Ang Ideya Nagsulod sa mga Relihion sa Sidlangan

“Pagdumdom ko ang pagkadimamalatyon sang kalag isa ka kamatuoran nga ginabaton sang tanan. Gani nakibot gid ako sang mahibal-an ko nga ang pila ka maalam nga mga tawo sa Sidlangan kag Katundan mabaskog nga nagapamatok sa sini nga pagpati. Nagapalibog ako karon kon paano ang ideya nga pagkadimamalatyon nakasulod sa panghunahuna sang mga Hindu.”—⁠ISA KA ESTUDYANTE SA UNIBERSIDAD NGA GINPADAKU SUBONG ISA KA HINDU.

 1. Ngaa interesado kita sa paghibalo kon paano naglutaw kag naglapnag ang doktrina tuhoy sa tawhanon nga pagkadimamalatyon sa nanuhaytuhay nga mga relihion?

PAANO ang ideya nga ang tawo may kalag nga dimamalatyon nakasulod sa Hinduismo kag sa iban pa nga relihion sa Sidlangan? Bisan ang mga tawo nga nagapuyo sa Katundan nga mahimo wala makasonar sa sining mga relihion interesado sa sining pamangkot, kay ini nga pagpati nagaapektar sa pagtamod sang tagsatagsa tuhoy sa palaabuton. Bangod ang panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon sang tawo kinaandan sa kalabanan nga relihion karon, ang paghibalo kon paano naglutaw ining pagpati makabulig gid agod mapauswag ang paghangop kag komunikasyon.

 2. Ngaa talalupangdon nga ang relihioso nga impluwensia sa Asia naghalin sa India?

² Si Ninian Smart, isa ka propesor sa pagtuon sa mga relihion sa University of Lancaster sa Britanya, nagsiling: “Ang labing importante nga sentro sang relihioso nga impluwensia sa Asia amo ang India. Indi lamang bangod ang India amo ang ginhalinan sang pila ka pagtuluuhan​—⁠Hinduismo, Budhismo, Jainismo, Sikhismo, kbp.​—⁠kundi bangod ang isa sini, ang Budhismo, may daku nga impluwensia sa kultura sang halos bug-os nga Sidlangan nga Asia.” Madamo nga kultura nga naimpluwensiahan sa sining paagi “ang nagakilala gihapon sa India subong ila espirituwal nga duta nga natawhan,” siling sang Hindu nga iskolar nga si Nikhilananda. Paano, nian, ining panudlo tuhoy sa pagkadimamalatyon nakasulod sa India kag sa iban pa nga mga bahin sang Asia?

Ang Panudlo Sang Hinduismo Tuhoy sa Reinkarnasyon

 3. Suno sa isa ka istoryador, sin-o ang mahimo nga nagdala sa India sang ideya tuhoy sa transmigrasyon sang mga kalag?

³ Sang ikan-om nga siglo B.⁠C.⁠E., samtang ginapalapnag ni Pythagoras kag sang iya mga sumulunod sa Gresya ang teoriya tuhoy sa transmigrasyon sang mga kalag, ang Hindu nga mga mangin-alamon nga nagapuyo sa pangpang nayon sang suba sang Indus kag Ganges sa India nagapasanyog sing amo man nga ideya. Ang dungan nga paglutaw sining pagpati “sa Griegong kalibutan kag sa India daw indi gid mahimo nga natabuan lamang,” siling sang istoryador nga si Arnold Toynbee. “Ang isa ka posible nga ginhalinan [sang impluwensia],” siling ni Toynbee, “amo ang nagapanglugayawon nga mga Eurasianhon, nga, sang ika-8 kag ika-7 nga siglo B.⁠C., nagdulhog sa India, sa Bagatnan-Nakatundan nga Asia, sa kigas nga mga duog malapit sa naaminhan nga baybayon sang Black Sea, kag sa Balkan kag Anatolian nga mga peninsula.” Mahimo gid nga ang nagapanglugayawon nga tribo sang mga Eurasianhon amo ang nagdala sa India sang ideya sang transmigrasyon.

