Ang Ngalan sang Dios kag ang “Bag-ong Testamento”

ANG lugar sang ngalan sang Dios indi mationg sa Hebreong Kasulatan, ang “Daan nga Testamento.” Bisan pa ang mga Judiyo sang ulihi nag-untat sa pagmitlang sini, ang ila relihioso nga pagtuluohan nagpugong sa ila nga dulaon ang ngalan sang maghimo sila sing mga kopya sang daan nga mga manuskrito sang Biblia. Busa, ang Hebreong Kasulatan nagaunod sang ngalan sang Dios sing kapin kasunson sang sa iban nga ngalan.

Tuhoy sa Cristianong Griegong Kasulatan, ang “Bag-ong Testamento,” tuhay ang kahimtangan. Ang mga manuskrito sang tolon-an sang Bugna (ang katapusan nga tolon-an sang Biblia) nagaunod sang ngalan sang Dios sa pinalip-ot nga porma sini, “Jah,” (sa tinaga nga “Hallelujah”). Apang luwas sa sina, wala sing dumaan nga Griegong manuskrito nga ginapanag-iyahan naton karon sang mga tolon-an halin sa Mateo tubtob sa Bugna ang nagaunod sang ngalan sang Dios sing bug-os. Nagakahulugan bala ina nga ang ngalan wala dapat dira? Mangin makapakibot ina bangod sang kamatuoran nga ginkilala sang mga sumulunod ni Jesus ang pagkaimportante sang ngalan sang Dios, kag gintudluan kita ni Jesus nga ipangamuyo ang pagpakabalaan sa ngalan sang Dios. Gani ano ang natabo?

Agod mahangpan ini, dumduma nga ang mga manuskrito sang Cristianong Griegong Kasulatan nga ginapanag-iyahan naton karon indi ang orihinal. Ang aktuwal nga mga tolon-an nga ginsulat ni Mateo, ni Lucas kag sang iban pa nga manunulat sang Biblia pirme gid nga gingamit kag madali nga naguba. Busa, ginhimo ang mga kopya, kag sang maguba yadto, dugang pa nga mga kopya sini ang ginhimo. Amo ini ang paabuton naton, sanglit ang mga kopya masami nga ginhimo agod gamiton, indi agod tipigan.

Linibo karon ang mga kopya sang Cristianong Griegong Kasulatan, apang ang kalabanan sini ginhimo sa tion ukon sa tapos sang ikap-at nga siglo sang aton Kumon nga Dag-on. Nagapahangop ini sing isa ka posibilidad: May butang bala nga natabo sa teksto sang Cristianong Griegong Kasulatan sa wala pa ang ikap-at nga siglo nga nagresulta sa pagkadula sang ngalan sang Dios? Ang mga kamatuoran nagapamatuod nga may butang nga natabo.

Yadto Didto ang Ngalan

Mapat-od naton nga ginlakip ni apostol Mateo ang ngalan sang Dios sa iya Ebanghelyo. Ngaa? Bangod orihinal niya ini nga ginsulat sa Hebreo. Sang ikap-at nga siglo, si ­Jerome, nga nagbadbad sang Latin Vulgate, nagreport: “Si Mateo, nga amo man si Levi, kag isa ka manugsukot sing buhis sang mangin apostol, una sa tanan nagsulat sang Ebanghelyo ni Cristo sa Judaea sa Hebreong pamulong . . . Indi mapat-od kon sin-o ang nagbadbad sini sa Griego. Dugang pa, ang Hebreo mismo natipigan tubtob karon sa librarya sa Caesarea.”

Sanglit Hebreo ang gingamit ni Mateo sa pagsulat, indi mahimo nga wala niya paggamita ang ngalan sang Dios, labi na sang nagabalikwat gikan sa mga bahin sang “Daan nga Testamento” nga nag-unod sang ngalan. Apang, ang iban nga mga manunulat sang ikaduha nga bahin sang Biblia nagsulat para sa bug-os kalibutan nga tumalambong sa internasyonal nga pamulong sadtong tion, ang Griego. Busa, wala sila magbalikwat gikan sa orihinal nga Hebreong mga sinulatan kundi gikan sa Griegong bersion nga Septuagint. Kag bisan gani ang Ebanghelyo ni Mateo ginbadbad sang ulihi sa Griego. Yara bala ang ngalan sang Dios sa sining Griegong mga sinulatan?

