO ukon DIOS”!

Kon mabasa ini, ang pamangkot nagasulod gilayon sa hunahuna: Kon ang pagbasa sing “Yahweh” sa baylo sang “GINUO” nagahupot sang “kinaugali sang orihinal nga teksto,” ngaa wala gingamit sang mga manugbadbad ang “Yahweh” sa ila pagbadbad? Ngaa ila, sa kaugalingon nila nga tinaga, ‘gintal-us’ ang tinaga nga “GINUO” para sa ngalan sang Dios, kag sa amo gintakpan ang kinaugali sang orihinal nga teksto?

Ang mga manugbadbad nagasiling nga ginsunod nila ang tradisyon sang ortodokso nga mga Judiyo. Apang maalamon bala ina para sa isa ka Cristiano? Dumduma, ang mga Fariseo, nga mga manugtipig sang tradisyon sang ortodokso nga mga Judiyo, ang nagsikway kay Jesus kag ginsilingan niya: “Ginpakawalay pulos ninyo ang pulong sang Dios tungod sa inyo tradisyon.” (Mateo 15:6) Ina nga pagtal-us nagapaluya gid sa Pulong sang Dios.

Sang 1952 ang Revised Standard Version sang Hebreong Kasulatan ginbalhag sa Ingles, kag ini nga Biblia, naggamit man sing mga tal-us para sa ngalan sang Dios. Talalupangdon ini bangod ang orihinal nga American Standard Version, nga ginpasaran sini kag ginhimo nga rebisyon sini, naggamit sang ngalan nga Jehova sa bug-os nga Hebreong Kasulatan. Busa, ang pagdula sa ngalan isa ka daku nga pagpalayo. Ngaa ginhimo ini?

Sa introduksion sang Revised Standard Version, aton mabasa: “Bangod sa duha ka rason ang Komite nagbalik sa kapin ka pamilyar nga paggamit sang King ­James Version [nga amo, ang pagdula sa ngalan sang Dios]: (1) ang tinaga nga ‘Jehovah’ wala sing sibu nagarepresentar sa bisan anong porma sang Ngalan nga gingamit sa Hebreo; kag (2) ang paggamit sa bisan anong pinasahi nga ngalan para sa isa kag lamang nga Dios, nga subong bala may iban pa nga mga dios nga gikan sa ila dapat sia ipatuhay, gin-untat sa Judaismo sa wala pa ang Cristianong dag-on kag indi gid nagakaigo para sa bug-os uniberso nga pagtuo sang Cristianong Iglesia.”

Malig-on bala ining mga argumento? Bueno, subong nahambalan na sa nagligad, ang ngalan nga Jesus wala sing sibu nagarepresentar sa orihinal nga porma sang ngalan sang Anak sang Dios nga gingamit sang iya mga sumulunod. Apang wala ini maghaylo sa Komite nga likawan ang paggamit sina nga ngalan kag gamiton sa baylo ang isa ka titulo subong sang “Manugpatunga” ukon “Cristo.” Matuod, ginagamit ining mga titulo, apang dugang lamang sa ngalan nga Jesus, indi tal-us sini.

Tuhoy sa argumento nga wala sing iban nga mga dios nga gikan sa ila dapat ipatuhay ang matuod nga Dios, indi ina matuod. Minilyon ang mga dios nga ginasimba sang katawhan. Si apostol Pablo nagsiling: “May madamo nga ‘dios’” (1 Corinto 8:5; Filipos 3:19) Sa pagkamatuod, isa lamang ang matuod nga Dios, subong padayon nga ginsiling ni Pablo. Busa, ang isa ka daku nga bentaha sang paggamit sa ngalan sang matuod nga Dios amo nga nagapain ini sa iya gikan sa tanan nga dimatuod nga mga dios. Luwas pa, kon ang paggamit sa ngalan sang Dios “indi gid nagakaigo,” ngaa nagalutaw ini sing halos 7,000 ka beses sa orihinal nga Hebreong Kasulatan?

Ang kamatuoran amo, madamo nga manugbadbad ang nagapati nga ang ngalan, sa moderno nga pagmitlang sini, may husto nga bahin sa Biblia. Ginlakip nila ini sa ila mga bersion, kag ang resulta amo pirme ang pagbadbad nga nagahatag sing kapin nga kadungganan sa Awtor sang Biblia kag nagapauyon sing kapin katutom sa orihinal nga teksto. Ang iban sang ginagamit sing lapnag nga nagalakip sa ngalan amo ang Valera nga pagbadbad (Espanyol, ginbalhag sang 1602), ang Almeida nga bersion (Portuges, ginbalhag sang 1681), ang orihinal nga Elberfelder nga bersion (Aleman, ginbalhag sang 1871), subong man ang American Standard Version (Ingles, ginbalhag sang 1901). Ang mga pagbadbad, labi na ang The Jerusalem Bible, nagasinanto man sa paggamit sang ngalan sang Dios apang sa tigbato nga Yahweh.