 4. Ngaa naganyat ang Hindu nga mga mangin-alamon sa pagpati tuhoy sa transmigrasyon sang mga kalag?

⁴ Ang Hinduismo nagsugod sa India antes pa sini, sang mag-abot ang mga Aryan sang mga 1500 B.⁠C.⁠E. Halin pa sa umpisa, ang Hinduismo nagapati nga ang kalag tuhay sa lawas kag ang kalag nagalampuwas sa kamatayon. Sa amo, ang mga Hindu anay nagasimba sa mga katigulangan kag nagahalad sing pagkaon para sa kalag sang ila mga patay. Pagligad sang mga siglo sang ang ideya tuhoy sa transmigrasyon sang mga kalag nakadangat sa India, mahimo gid nga naluyagan ini sang Hindu nga mga mangin-alamon nga nagatinguha sa paglubad sang lapnag nga problema tuhoy sa kalautan kag pag-antos sang katawhan. Sa pagtingob sini kag sang ginatawag nga prinsipio sang Karma, ang prinsipio sang kabangdanan kag epekto, ginhimo sang Hindu nga mga mangin-alamon ang teoriya sang reinkarnasyon diin ang maayo kag malain nga mga kinaiya sa una nga pagkabuhi ginapadyaan ukon ginasilutan sa madason nga pagkabuhi.

 5. Suno sa Hinduismo, ano ang katapusan nga tulumuron sang kalag?

⁵ Apang may lain pa nga ideya nga nag-impluwensia sa panudlo sang Hinduismo tuhoy sa kalag. “Daw matuod gid nga sang tion mismo nga ginhimo ang teoriya sang transmigrasyon kag sang karma, ukon bisan antes sini,” siling sang Encyclopædia of Religion and Ethics, “isa pa ka ideya . . . ang amat-amat nga nagaporma sa diutay nga grupo sang maalam nga mga tawo sa N. India​—⁠ang pilosopiko nga pagpati sa Brahman-Ātman [ang supremo kag dayon nga Brahman, ang ultimo nga realidad].” Ining ideya gintingob sa teoriya sang reinkarnasyon agod ilaragway ang katapusan nga tulumuron sang mga Hindu​—⁠kahilwayan gikan sa siklo sang transmigrasyon agod mahiusa sa ultimo nga realidad. Ini, sa pagpati sang mga Hindu, malab-ot paagi sa pagtinguha nga makaangkon sing pamatasan nga kalahamut-an sa katilingban kag sing pinasahi nga ihibalo sang mga Hindu.

6, 7. Ano ang pagpati karon sang Hinduismo tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi?

⁶ Sa amo, ginkuha sang Hindu nga mga mangin-alamon ang doktrina sang reinkarnasyon gikan sa ideya tuhoy sa transmigrasyon sang mga kalag paagi sa pagtingob sini sa prinsipio sang Karma kag sa pagtuluuhan sang Brahman. Si Octavio Paz, ang mamalaybay kag anay Mexicano nga embahador sa India nga nagdaug sing Nobel nga Premyo, nagsulat: “Samtang nagalapnag ang Hinduismo, amo man ang ideya . . . nga amo ang sadsaran nga panudlo sang Brahmanismo, Budhismo, kag sang iban pa nga mga relihion sa Asia: ang metempsychosis, ang transmigrasyon sang mga kalag sa paagisod nga pagkabuhi.”

⁷ Ang doktrina sang reinkarnasyon amo ang sadsaran nga panudlo sang Hinduismo karon. Ang Hindu nga pilosopo nga si Nikhilananda nagsiling: “Ang tagsa ka debotado nga Hindu nagapati nga ang ginatinguhaan nga pagkadimamalatyon indi isa ka pinasahi nga kinamatarong para lamang sa pila ka pinili, kundi para sa tanan.”

Ang Siklo Sang Liwatliwat nga Pagkabun-ag sa Budhismo

8-10. (a) Ano ang pagluntad suno sa Budhismo? (b) Paano ginapaathag sang isa ka Budhista nga iskolar ang liwatliwat nga pagkabun-ag?

