Kapitulo 9

Mga Tagna nga Nagmatuod

Indi mapakot sang tawo ang palaabuton nga may pagkasibu. Sa liwat kag liwat napaslawan ang ila panikasog sa pagpakot. Gani dapat kita maganyat sa isa ka libro sang mga tagna nga nagmatuod. Ina nga libro amo ang Biblia.

¹ Madamo nga tagna sang Biblia ang natuman sing detalyado gid amo kon ngaa nagsiling ang mga kritiko nga ginsulat ini sa tapos matuman. Apang indi ina matuod. Bangod ang Dios labing gamhanan, may ikasarang sia sa pagtagna. (Isaias 41:​21-26; 42:​8, 9; 46:​8-10) Ang mga tagna sang Biblia nga natuman nagapamatuod nga ginbugna ini sang Dios, indi nga ginsulat pagkatapos sini. Usisaon naton karon ang pila sang talalupangdon nga mga tagna nga nagmatuod​—nagahatag sing dugang pa nga pamatuod nga ang Biblia Pulong sang Dios, indi sang tawo lamang.

Ang Pagkatapok sa Babilonia

² Si Ezequias isa anay ka hari sa Jerusalem sing mga 30 ka tuig. Sang 740 B.C.E. nasaksihan niya ang pagkalaglag sang iya naaminhan nga kaingod nga Israel sa mga kamot sang Asiria. Sang 732 B.C.E. naeksperiensiahan niya ang gahom sang Dios sa pagluwas, sang mapaslawan ang pagtinguha sang mga Asirianhon nga bihagon ang Jerusalem, upod ang malaglagon nga resulta sa mga nagsalakay.​—Isaias 37:​33-38.

³ Karon, nagbaton si Ezequias sing mga mensahero gikan kay Merodac-baladan, nga hari sang Babilonia. May pagpakunokuno nga gintamyaw nila si Ezequias sa iya pag-ayo gikan sa grabe nga balatian. Apang, mahimo gid nga ginkabig ni Merodac-baladan si Ezequias subong posible nga alyado batok sa bug-os kalibutan nga kagamhanan sang Asiria. Labi pa nga ginpadaku ni Ezequias ini nga ideya sang ginpakita niya sa nagaduaw nga mga Babilonianhon ang bug-os nga kamanggaran sang iya balay kag ginharian. Ayhan, luyag man niya nga makakita sing mga alyado batok sa posible nga pagbalik sang mga Asirianhon.​—Isaias 39:​1, 2.

⁴ Si Isaias amo ang nagapanguna nga manalagna sadtong tion, kag namutikan niya dayon ang indi paghalong ni Ezequias. Nahibaluan niya nga ang pinakasigurado nga pangapin ni Ezequias amo si Jehova, indi ang Babilonia, kag ginsugiran niya sia nga ang pagpakita niya sa mga Babilonianhon sang iya manggad magadul-ong sa trahedya. “Magaabot ang adlaw,” siling ni Isaias, “kag ang tanan nga yara sa imo balay kag ang ginsupot sang imo ginikanan tubtob sining adlaw, dalhon sa Babilonia.” Si Jehova nagsugo: “Wala gid sing mabilin.”​—Isaias 39:​5, 6.

⁵ Sadto sang ikawalo nga siglo B.C.E., daw imposible gid nga matuman yadto nga tagna. Apang, pagligad sang isa ka gatos ka tuig, nagbag-o ang kahimtangan. Ginbuslan sang Babilonia ang Asiria subong nagapangibabaw nga kagamhanan sa kalibutan, samtang ang Juda naglain gid, sa relihioso nga paghambal, amo kon ngaa ginkuha sang Dios ang iya pagpakamaayo. Karon, ang isa pa ka manalagna, si Jeremias, gin-inspirar sa pagsulit sang paandam ni Isaias. Si Jeremias nagsiling: “Dalhon ko [ang mga Babilonianhon] batok sa sini nga duta kag batok sa mga pumuluyo sini . . . Kag ining bug-os nga duta mangin mamingaw, kag kabulungan, kag ining mga pungsod magaalagad sa hari sang Babilonia sing kapituan ka tuig.”​—Jeremias 25:​9, 11.