Bueno, ang pila sang dumaan na gid nga mga bahin sang Septuagint Version nga nagluntad sang adlaw ni Jesus nakalampuwas tubtob sa aton adlaw, kag talalupangdon nga ang personal nga ngalan sang Dios yari sa sini. Ang The New International Dictionary of New Testament Theology (Tomo 2, pahina 512) nagasiling: “Ang pagkatukib kasan-o lang sa mga teksto naghatag sing kabangdanan nga duhaduhaan ang ideya nga ang mga nagtipon sang LXX [Septuagint] nagbadbad sang tet­ra­gram­ma­ton nga YHWH nga kyrios. Ang pinakadaan nga LXX MSS (mga bahin) nga aton matigayon karon may yara sang tet­ra­gram­maton nga nasulat sa Heb[reong] mga karakter sa G[riegong] teksto. Ining kinabatasan ginhuptan sang Judiyong mga manugbadbad sang ulihi sang D[aan] nga T[estamento] sang nahaunang mga siglo A.D.” Busa, basahon man ni Jesus kag sang iya mga disipulo ang Kasulatan sa Hebreo ukon sa Griego, mabasa nila ang balaan nga ngalan.

Sa amo, si Propesor ­George How­ard sang University of Geor­gia, E.U.A., nagkomento sini: “Sang ang Septuagint nga gingamit kag ginbalikwatan sang iglesia sa Bag-ong Testamento nag-unod sang Hebreo nga porma sang balaan nga ngalan, wala sing duhaduha nga ginlakip sang mga manunulat sang Bag-ong Testamento ang Tet­ra­gram­ma­ton sa ila mga binalikwat.” (Biblical Archaeology Review, Marso 1978, pahina 14) Ano ang ila awtoridad nga indi ini paghimuon?

Ang ngalan sang Dios nagpabilin sa Griegong mga badbad sang “Daan nga Testamento” sing malawiglawig nga tion. Sang una nga katunga sang ikaduha nga siglo C.E., ang Judiyong proselita nga si Aqui­la naghimo sing bag-o nga badbad sang Hebreong Kasulatan sa Griego, kag ginrepresentar niya sa sini ang ngalan sang Dios sa Tet­ra­gram­ma­ton sa dumaan nga Hebreong mga karakter. Sang ikatlo nga siglo, si Origen nagsulat: “Kag sa kalabanan sang sibu nga mga manuskrito nagalutaw ANG NGALAN sa Hebreong mga karakter, apang indi sa Hebreo nga mga [karakter] sang karon, kundi sa pinakadumaan gid.”

Bisan sang ikap-at nga siglo, si ­Jerome nagsulat sa iya introduksion sa mga tolon-an ni Samuel kag sang mga Hari: “Kag masapwan naton ang ngalan sang Dios, ang Tet­ra­gram­ma­ton [יהוה], sa pila ka Griegong mga tomo tubtob sa karon nga ginpabutyag sa dumaan nga mga letra.”

Ang Pagdula sa Ngalan

Apang, sini nga tion, ang apostasya nga gintagna ni Jesus nagsugod sa paglutaw, kag ang ngalan, bisan pa yara sa mga manuskrito, gingamit sing kubos kag kubos. (Mateo 13:24-30; Binuhatan 20:29, 30) Sang ulihi, madamo nga bumalasa ang indi na gani makakilala sini kag si ­Jerome nagreport nga sang iya tion “ang pila ka mga ignorante, bangod sang pagkaanggid sang mga karakter, kon makakita sang [tet­ra­gram­ma­ton] sa Griegong mga tolon-an, naanad sa pagbasa sini nga ΠΙΠΙ.”

Sa mga kopya sang ulihi sang Septuagint, ang ngalan sang Dios gindula kag gintal-us ang mga tinaga subong sang “Dios” (The·osʹ) kag “Ginuo” (Kyʹri·os). Nahibaluan naton nga amo sini ang natabo bangod may yara kita sang una nga mga bahin sang Septuagint nga sa diin makita ang ngalan sang Dios kag sang mga kopya sang ulihi sang amo gihapon nga mga bahin sang Septuagint nga sa diin gindula ang ngalan sang Dios.

Amo man ang natabo sa “Bag-ong Testamento,” ukon Cristianong Griegong Kasulatan. Si Propesor ­George How­ard nagapadayon sa pagsiling: “Sang ang Hebreong porma para sa balaan nga ngalan gindula pabor sa Griegong mga tal-us sa Sep­tu­a­gint, gindula man ini gikan sa binalikwat sang Bag-ong Testamento gikan sa Sep­tu­a­gint. . . . Wala madugay ang balaan nga ngalan nadula na sa Gentil nga iglesia luwas sa ginapahangop ini sa ginhimo nga mga tal-us ukon natandaan sang mga eskolar.”