⁸ Ang Budhismo ginpatok sa India sang mga 500 B.⁠C.⁠E. Suno sa tradisyon sang mga Budhista, ang Budhismo ginpatok sang isa ka Indian nga prinsipe nga si Siddhārtha Gautama, nga gintawag Buddha sa tapos sia makabaton sing kasanagan. Sanglit naghalin ini sa Hinduismo, ang mga panudlo sini nagaanggid sa Hinduismo. Suno sa Budhismo, ang pagluntad isa ka dalayon nga siklo sang liwatliwat nga pagkabun-ag kag pagkapatay, kag subong sang sa Hinduismo, ang kahimtangan sa kabuhi sang tagsa ka indibiduwal ginapasad sa mga binuhatan sang iya nagligad nga kabuhi.

⁹ Apang wala ginapaathag sang Budhismo ang pagluntad subong isa ka indibiduwal nga kalag nga nagalampuwas sa kamatayon. “Nahangpan [ni Buddha] nga ang tawhanon nga kalag nagaeksperiensia sing umalagi kag utod-utod nga sikolohiko nga kahimtangan, nga ginahugpong lamang sang handum,” siling ni Arnold Toynbee. Apang, nagapati si Buddha nga ang isa ka butang​—⁠ang kahimtangan ukon puwersa​—⁠ginaliton sa nanuhaytuhay nga kabuhi. Si Dr. Walpola Rahula, isa ka Budhista nga iskolar, nagpaathag:

¹⁰ “Ang isa ka buhi nga butang isa lamang ka kombinasyon sang pisikal kag mental nga mga puwersa ukon enerhiya. Ang ginatawag naton nga kamatayon amo ang bug-os nga pagdulog sang pagpanghikot sang pisikal nga lawas. Nagadulog man bala ining tanan nga puwersa kag enerhiya kon magdulog ang pagpanghikot sang lawas? Ang Budhismo nagasiling nga ‘Wala.’ Ang kabubut-on, ang determinasyon, ang handum, ang kalangkag nga magluntad, nga magpadayon, nga liwatliwat nga mabun-ag, isa ka daku gid nga puwersa nga nagapahulag sa bug-os nga kabuhi, sa bug-os nga pagluntad, nga nagapahulag pa gani sa bug-os nga kalibutan. Amo ini ang pinakamabaskog nga puwersa, ang pinakamabaskog nga enerhiya sa kalibutan. Suno sa Budhismo, ining puwersa wala nagadulog kon magdulog ang lawas sa pagpanghikot, nga amo ang kamatayon; kundi nagapadayon ini sa pagluntad sa lain naman nga porma, nga nagapahanabo sing liwat naman nga pagluntad nga ginatawag liwat nga pagkabun-ag.”

11. Ano ang pagtamod sang mga Budhista tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi?

¹¹ Ang pagtamod sang mga Budhista tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi amo ini: Ang pagluntad wala sing katapusan luwas kon malab-ot sang indibiduwal ang katapusan nga tulumuron nga amo ang Nirvana, ang kahilwayan gikan sa siklo sang liwatliwat nga pagkabun-ag. Ang Nirvana indi ang kahimtangan nga may dayon nga kalipay ukon ang paghiusa sa ultimo nga realidad. Isa lamang ini ka kahimtangan sang indi pagluntad​—⁠ang “walay kamatayon nga duog” sa tapos sang pagluntad sang indibiduwal. Ang Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary nagalaragway sang “Nirvana” subong “isa ka duog ukon kahimtangan nga wala sing pagkabalaka, kasakit, ukon bisan ano nga butang nga maeksperiensiahan sa kabuhi karon.” Sa baylo sang pagkadimamalatyon, ginapalig-on ang mga Budhista nga lampasan pa ini kag lab-uton ang Nirvana.

12-14. Paano ang nanuhaytuhay nga porma sang Budhismo nagapaalinton sing ideya sang pagkadimamalatyon?