⁶ Mga apat ka tuig sa tapos ginhambal ni Jeremias yadto nga tagna, ginhimo sang mga Babilonianhon ang Juda nga bahin sang ila emperyo. Tatlo ka tuig sa tapos sadto, gindala nila ang pila ka Judiyong mga bihag, upod ang pila ka manggad sa templo sang Jerusalem, sa Babilonia. Walo ka tuig sang ulihi, nag-alsa ang Juda kag sa liwat ginbihag sang Babilonianhon nga hari nga si Nabokodonosor. Sini nga tion, ang siudad kag ang templo sini ginlaglag. Ang tanan nga manggad sini, kag ang mga Judiyo, gintapok sa malayo nga Babilonia, subong sang gintagna ni Isaias kag ni Jeremias.​—2 Cronica 36:​6, 7, 12, 13, 17-21.

⁷ Ang The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land nagasiling nga sang matapos ang pagsalakay sang mga Babilonianhon, “ang pagkalaglag sang siudad [Jerusalem] bug-os gid.” Ang arkeologo nga si W. F. Albright nagsiling: “Ang pagkutkot kag pag-usisa sang kadaygan sang Juda nagpamatuod nga ang mga banwa sang Juda wala lamang ginlaglag sing bug-os sang mga Caldeanhon sa ila duha ka pagsalakay, kundi wala ginpuy-an liwat sa sulod sang mga kaliwatan​—sa masami wala na gid sa maragtas.” Sa amo, ginapamatud-an sang arkeolohiya ang makapakibot nga katumanan sini nga tagna.

Ang Nadangatan sang Tiro

⁸ Si Ezequiel isa pa ka dumaan nga manunulat nga nagrekord sang ginbugna sang Dios nga mga tagna. Nagpanagna sia kutob sang katapusan sang ikapito nga siglo B.C.E. tubtob sang ikan-om​—kon sayoron, sa sulod sang mga tinuig nga nagdul-ong sa kalaglagan sang Jerusalem kag dayon sa tion sang nahauna nga dekada sang pagkabihag sang mga Judiyo sa Babilonia. Bisan ang pila sang modernong mga kritiko nagaugyon nga ang libro ginsulat sa amoamo sini nga tion.

⁹ Si Ezequiel nagrekord sing talalupangdon nga tagna nahanungod sa kalaglagan sang naaminhan nga kaingod sang Israel, ang Tiro, nga sang primero nangin abyan sang katawhan sang Dios apang sang ulihi nangin kaaway nila. (1 Hari 5:​1-9; Salmo 83:​2-8) Sia nagsulat: “Amo ini ang ginsiling sang Soberanong Ginuong Jehova, ‘Yari karon batok ako sa imo, O Tiro, kag pataklaron ko batok sa imo ang madamo nga pungsod, subong sang dagat nga nagapasaka sang iya mga balod. Kag laglagon nila ang mga kuta sang Tiro kag lumpagon ang iya mga torre, kag kagison ko man sa iya ang iya yab-ok kag himuon sia nga hublas nga igang. . . . Kag itagbong nila ang imo mga bato kag ang imo tablon kag ang imo yab-ok sa tunga sang mga tubig.’ ”​—Ezequiel 26:​3, 4, 12.

¹⁰ Natabo gid bala ini? Ti, pila ka tuig sang ulihi sa tapos ginhambal ni Ezequiel yadto nga tagna, ginsalakay sang hari sang Babilonia, nga si Nabokodonosor, ang Tiro. (Ezequiel 29:​17, 18) Apang, indi yadto isa ka mahapos nga pagsalakay. Ang isa ka bahin sang Tiro nahamtang sa kontinente (ang bahin nga gintawag Dumaan nga Tiro). Apang ang isa ka bahin sang siudad yara sa isa ka isla nga mga 800 metros gikan sa baybayon. Ginlibutan ni Nabokodonosor ang isla sing 13 ka tuig antes ini nag-ampo sa iya sang ulihi.

¹¹ Apang, ang tanan nga detalye sang tagna ni Ezequiel natuman sang ulihi sang 332 B.C.E. Sadto nga tion, ginsalakay ni Alejandro Daku, ang manugsalakay gikan sa Macedonia, ang Asia. Ang Tiro, nga may kalig-unan sa iya nahamtangan sa isa ka isla, nagbato sa iya. Indi luyag ni Alejandro nga magbilin sing posible nga kaaway, kag indi man niya luyag mag-uyang sing tion sa paglibot sa Tiro, subong sang ginhimo ni Nabokodonosor.