Busa, samtang ang mga Judiyo nagdumili sa pagmitlang sang ngalan sang Dios, bug-os nga gindula ini sang apostata nga Cristianong iglesia gikan sa Griegong mga manuskrito sang duha ka bahin sang Biblia, subong man gikan sa mga bersion sang iban pa nga pamulong.

Ang Pagkinahanglan sa Ngalan

Sang ulihi, subong nakita naton sa nagligad nga bahin, ang ngalan ginpasag-uli sa madamo nga badbad sang Hebreong Kasulatan. Apang kamusta naman sa Griegong Kasulatan? Bueno, narealisar sang mga manugbadbad kag mga estudyante sang Biblia nga kon wala ang ngalan sang Dios, ang iban nga mga bahin sang Cristianong Griegong Kasulatan tuman kabudlay hangpon sing nagakaigo. Ang pagpasag-uli sa ngalan isa ka daku nga bulig sa pagpauswag sang kaathagan kag pagkamahangpan sini nga bahin sang inspirado nga Biblia.

Halimbawa, binagbinaga ang mga pulong ni Pablo sa mga taga-Roma, nga makita sa Authorized Version: “Kay ang bisan sin-o nga magtawag sa ngalan sang Ginuo maluwas.” (Roma 10:13) Kay sin-o ngalan ang tawgon naton agod maluwas? Sanglit si Jesus masami nga ginatawag “Ginuo,” kag ang isa ka kasulatan nagasiling pa gani: “Magtuo kay Ginuong Jesucristo, kag maluwas ka,” dapat bala kita maghinakop nga ang ginahambal diri ni Pablo amo si Jesus?—Binuhatan 16:31, Authorized Version.

Indi. Ang marhinal nga reperensya sa Roma 10:13 sa Authorized Version nagatudlo sa aton sa Joel 2:32 sa Hebreong Kasulatan. Kon tan-awon mo ina nga reperensya, masapwan mo nga ang ginbalikwat ni Pablo sa iya sulat sa mga taga-Roma amo ang mga pulong ni Joel; kag ang ginsiling ni Joel sa orihinal nga Hebreo amo: “Ang bisan sin-o nga nagapanawag sa ngalan ni Jehova maluwas.” (New World Translation) Huo, ang buot silingon diri ni Pablo amo nga dapat kita magpanawag sa ngalan ni Jehova. Busa, samtang dapat kita magtuo kay Jesus, ang aton kaluwasan naangot sing suod sa nagakaigo nga pag-apresyar sa ngalan sang Dios.

Ginapakita sini nga halimbawa kon paano ang pagdula sa ngalan sang Dios gikan sa Griegong Kasulatan nagtuga sing pagkagumon kay Jesus kag kay Jehova sa hunahuna sang madamo. Wala sing duhaduha, daku ang nahimo sini sa paglutaw sang doktrina sang Trinidad!

Dapat Bala Ipasag-uli ang Ngalan?

May kinamatarong bala ang isa ka manugbadbad nga ipasag-uli ang ngalan, bangod sang kamatuoran nga ang nagaluntad nga mga manuskrito wala nagalakip sini? Huo, may yara sia sina nga kinamatarong. Ang kalabanan sang Griegong diksionaryo nagakilala nga sa masami ang tinaga nga “Ginuo” sa Biblia nagapatuhoy kay Jehova. Halimbawa, sa bahin sini sa idalom sang Griegong tinaga nga Kyʹri·os (“Ginuo”), ang A Greek and English Lexicon of the New Testament ni Robinson (gin-imprinta sang 1859) nagasiling nga ini nagakahulugan “Ang Dios subong ang Supremo nga Ginuo kag ang soberano sang uniberso, sa masami sa Sept[uagint] para sa Heb[reo] יְהוָֹה Jehova.” Busa, sa mga bahin nga sa diin ang mga manunulat sang Cristianong Griegong Kasulatan nagbalikwat gikan sa una nga Hebreong Kasulatan, may kinamatarong ang manugbadbad nga badbaron ang tinaga nga Kyʹri·os subong “Jehova” sa kada tion nga ang balaan nga ngalan naglutaw sa orihinal nga Hebreo.