¹² Samtang nagalapnag ini sa nanuhaytuhay nga mga duog sa Asia, ginpasibu sang Budhismo ang iya mga panudlo agod ibagay sa lokal nga mga pagtuluuhan. Halimbawa, ang Mahayana nga Budhismo, nga amo ang mabaskog sa China kag Japan, nagapati sa langitnon nga mga bodhisattva, ukon palaabuton nga mga Buddha. Ginapaisol anay sang mga bodhisattva ang ila pagkadto sa Nirvana sa tuyo nga makaeksperiensia sila sing lainlain nga pagkabuhi paagi sa reinkarnasyon agod nga makaalagad sa iban pa kag mabuligan man sila nga makalab-ot sa sini. Sa amo mahimo pilion sang isa nga padayunon lang gihapon ang siklo sang liwatliwat nga pagkabun-ag bisan sa tapos na niya malab-ot ang Nirvana.

¹³ Ang isa pa ka pagpasibu nga nagbaskog gid sa China kag Japan amo ang doktrina sang Putli nga Duta sa Katundan, nga gintuga ni Buddha Amitabha, ukon Amida. Ang mga nagapanawag sa ngalan ni Buddha nga may pagtuo ginabun-ag liwat sa Putli nga Duta, ukon paraiso, diin ang mga kahimtangan makabulig gid agod matigayon ang katapusan nga kasanagan. Ano ang resulta sining panudlo? Si Propesor Smart, nga ginsambit kaina, nagpaathag: “Subong mapaabot, ang katahom sang paraiso, nga maathag nga ginalaragway sa pila sang Mahayana nga mga kasulatan, nagbulos sa nirvana sa handurawan sang kadam-an subong amo ang katapusan nga tulumuron.”

¹⁴ Ang Tibetan nga Budhismo naglakip sang iban nga lokal nga mga pagpati. Halimbawa, ginalaragway sang Tibetan nga libro sang mga patay ang kahimtangan sang isa ka indibiduwal antes sia mabun-ag liwat. Ginasiling nga ang patay ginapadayag kuno sa masanag nga kapawa sang ultimo nga realidad, kag ang bisan sin-o nga indi makaagwanta sa kapawa indi makatigayon sing kahilwayan kundi mabun-ag liwat. Maathag nga ang nanuhaytuhay nga porma sang Budhismo nagapaalinton sing ideya sang pagkadimamalatyon.

Pagsimba sa Katigulangan sa Shinto Sang Japan

15-17. (a) Paano ang pagsimba sa espiritu sang mga katigulangan naglutaw sa Shinto? (b) Ngaa importante sa Shinto ang pagpati sa pagkadimamalatyon sang kalag?

¹⁵ May relihion na sa Japan bisan sa wala pa mag-abot didto ang Budhismo sang ikan-om nga siglo C.⁠E. Isa yadto ka relihion nga wala sing ngalan, kag ang pagtuluuhan sini nagadalahig sa moralidad kag mga kinabatasan sang katawhan. Apang, sang mag-abot ang Budhismo, kinahanglan nga mapatuhay ining relihion sa Japan gikan sa bag-o magsulod nga relihion. Gani gintawag ini nga “Shinto,” buot silingon “dalanon sang mga dios.”

¹⁶ Ano ang pagpati sang orihinal nga Shinto tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi? Sang ginsugdan ang pagtanom sing humay sa katunggan, “nangin kinahanglanon ang organisado kag mabakod nga mga komunidad bangod sang pagpanguma sa katunggan,” paathag sang Kodansha Encyclopedia of Japan, “kag ang mga rito sa panguma​—⁠nga sang ulihi nangin importante gid sa Shintō​—⁠ginbuhat.” Sa kahadlok sa nagtaliwan nga mga kalag, naghunahuna ining dumaan nga katawhan sing mga rito agod makighidait sa ila. Nagdul-ong ini sa pagsimba sa espiritu sang mga katigulangan.