¹² Paano niya ginlubad ining militar nga problema? Naghimo sia sing taytay nga duta, ukon pier, padulong sa isla, agod nga makatabok ang iya mga soldado kag salakayon ang isla nga pungsod. Apang, talupangda kon ano ang gingamit niya sa paghimo sing pier. Ang The Encyclopedia Americana nagreport: “Paagi sa bilin sang siudad sa kontinente nga ginlaglag niya, nagtukod sia sing isa ka daku nga pier sang 332 agod isugpon ang isla sa kontinente.” Sa tapos sang malip-ot nga paglibot, ang isla nga siudad nalaglag. Dugang pa, natuman ang tanan nga detalye sang tagna ni Ezequiel. Bisan ang ‘mga bato kag mga tablon kag mga yab-ok gintagbong sa tunga sang tubig.’

¹³ Ang isa ka manuglakbay sang ika-19 nga siglo nagkomento tuhoy sa nabilin sang dumaan nga Tiro sang iya adlaw, nga nagasiling: “Wala sing nabilin sa orihinal nga Tiro nga nakilala ni Solomon kag sang mga manalagna sang Israel, luwas ang mga lulubngan nga natigib sa bato, kag mga sadsaran sang pader . . . Bisan ang isla, nga sang paglibot ni Alejandro Daku sa siudad, ginhimo niya nga taytay paagi sa pagtampok sang tubig sa ulot sini kag sang kontinente, wala sing maathag nga mga relikya sang nauna nga panahon nga mas maaga sa mga Krusada. Ang moderno nga banwa, nga halos bag-o ang tanan sa sini, amo ang nahamtang sa naaminhan nga katunga sang isa ka isla anay, samtang ang halos katunga sang nabilin sang kadaygan natabunan sang kagulub-an.”

Ang Turno sang Babilonia

¹⁴ Sadto sang ikawalo nga siglo B.C.E., si Isaias, ang manalagna nga nagpaandam sa mga Judiyo sang nagapakari nga pagsakop sa ila sang Babilonia, nagtagna man sing isa ka butang nga makatilingala: ang bug-os nga kalaglagan sang Babilonia mismo. Gintagna niya ini sing detalyado gid: “Yari karon painiton ko batok sa ila ang mga Midiahanon . . . Kag ang Babilonia, ang himaya sang mga ginharian, ang katahom sang bugal sang mga Caldeanhon, mangin subong sang Sodoma kag Gomorra sang ginlaglag sila sang Dios. Indi na ini pagtawohan, ukon pagpuy-an kutob sa kaliwatan pa kaliwatan.”​—Isaias 13:​17-20.

¹⁵ Gintagna man ni manalagna Jeremias ang pagkapukan sang Babilonia, madamo nga tuig bag-o ini matabo. Kag ginlakip niya ang isa ka makawiwili nga detalye: “Ang kahapayan yara sa iya mga tubig, kag magamala sila. . . . Ang gamhanan nga mga tawo sang Babilonia nagdumili sa pag-away. Nagapungko sila sa ila malig-on nga mga duog. Ang ila gahom nagmala.”​—Jeremias 50:​38; 51:30.

¹⁶ Sang 539 B.C.E., natapos ang paggahom sang Babilonia subong nagapangibabaw nga kagamhanan sa kalibutan sang ang makugi nga Persianhon nga manuggahom nga si Ciro nagsalakay sa siudad sa bulig sang hangaway sang Midia. Apang nasapwan ni Ciro nga mabakod gid ini. Ang Babilonia ginapalibutan sang dalagku nga pader nga daw indi masulod. Isa pa, ang daku nga suba Euprates nagaagi sa tunga sang siudad kag nangin importante nga bulig sa pagdepensa sa sini.