Madamo nga manugbadbad ang naghimo sini. Sugod sa dimagkubos sang ika-14 nga siglo, madamo nga Hebreong badbad ang ginhimo sa Cristianong Griegong Kasulatan. Ano ang ginhimo sang mga manugbadbad kon makita nila ang mga binalikwat gikan sa “Daan nga Testamento” nga sa diin yara ang ngalan sang Dios? Sa masami, napilitan sila nga ipasag-uli ang ngalan sang Dios sa teksto. Madamo nga badbad sang mga bahin ukon sang kabug-osan sang Cristianong Griegong Kasulatan sa Hebreo ang nagaunod sang ngalan sang Dios.

Ang mga badbad padulong sa modernong mga pamulong, labi na ang mga gingamit sang mga misyonero, nagsunod sini nga halimbawa. Sa amo madamo nga bersion sang Griegong Kasulatan sa pamulong sang Aprikano, Asianhon, Amerikano kag sang isla sang Pasipiko ang nagagamit sang ngalan sang Dios sing hilway, amo kon ngaa maathag nga makita sang mga bumalasa ang kinatuhayan sa ulot sang matuod nga Dios kag sang mga dimatuod. Makita man ang ngalan sa mga bersion sang mga pamulong sa Europa.

Ang isa ka badbad nga maisugon nga nagapasag-uli sang ngalan sang Dios nga may malig-on nga awtoridad amo ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Ining bersion, nga matigayon karon sa 11 ka modernong pamulong, lakip ang Ingles, nagpasag-uli sang ngalan sang Dios sa kada tion nga ang isa ka bahin sang Hebreong Kasulatan nga nagaunod sini ginbalikwat sa Griegong Kasulatan. Sa kabilugan, ang ngalan nagalutaw upod ang malig-on nga sadsaran sing 237 ka beses sa sina nga badbad sang Griegong Kasulatan.

Pagpamatok sa Ngalan

Walay sapayan sang mga panikasog sang madamo nga manugbadbad nga ipasag-uli ang ngalan sang Dios sa Biblia, may yara pirme relihioso nga pag-ipit nga dulaon ini. Ang mga Judiyo, samtang naghupot sini sa ila Biblia, nagdumili sa pagmitlang sini. Ang apostata nga mga Cristiano sang ikaduha kag ikatlo nga siglo nagdula sini sang maghimo sila sing mga kopya sang mga manuskrito sang Griegong Biblia kag gindula nila ini sang magbadbad sila sing Biblia. Gindula ini sang mga manugbadbad sang modernong panahon, bisan pa ginpasad nila ang ila badbad sa orihinal nga Hebreo, nga sa diin makita ini sing halos 7,000 ka beses. (Makita ini sing 6,973 ka beses sa Hebreong teksto sang New World Translation of the Holy Scriptures, 1984 nga edisyon.)

Paano ginatamod ni Jehova ang mga nagdula sang iya ngalan gikan sa Biblia? Kon ikaw isa ka awtor, ano ang batyagon mo nahanungod sa isa nga nagtinguha gid sa pagdula sang imo ngalan gikan sa libro nga imo ginsulat? Ang mga manugbadbad nga nagapamatok sa ngalan, nagahimo sini bangod sang palaligban sa pagmitlang ukon bangod sang Judiyong tradisyon, sarang mapaanggid sa mga ginsilingan ni Jesus nga “mga nagasala sang hamlok kag nagahalunhon sang kamelyo!” (Mateo 23:24) Nagakasandad sila sa sining diutay nga mga palaligban apang nagatuga sila sing daku nga palaligban—paagi sa pagdula sang ngalan sang labing daku nga persona sa uniberso gikan sa tolon-an nga iya gin-inspirar.

Ang salmista nagsulat: “Tubtob bala san-o, O Dios, magapakahuya ang kasumpong? Magapasipala bala ang kaaway sing dayon sa imo ngalan?”—Salmo 74:10.

[Kahon sa pahina 26]

“Ang GINUO”—Katumbas Bala sang “Jehova”?

Ang pagdula sang personal nga ngalan sang Dios gikan sa Biblia kag tal-usan sing titulo subong sang “Ginuo” ukon “Dios” nagahimo sang teksto nga maluya kag indi nagakaigo sa madamo nga paagi. Halimbawa, makadul-ong ini sa wala sing kahulugan nga mga kombinasyon sang mga tinaga. Sa pamuno nga pulong, ang The Jerusalem Bible nagasiling: “Ang magsiling nga, ‘Ang Ginuo amo ang Dios’ isa gid ka tautology [indi kinahanglanon, ukon wala sing kahulugan, nga pagsulit], indi subong sang pagsiling nga ‘si Yahweh ang Dios.’”