¹⁷ Suno sa Shinto nga pagtuluuhan, may personalidad gihapon ang isa ka “nagtaliwan” nga kalag apang nadagtaan na ini bangod sang kamatayon. Kon ang mga namatyan maghiwat sing mga rito para sa patay, ang kalag sini ginapaputli tubtob sa punto nga madula ang tanan nga kalautan sini, kag dayon makatigayon ini sing mahidaiton kag mabinuligon nga kinaiya. Sa ulihi, ang espiritu sang katigulangan nga napatay magasaka sa posisyon subong dios, ukon manug-amlig nga katigulangan. Bangod dungan ini sa Budhismo, ginlakip sang Shinto ang pila ka panudlo sang Budhismo, lakip ang doktrina tuhoy sa paraiso. Sa amo, masapwan naton nga ang pagpati sa pagkadimamalatyon isa ka sadsaran nga panudlo sang Shinto.

Ang Pagkadimamalatyon sa Taoismo, Ang Pagsimba sa Katigulangan sa Confucianismo

18. Ano ang panghunahuna sang mga Taoista tuhoy sa pagkadimamalatyon?

¹⁸ Ang Taoismo ginpatok ni Lao-tzu, nga nagkabuhi kuno sa China sang ikan-om nga siglo B.⁠C.⁠E. Ang tulumuron sa kabuhi, suno sa Taoismo, amo ang pagpahisanto sang hilikuton sang tawo sa Tao​—⁠ang dalanon sang kinaugali. Ang panghunahuna sang Taoista tuhoy sa pagkadimamalatyon masumaryo sing subong sini: Ang Tao amo ang nagakontrol nga prinsipio sa uniberso. Ang Tao wala sing ginsuguran kag wala sing katapusan. Paagi sa pagkabuhi nahisuno sa Tao, ang isa ka indibiduwal nagapakigbahin sa sini kag magakabuhi sing dayon.

19-21. Sa anong mga pagtinguha nagdul-ong ang paghaumhaum sang mga Taoista?

¹⁹ Sa ila pagtinguha nga mahiusa sa kinaugali, ang mga Taoista sang ulihi labi na nga nangin interesado sa kabuhi nga walay katapusan kag sa mabakod nga lawas. Ginhaumhaum nila nga ayhan paagi sa pagkabuhi nga nahisanto sa Tao, ukon sa dalanon sang kinaugali, basi matukiban sang isa ang mga sekreto sang kinaugali kag sa amo indi na madutlan sang pisikal nga halit, balatian, kag bisan sang kamatayon.

²⁰ Ginsugdan nga eksperimentuhan sang mga Taoista ang pagpamalandong, pag-ehersisyo sang ginhawa, kag pagdieta, nga makapalantang kuno sang pagluya sang lawas kag sang kamatayon. Wala magdugay naglapta ang mga sugilanon tuhoy sa mga imortal nga makalupad sa mga panganod kag makapangindulaan kon luyag nila kag nagapuyo sa sagrado nga mga bukid ukon naligwin nga mga pulo sa sulod sang dimaisip nga mga tinuig, nga nagakabuhi sa tun-og ukon may birtud nga mga prutas. Ang maragtas sang mga Intsik nagasugid nga sang 219 B.⁠C.⁠E., ang emperador nga si Ch’in Shih Huang Ti nagpadala sing mga barko nga sakay ang 3,000 ka bata nga lalaki kag babayi agod pangitaon ang ginasugidsugid nga pulo sang P’eng-lai, ang puluy-an sang mga imortal, agod magkuha sing tanom nga nagahatag sing imortalidad. Siempre pa, wala nila makita ini.

²¹ Bangod sang handum nga matigayon ang dayon nga kabuhi, gin-eksperimentuhan sang mga Taoista ang paghimo sing mga pildora nga makahatag sing imortalidad paagi sa alchemy. Sa pagtamod sang mga Taoista, ang kabuhi matigayon kon simpunon ang nagasumpakilay nga puwersa sang yin kag yang (babayi kag lalaki). Sa amo, paagi sa pagtunaw kag pagsamo sang tingga (maitom-itom sing duag, ukon yin) kag sang mercury (masili sing duag, ukon yang), gin-ilog sang mga alkemista ang proseso sang kinaugali, kag nagdumdom sila nga ang mangin resulta sini amo ang pildora nga makahatag sing imortalidad.