¹⁷ Ginalaragway sang Griegong istoryador nga si Herodotus kon paano gin-atubang ni Ciro ang problema: “Ginbutang niya ang bahin sang iya hangaway sa duog sang siudad nga ginasudlan sang suba, kag isa pa ka bahin sa duog nga ginaguwaan sini, kag nagsugo sia nga magsulod sila sa siudad paagi sa suba, kon magnabaw na ang tubig . . . Sa isa ka paagi ginpalikaw niya ang Eufrates padulong sa isa ka subasuba [isa ka artipisyal nga linaw nga ginpakutkot sang nagligad nga manuggahom sang Babilonia], nga sadto isa ka katunggan, amo kon ngaa ang suba naghubas tubtob malakatan na ang idalom sini. Gani ang mga Persianhon nga hungod nga ginpabantay sa kilid sang suba, nga karon tubtob na lamang sa hita sang tawo ang kadalumon, nag-ubog sa suba kag nagsulod sa banwa.”

¹⁸ Sa sining paagi ang siudad napukan, subong sang ginpaandam ni Jeremias kag ni Isaias. Apang talupangda ang detalyado nga katumanan sang tagna. Literal nga natabo ang ‘kahapayan sa iya tubig, kag nagmala sila.’ Bangod sang pagnabaw sang tubig sang Eufrates, nakasulod si Ciro sa siudad. ‘Nagdumili bala sa pag-away ang mga tawo sang Babilonia,’ subong sang ginpaandam ni Jeremias? Ang Biblia​—subong man ang Griegong mga istoryador nga sanday Herodotus kag Xenophon​—nagrekord nga ang mga Babilonianhon nagasinalusalo gid sang magsalakay ang mga Persianhon. Ang Nabonidus Chronicle, isa ka opisyal nga inskripsion sa cuneiform, nagasiling nga ang mga tropa ni Ciro nagsulod sa Babilonia nga “wala sing pagpakig-away,” mahimo nagakahulugan nga wala sing lakas nga pagpakig-away. Maathag nga ang Babilonia wala mapangapinan sang iya gamhanan nga mga tawo.

¹⁹ Kamusta ang tagna nga ang Babilonia “indi na pagtawohan” liwat? Wala ina matuman sa gilayon sang 539 B.C.E. Apang nagmatuod ang tagna. Sa tapos sia mapukan, ang Babilonia nangin sentro sang pila ka pagrebelde, tubtob sang 478 B.C.E. sang ginlaglag sia ni Xerxes. Sa katapusan sang ikap-at nga siglo, nagplano si Alejandro Daku nga ipasag-uli sia, apang napatay sia sang ginasugdan pa lang ini. Kutob sadto, amat-amat nga nalusod ang pungsod. May mga tawo pa nga nagapuyo didto sang nahaunang siglo sang aton Komon nga Dag-on, apang sa karon ang nabilin na lamang sa dumaan nga Babilonia amo ang tumpok sang mga kagulub-an sa Iraq. Bisan pa kon ang bahin lamang sini mapasag-uli, ang Babilonia mangin isa na lamang ka talan-awon para sa mga turista, indi isa ka buhi kag masako nga siudad. Ang nahapay nga kahimtangan niya nagapamatuod sa katapusan nga katumanan sang inspirado nga mga tagna batok sa iya.

Ang Pagpaagisod sang mga Kagamhanan sa Kalibutan

²⁰ Sang ikan-om nga siglo B.C.E., sang mabihag ang mga Judiyo sa Babilonia, ang isa pa ka manalagna, nga si Daniel, gin-inspirar sa pagrekord sing pila ka talalupangdon nga mga palanan-awon nga nagtagna sang palaabuton nga lakat sang mga hitabo sa kalibutan. Sa isa sini, ginalaragway ni Daniel ang pila sang simbuliko nga mga sapat nga nagbuslanay sa danyag sang kalibutan. Ginpaathag sang isa ka anghel nga ining mga sapat naglaragway sang pagpaagisod sang mga kagamhanan sa kalibutan kutob sadto nga tion padayon. Tuhoy sa katapusan nga duha ka sapat, sia nagsiling: “Ang karnero nga lalaki nga nakita mo nga may duha ka sungay, sila amo ang mga hari sang Media kag Persia. Kag ang kanding nga lalaki nga bulbulan amo ang hari sang Gresya; kag ang sungay nga daku nga yara sa ulot sang iya mga mata amo ang nahaunang hari. Nahanungod sa napungal, nga ang apat nagtubo sa iya duog, ang apat ka ginharian magatindog gikan sa pungsod, apang indi sa kusog niya.”​—Daniel 8:​20-22.