Ina nga mga pagtal-us makadul-ong man sa balik-awot nga mga prase. Sa amo sa Authorized Version, ang Salmo 8:9 mabasa: “O GINUO nga amon Ginuo, daw ano kaayo gid ang imo ngalan sa bug-os nga duta!” Daw ano nga pag-uswag kon ang ngalan nga Jehova ipasag-uli sa sina nga teksto! Sa amo, ang Young’s Literal Translation of the Holy Bible mabasa sa sini: “Jehova, nga amon Ginuo, daw ano ka dungganon ang Imo ngalan sa bug-os nga duta!”

Ang pagdula sa ngalan makadul-ong man sa pagkagumon. Ang Salmo 110:1 nagasiling: “ANG GINUO nagsiling sa akon Ginuo, Lingkod ka sa akon tuo, tubtob nga mahimo ko ang imo mga kaaway nga imo palatungan.” (Authorized Version) Sin-o ang nagapakighambal kay sin-o? Daw ano ka mas maayo ang pagbadbad nga: “Ang ginpamulong ni Jehova sa akon Ginuo amo: ‘Lingkod ka sa akon tuo tubtob nga mahimo ko ang imo mga kaaway nga imo palatungan.’”—New World Translation.

Dugang pa, ang pagtal-us sing “Ginuo” sa “Jehova” nagakuha sang butang nga pinakaimportante gid gikan sa Biblia: ang personal nga ngalan sang Dios. Ang The Illustrated Bible Dictionary (Tomo 1, pahina 572) nagasiling: “Sa estrikto nga paghambal, si Yahweh ang lamang nga ‘ngalan’ sang Dios.”

Ang The Imperial Bible-Dictionary (Tomo 1, pahina 856) nagalaragway sang kinatuhayan sang “Dios” (Elohim) kag sang “Jehova,” nga nagasiling: “Ang [Jehova] sa tanan nga bahin isa ka pinasahi nga ngalan, nga nagapatuhoy sa personal nga Dios kag sa iya lamang; samtang ang Elohim nagapatuhoy sa kinaiya sang isa ka kinaandan nga nombre, nga sa masami nagapatuhoy, sa pagkamatuod, apang indi sing kinahanglanon ukon palareho, sa Supremo.”

Si J. A. Motyer, prinsipal sang Trinity College, Inglaterra, nagadugang: “Daku ang madula sa pagbasa sing Biblia kon malipat kita sa pag-usisa sa likod sang tal-us nga tinaga [Ginuo ukon Dios] sa personal, kaugalingon nga ngalan sang Dios mismo. Paagi sa pagsugid niya sang iya ngalan sa iya katawhan, gintuyo sang Dios nga ipahayag sa ila ang iya pinakasulod nga kinaiya.”—Eerdmans’ Handbook to the Bible, pahina 157.

Indi, ang isa ka personal nga pinasahi nga ngalan indi mabadbad sang bisan sin-o sa isa ka titulo lamang. Ang isa ka titulo indi gid makapaalinton sing bug-os, bugana nga kahulugan sang orihinal nga ngalan sang Dios.

[Kahon sa pahina 27]

Si John W. Davis, isa ka misyonero sa China sang ika-19 nga siglo, nagpaathag kon ngaa nagapati sia nga ang ngalan sang Dios dapat mangin sa Biblia: “Kon Jehova ang ginasiling sang Espiritu Santo sa isa ka bahin sa Hebreo, ngaa indi Jehova ang ginasiling sang mga manugbadbad sa Ingles ukon Inintsik? Ano ang iya kinamatarong sa pagsiling, Gamiton ko ang Jehova sa sini nga bahin kag ang tal-us para sa sini sa sina? . . . Kon magsiling ang isa nga may yara mga kaso nga ang paggamit sa Jehova sayop, ipakita sa iya ang rason kon ngaa; ang onus probandi [lulan sang pagpamatuod] yara sa iya. Mabudlayan sia sa pagpamatuod sini, kay dapat niya sabton ining simple nga pamangkot,—Kon sa isa ka bahin sayop nga gamiton ang Jehova sa pagbadbad nian ngaa gingamit ini sang inspirado nga manunulat sa orihinal?”—The Chinese Recorder and Missionary Journal, Tomo VII, Shanghai, 1876.