22. Ano ang resulta sang impluwensia sang Budhismo sa relihioso nga kabuhi sang mga Intsik?

²² Sang ikapito nga siglo C.⁠E., nakasulod ang Budhismo sa relihioso nga kabuhi sang mga Intsik. Ang resulta amo ang pagsamo sang mga panudlo sang Budhismo, espiritismo, kag pagsimba sa katigulangan. “Ang Budhismo kag Taoismo,” siling ni Propesor Smart, “naghatag sing porma kag kahulugan sa pagpati sa pihak nga kinabuhi nga indi tanto kaathag sa pagsimba anay sang dumaan nga mga Intsik sa ila katigulangan.”

23. Ano ang panindugan ni Confucius tuhoy sa pagsimba sa katigulangan?

²³ Si Confucius, ang isa pa ka bantog nga mangin-alamon sang China sang ikan-om nga siglo B.⁠C.⁠E., nga may pilosopiya nga nangin sadsaran sang Confucianismo, wala gawa magkomento tuhoy sa Pihak nga Kinabuhi. Sa baylo, ginpadaku niya ang pagkaimportante sang maayong moral kag sang pamatasan nga kalahamut-an sa katilingban. Apang nagaugyon sia sa pagsimba sa katigulangan kag ginpadaku gid niya ang paghiwat sing mga rito kag mga seremonya may kaangtanan sa espiritu sang nagtaliwan nga katigulangan.

Iban Pa nga mga Relihion sa Sidlangan

24. Ano ang ginatudlo sang Jainismo tuhoy sa kalag?

²⁴ Ang Jainismo ginpatok sa India sang ikan-om nga siglo B.⁠C.⁠E. Ang tagpatok sini, nga si Mahāvīra, nagtudlo nga ang tanan buhi nga butang may dimamalatyon nga kalag kag ang kaluwasan sang kalag gikan sa pag-ulipon sang Karma posible lamang paagi sa sobra nga pagdingot kag pagdisiplina sa kaugalingon kag indi gid pagpakita sing kapintas sa tanan nga tinuga. Amo gihapon sini ang pagpati sang mga Jain tubtob karon.

25, 26. Ano nga mga pagpati sang Hinduismo ang masapwan man sa Sikhismo?

²⁵ Sa India man nagsugod ang Sikhismo, nga amo ang relihion sang 19 ka milyon ka tawo. Nagsugod ining relihion sang ika-16 nga siglo sang mamat-od si Guru Nānak nga simpunon ang Hinduismo kag ang Islam kag magporma sing isa ka nahiusa nga relihion. Ginbaton sang Sikhismo ang pagtuluuhan sang mga Hindu tuhoy sa pagkadimamalatyon sang kalag, reinkarnasyon, kag Karma.

²⁶ Maathag nga ang pagpati nga ang kabuhi nagapadayon gihapon bisan sa tapos mapatay ang lawas importante nga panudlo sang kalabanan nga relihion sa Sidlangan. Apang, ano naman sa Cristiandad, Judaismo, kag Islam?

[Mapa sa pahina 10]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon.)

CENTRAL ASIA

KASHMIR

TIBET

CHINA

KOREA

JAPAN

Banaras

INDIA

Buddh Gaya

MYANMAR

THAILAND

CAMBODIA

SRI LANKA

JAVA

IKA-3 NGA SIGLO B.C.E.

UNA NGA SIGLO B.C.E.

UNA NGA SIGLO C.E.

IKA-4 NGA SIGLO C.E.

IKA-6 NGA SIGLO C.E.

IKA-7 NGA SIGLO C.E.

Gin-impluwensiahan sang Budhismo ang bug-os nga Sidlangan nga Asia

[Retrato sa pahina 9]

Ang reinkarnasyon amo ang sadsaran nga panudlo sang Hinduismo

[Retrato sa pahina 11]

Paagi sa pagkabuhi nahisanto sa kinaugali, ginatinguhaan sang Taoista nga matigayon ang kabuhi nga walay katapusan

[Retrato sa pahina 12]

Nag-ugyon si Confucius sa pagsimba sa katigulangan