²¹ Sibu gid ang pagkatuman sining matagnaon nga talan-awon. Ang Emperyo sang Babilonia ginpukan sang Medo-Persia, nga naghatag sing dalan sa Griego nga kagamhanan sa kalibutan pagligad sang 200 ka tuig. Ang Emperyo sang Griego ginpangunahan ni Alejandro Daku, “ang daku nga sungay.” Apang, sang mapatay si Alejandro, ang iya mga heneral nag-inaway, kag sang ulihi ang malapad nga emperyo natunga sa apat ka diutay nga mga bahin, “apat ka ginharian.”

²² Sa Daniel kapitulo 7, ang daw kaanggid man nga palanan-awon nagtagna man tuhoy sa malayo nga palaabuton. Ang Babilonianhon nga kagamhanan sa kalibutan ginlaragway sang isa ka leon, ang Persianhon sang oso, kag ang Griego sang leopardo nga may apat ka pakpak sa likod kag may apat ka ulo. Nian, nakakita si Daniel sing isa pa ka mapintas nga sapat, “makakulugmat kag makalilisang kag makusog sing lakas . . . , kag may napulo sia ka sungay.” (Daniel 7:​2-7) Ining ikap-at nga sapat nga mapintas naglaragway sa Romanong Emperyo, nga nagsugod sa pagbaskog tatlo ka siglo sa tapos ginrekord ni Daniel ini nga tagna.

²³ Ang anghel nagtagna tuhoy sa Roma: “Ang ikap-at nga sapat, mangin ikap-at nga ginharian sa duta; nga mangin tuhay sa tanan nga ginharian, kag magahalunhon sang bug-os nga duta, kag magatapak sini kag magadugmok sini.” (Daniel 7:23) Si H. G. Wells, sa iya libro nga A Pocket History of the World, nagsiling: “Ining bag-o nga kagamhanan sang Roma nga nangibabaw sa nakatundan nga kalibutan sang ikaduha kag nahauna nga siglo tuhay gid sa dalagku nga mga emperyo nga naglutaw sa sibilisado nga kalibutan.” Nagsugod ini subong isa ka republika kag nagpadayon subong isa ka monarkiya. Indi kaangay sang mga emperyo sang una, wala ini gintuga sang isa ka manugbihag kundi nagpadayon ini sa pag-uswag sa sulod sang mga siglo. Nagdugay gid ini kag nagkontrol sing kapin nga teritoryo sang sa nauna nga mga emperyo.

²⁴ Kamusta ang napulo ka sungay sining daku nga sapat? Ang anghel nagsiling: “Nahanungod sa napulo ka sungay, gikan sa sining ginharian magalutaw ang napulo ka hari; kag ang isa pa magalutaw sa ulihi nila, mangin tuhay sia sa mga nahauna, kag dag-on niya ang tatlo ka hari.” (Daniel 7:24) Paano ini natuman?

²⁵ Sang magluya ang Romanong Emperyo sang ikalima nga siglo C.E., wala ini dayon ginbuslan sang iban nga kagamhanan sa kalibutan. Sa baylo, amat-amat ini nga natunga sa pila ka ginharian, “napulo ka hari.” Sang ulihi, gindaug sang Britanikong Emperyo ang tatlo ka karibal nga emperyo sang Espanya, Pransya, kag sang Netherlands agod mangin nagapanguna nga kagamhanan sa kalibutan. Sa amo gindaug sang bag-uhan nga ‘sungay’ ang “tatlo ka hari.”

Mga Tagna ni Daniel—Sa Tapos Matuman?

²⁶ Ginapakita sang Biblia nga ang tulun-an ni Daniel ginsulat sang ikan-om nga siglo B.C.E. Apang, ang mga katumanan sang mga tagna sini tuman gid ka sibu amo kon ngaa nagasiling ang mga kritiko nga ginsulat ini sa tapos sang mga 165 B.C.E., sang matuman na ang pila sang mga tagna. Bisan pa ang matuod lamang nga kabangdanan sa pagsiling sini amo nga ang mga tagna ni Daniel natuman, ining atrasado nga petsa sang pagsulat ni Daniel ginapresentar subong isa ka pat-od nga kamatuoran sa madamo nga reperensia.