Basaha karon ang mga komento sang pila ka manugbadbad nga naglakip sang ngalan sa ila mga pagbadbad kag ipaanggid ang ila pangatarungan sa pangatarungan sang mga nagdula sa ngalan.

Kon Ngaa Ginlakip sang Iban ang Ngalan

Yari ang komento sang mga manugbadbad sang American Standard Version sang 1901: “[Ang mga manugbadbad] naghiusa sa pagpati nga ang Judiyong disparatis, nga nagkabig sa Balaan nga Ngalan nga tuman ka sagrado sambiton, indi na dapat mangibabaw sa Ingles ukon sa bisan ano man nga iban nga bersion sang Daan nga Testamento . . . Ining memoryal nga Ngalan, nga ginpaathag sa Ex. iii. 14, 15, kag sulit-sulit nga ginpadaku sa orihinal nga teksto sang Daan nga Testamento, nagapakilala sa Dios subong personal nga Dios, subong nagapakigkatipan nga Dios, ang Dios sang bugna, ang Manluluwas, ang Abyan sang iya katawhan . . . Ining personal nga ngalan, upod ang bugana nga balaan nga kaangtanan sa sini, napasag-uli na karon sa sagrado nga teksto sa bahin nga nagakadapat gid sa sini.”

Sing kaanggid, sa introduksion sa orihinal nga Aleman nga Elberfelder Bibel aton mabasa: “Jehova. Ginhuptan namon ining ngalan sang Nakigkatipan nga Dios sang Israel bangod ang bumalasa naanad na sa sini sa sulod sang mga tinuig.”

Si Steven T. Byington, manugbadbad sang The Bible in Living English, nagapaathag kon ngaa ginagamit niya ang ngalan sang Dios: “Ang tigbato kag ang pagmitlang indi importante. Ang importante gid amo ang maathag nga pagpakita nga ini isa ka personal nga ngalan. May yara pila ka teksto nga indi mahangpan sing nagakaigo kon badbaron naton ining ngalan sa kinaandan nga nombre kaangay sang ‘Ginuo,’ ukon, malain pa, sa isa ka ngalan nga adhetibo [halimbawa, ang Dayon].”

Ang nahanungod sa isa pa ka pagbadbad, ni J. B. Roth­er­ham, makawiwili. Gingamit niya ang ngalan sang Dios sa iya badbad apang ginpasulabi niya ang porma nga Yahweh. Apang, sa isa ka sinulatan sang ulihi, nga Studies in the Psalms, ginbalhag sang 1911, nagbalik sia sa porma nga Jehova. Ngaa? Sia nagapaathag: “JEHOVAH.—Ang kabangdanan sang paggamit sa sining Ingles nga porma sang Memoryal nga ngalan (Exo. 3:18) sa karon nga bersion sang Salmo indi ang pagduhaduha nga ang mas husto nga pagmitlang amo ang Yahwéh; kundi amo gid lamang ang praktikal nga pamatuod nga personal nga ginpili tuhoy sa handum nga makig-angot sa palamatin-an kag panulok sang publiko sa sini nga sahi sang butang, diin ang panguna amo ang madali nga pagkakilala sa dapat makilala nga Balaan nga ngalan.”

Sa Salmo 34:3 ang mga sumilimba ni Jehova ginalaygayan: “O pakadakua si Jehova upod sa akon, kamo nga katawhan, kag dayawon naton ang iya ngalan sing tingob.” Paano ang mga bumalasa sang mga binadbad nga Biblia nga nagdula sang ngalan sang Dios makasunod sing bug-os sa sina nga laygay? Malipayon ang mga Cristiano nga sa dimagkubos ang iban nga mga manugbadbad nagpakita sing kaisog nga ilakip ang ngalan sang Dios sa ila mga pagbadbad sang Hebreong Kasulatan, kag sa amo natipigan ang gintawag ni ­Smith kag ni Good­speed nga “kinaugali sang orihinal nga teksto.”

Apang, ang kalabanan nga badbad, bisan pa ginlakip nila ang ngalan sang Dios sa Hebreong Kasulatan, nagdula sini gikan sa Cristianong Griegong Kasulatan, ang “Bag-ong Testamento.” Ano ang kabangdanan sini? May makatarunganon bala nga kabangdanan nga ilakip ang ngalan sang Dios sa sining katapusan nga bahin sang Biblia?

[Footnotes]