²⁷ Apang, dapat naton timbangtimbangon ang masunod nga mga kamatuoran batok sa sini nga teoriya. Nahauna, ang tulun-an ginpatuhuyan sa Judiyong mga sinulatan sang ikaduha nga siglo B.C.E., subong sang nahauna nga tulun-an sang Macabeo. Subong man, ginlakip ini sa Griegong Septuagint nga bersion, nga ginbadbad sugod sang ikatlo nga siglo B.C.E. Ikatlo, ang mga bahin sang Daniel nalakip sa ulihi nasapwan nga mga sinulatan sa Dead Sea Scrolls​—kag ining mga bahin ginapatihan nga naghalin sang mga 100 B.C.E. Maathag nga, sa tapos masulat ang Daniel, lapnag ini nga nakilal-an kag gintahod: isa ka mabaskog nga ebidensia nga ginsulat ini madugay na antes sang petsa nga ginasiling sang mga kritiko.

²⁸ Dugang pa, ang Daniel nagaunod sing maragtason nga mga detalye nga wala kuntani mahibal-i sang mga manunulat sang ikaduha nga siglo. Ang talalupangdon amo ang halimbawa ni Belsasar, ang manuggahom sang Babilonia nga napatay sang mapukan ang Babilonia sang 539 B.C.E. Luwas sa Biblia, ang aton nagapanguna nga reperensia tuhoy sa pagkapukan sang Babilonia amo sanday Herodotus (ikalima nga siglo), Xenophon (ikalima kag ikap-at nga siglo, kag Berossus (ikatlo nga siglo). Wala sing isa sa ila sini ang nakabati tuhoy kay Belsasar. Daw mabudlay patihan nga ang manunulat sang ikaduha nga siglo nakatigayon sang kasayuran nga wala matigayon sining nauna nga mga awtor! Ang rekord tuhoy kay Belsasar sa Daniel kapitulo 5 isa ka mabaskog nga argumento nga ginsulat ni Daniel ang iya tulun-an antes ginsulat sining iban pa nga mga manunulat ang ila mga libro.a

²⁹ Bilang katapusan, madamo nga tagna sa Daniel ang natuman madugay pa sa tapos sang 165 B.C.E. Ang isa sini amo ang tagna nahanungod sa Romanong Emperyo, nga ginsambit kaina. Ang isa pa amo ang talalupangdon nga tagna tuhoy sa pagkari ni Jesus, ang Mesias

Ang Pagkari sang Hinaplas

³⁰ Ini nga tagna narekord sa Daniel, kapitulo 9, kag amo sini ang mabasa: “Kapituan ka semana [sang mga tuig, ukon apat ka gatos kag kasiaman ka tuig] ang ginpat-od sa imo katawhan kag sa imo balaan nga siudad.”b (Daniel 9:​24, The Amplified Bible) Ano ang matabo sa tion sining 490 ka tuig? Aton mabasa: “Kutob sa pagguwa sang sugo sa pagpasag-uli kag sa pagpatindog sang Jerusalem tubtob sa pagkari sang hinaplas, ang prinsipe, mangin pito ka semana [sang mga tuig], kag kan-uman kag duha ka semana [sang mga tuig].” (Daniel 9:​25, AB) Gani isa ini ka tagna nahanungod sa tion sang pagkari sang “hinaplas,” ang Mesias. Paano ini natuman?

³¹ Ang sugo sa pagpasag-uli kag sa pagpatindog sang Jerusalem ‘nagguwa’ sang “ikaduha ka pulo nga tuig ni Artajerjes nga hari” sang Persia, kon sayoron, sang 455 B.C.E. (Nehemias 2:​1-9) Sang katapusan sang 49 ka tuig (7 ka semana sang mga tuig), ang daku nga bahin sang himaya sang Jerusalem ginpasag-uli. Kag, kon isipon ang bug-os nga 483 ka tuig (7 kag 62 ka semana sang mga tuig) kutob sang 455 B.C.E., magaabot kita sa 29 C.E. Ang matuod, amo ini “ikanapulog-lima nga tuig sang paghari ni Tiberio Cesar,” ang tuig nga ginbawtismuhan si Jesus ni Juan Bautista. (Lucas 3:1) Sadto nga tion, si Jesus ginpakilala sa publiko subong Anak sang Dios kag ginsugdan niya ang iya ministeryo sang pagbantala sing maayong balita sa Judiyong pungsod. (Mateo 3:​13-17; 4:​23) Sia nangin “hinaplas,” ukon Mesias.

³² Ang tagna nagdugang pa: “Kag sa tapos sang kan-uman kag duha ka semana [sang mga tuig], utdon ang hinaplas.” Nagsiling man ini: “Kag magahimo sia sing malig-on nga katipan upod sa madamo sa isa ka semana [pito ka tuig]; kag sa tunga sang semana pauntaton niya ang halad kag ang halad nga kalan-on.” (Daniel 9:​26, 27, AB) Nahisanto sa sini, nagkadto lamang si Jesus “sa madamo,” ang undanon nga mga Judiyo. Kon kaisa, nagbantala man sia sa mga Samaritano, nga nagpati sa pila ka bahin sang Kasulatan apang nagporma sila sing isa ka sekta nga tuhay sa Judaismo. Nian, “sa tunga sang semana,” sa tapos sang tatlo ka tuig kag tunga nga pagbantala, ginhalad niya ang iya kabuhi kag sa amo ‘gin-utod.’ Nagkahulugan ini sang katapusan sang Mosaikong Kasuguan lakip ang mga halad kag mga dulot sini. (Galacia 3:​13, 24, 25) Busa, paagi sa iya kamatayon, ‘ginpauntat [ni Jesus] ang halad kag ang halad nga kalan-on.’

³³ Walay sapayan, sa nagsunod pa nga tatlo ka tuig kag tunga ang bag-o mabun-ag nga Cristianong kongregasyon nagpanaksi lamang sa mga Judiyo kag, sang ulihi, sa mga paryente nga mga Samaritano. Apang, sang 36 C.E., sa katapusan sang 70 ka semana sang mga tuig, gintuytuyan si apostol Pedro sa pagbantala sa isa ka Gentil, nga si Cornelio. (Binuhatan 10:​1-48) Karon, ang “katipan upod sa madamo” wala na nalimitehan sa mga Judiyo. Ang kaluwasan ginbantala man sa wala matuli nga mga Gentil.

³⁴ Bangod ginsikway sang Judiyong pungsod si Jesus kag naghimbon sa pagpapatay sa iya, wala sila pag-amligan ni Jehova sang mag-abot ang mga Romano kag ginlaglag ang Jerusalem sang 70 C.E. Sa amo, ang dugang pa nga mga pulong ni Daniel natuman: “Kag ang katawhan sang prinsipe nga magaabot magalaglag sang siudad kag sang santuaryo. Ang katapusan sini may baha, kag tubtob sa katapusan may inaway.” (Daniel 9:​26b, AB) Ining ikaduha nga “prinsipe” amo si Tito, ang Romanong heneral nga naglaglag sang Jerusalem sang 70 C.E.

Ang Tagna nga Ginbugna

³⁵ Sa sining paagi, ang tagna ni Daniel tuhoy sa 70 ka semana natuman sa sibu gid nga paagi. Sa pagkamatuod, madamo sang mga tagna nga narekord sa Hebreong Kasulatan ang natuman sang nahaunang siglo, kag madamo sini ang may kaangtanan kay Jesus. Ang duog nga natawhan ni Jesus, ang iya kakugi para sa balay sang Dios, ang iya pagbantala nga hilikuton, ang pagtugyan sa iya sa baylo sang 30 ka bilog nga pilak, ang paagi sang iya pagkapatay, ang kamatuoran nga ginpapalaran ang iya mga panapton​—ini tanan nga detalye natuman sa Hebreong Kasulatan. Ang katumanan sini tanan nagapamatuod sing indi maduhaduhaan nga si Jesus amo ang Mesias, kag ginpakita sini liwat nga ang mga tagna ginbugna.​—Miqueas 5:​2; Lucas 2:​1-7; Zacarias 11:​12; 12:​10; Mateo 26:​15; 27:​35; Salmo 22:​18; 34:​20; Juan 19:​33-37.

³⁶ Sa kamatuoran, ang tanan nga tagna sang Biblia nga natalana nga matuman nagmatuod. Ang mga butang natabo sing sibu gid suno sa paagi nga ginsiling sang Biblia. Malig-on ini nga ebidensia nga ang Biblia Pulong sang Dios. Pat-od nga kapin pa sa tawhanon nga kaalam ang sa likod sining matagnaon nga mga pulong agod mangin sibu ini sila.

³⁷ Apang may yara iban pa nga mga tagna sa Biblia nga wala matuman sadtong mga tion. Ngaa? Bangod natalana sila nga matuman sa aton adlaw, kag sa aton palaabuton. Ang pagkamasaligan sadtong dumaan nga mga tagna nagapasalig sa aton nga ining iban pa nga mga tagna indi mapaslawan nga magamatuod gid. Subong makita naton sa masunod nga kapitulo, amo gid sini ang nagakatabo.

[Footnote]

[Mga Pamangkot sa Pagtinuon]

1. (Ilakip ang introduksion.) Ano ang ginapamatud-an sang kamatuoran nga ang Biblia nagarekord sing mga tagna nga nagmatuod?

2, 3. Ano ang nagdul-ong kay Hari Ezequias nga ipakita ang tanan nga bahandi sang iya balay kag ginharian sa mga mensahero gikan sa Babilonia?

4. Anong makapasubo nga resulta sang sayop ni Ezequias ang gintagna ni Isaias?

5, 6. (a) Ano ang ginsiling ni Jeremias bilang pagpalig-on sa tagna ni Isaias? (b) Sa anong paagi natuman ang mga tagna ni Isaias kag ni Jeremias?

7. Paano ang arkeolohiya nagapamatuod sa katumanan sang mga tagna ni Isaias kag ni Jeremias tuhoy sa Jerusalem?

8, 9. Ano ang gintagna ni Ezequiel batok sa Tiro?

10-12. San-o natuman sa katapusan ang tagna ni Ezequiel, kag paano?

13. Paano ginlaragway sang isa ka manuglakbay sang ika-19 nga siglo ang duog sang dumaan nga Tiro?

14, 15. Ano nga mga tagna ang ginrekord ni Isaias kag ni Jeremias batok sa Babilonia?

16. San-o ginbihag ang Babilonia, kag ni sin-o?

17, 18. (a) Sa anong paagi natabo ang ‘kahapayan sa mga tubig [sang Babilonia]’? (b) Ngaa ang “gamhanan nga mga tawo nagdumili sa pagpakig-away”?

19. Natuman bala ang tagna nga ang Babilonia “indi na pagtawohan”?

20, 21. Ano nga tagna ang nakita ni Daniel tuhoy sa pagpaagisod sang mga kagamhanan sa kalibutan, kag paano ini natuman?

22. Sa isa ka may kaangtanan nga tagna tuhoy sa pagpaagisod sang mga kagamhanan sa kalibutan, anong dugang pa nga kagamhanan sa kalibutan ang gintagna?

23. Sa anong paagi ang ikap-at nga sapat nga mapintas sa tagna ni Daniel “tuhay sa tanan nga iban nga mga ginharian”?

24, 25. (a) Paano naglutaw ang napulo ka sungay sang sapat nga mapintas? (b) Ano nga pagpaindisanay sa ulot sang mga sungay sang sapat nga mapintas ang gintagna ni Daniel?

26. San-o suno sa mga kritiko ginsulat ang Daniel, kag ngaa?

27, 28. Ano ang pila sang mga kamatuoran ang nagapamatuod nga ang Daniel wala ginsulat sang 165 B.C.E.?

29. Ngaa imposible nga ang tulun-an sang Daniel ginsulat sa tapos sang katumanan sang mga tagna sa sini?

30, 31. (a) Ano nga tagna ni Daniel ang nagtagna sang tion sang pag-abot sang Mesias? (b) Paano naton makalkular, pasad sa tagna ni Daniel, ang tuig nga natalana nga mag-abot ang Mesias?

32. Suno sa tagna ni Daniel, daw mangin ano kalawig ang dutan-on nga ministeryo ni Jesus, kag ano ang matabo sa katapusan sini?

33. Daw ano kalawig si Jehova magapakig-angot sa mga Judiyo lamang, kag ano nga hitabo ang nagtanda sang katapusan sini nga panahon?

34. Nahisanto sa tagna ni Daniel, ano ang natabo sa undanon nga Israel bangod ginsikway nila ang Mesias?

35. Anong dugang pa nga mga tagna nahanungod kay Jesus ang nagmatuod?

36, 37. Ano ang matun-an naton gikan sa kamatuoran nga ang mga tagna sang Biblia nagmatuod, kag ano nga pagsalig ang ginahatag sa aton sining ihibalo?