Ang Inaway sa Plataea—Isa ka “Oso” nga Ginlutos

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA GRESYA

PILA ka mamingaw nga kagulub-an sang templo. Binayaan nga mga bato nga tinigib kag mga alagyan nga grabas. Bakante nga kapatagan sa ulot sang kabakuluran sa pangpang sang Suba Asopós, 50 kilometros naaminhan-nakatundan sang Atenas, Gresya.

Indi mahinago ang katunayan nga nagatindog kita sa lugar mismo nga ang isa sa katapusan nga mga bahin sang inaway sang Persia kag Gresya natabo mga 2,500 ka tuig na ang nagligad. Diri natabo ang pinakadaku nga inaway sa duta sang Persianhon nga mga Inaway—ang Inaway sa Plataea.

Mga Palatandaan Sang Pag-engkwentrohanay

Kaangay sang nasulat sing maayo nga iskrip, gintagna sang Biblia ang pagtindog kag pagkapukan sang mga kagamhanan sa kalibutan mga siglo sing abanse. Suno gid sa tagna, ang Medo-Persianhon nga kagamhanan sang kalibutan, nga ginsimbuluhan sang isa ka oso kag sang isa ka karnero nga lalaki, agresibo nga nagpanakop sing bag-o nga mga teritoryo pa katundan. (Daniel 7:5; 8:4) Apang, sa ila pagsalakay sa Gresya, ang puwersa sang Persia sa idalom ni Hari Dario I nalutos sing grabe sa Marathon sang 490 B.C.E. Apat ka tuig sang ulihi, napatay si Dario.

Ang tagna ni Daniel dugang nga nagsambit sang ‘tatlo ka hari nga magatindog para sa Persia’ kag dayon sang ikap-at nga hari sang Persia, nga ‘magapukaw sang tanan nga butang batok sa ginharian sang Gresya.’ Yadto nga hari maathag nga amo si Jerjes nga anak ni Dario. (Daniel 11:2) Nagtinguha nga magbalos tungod sa pagkalutos sang Persia sa Marathon, nagpadala si Jerjes sing daku nga puwersa batok sa kontinente sang Gresya sang 480 B.C.E. Apang, sa tapos sang magasto kaayo nga kadalag-an sa Thermopylae, ang iya mga puwersa nalutos sing grabe sang ulihi sa Salamis.a

Si Mardonius—Nagaalang-alang nga Mangangaway?

Ang nahuy-an nga si Jerjes dalidali nga nagkadto sa Lidia, ginbilin ang 300,000 sang iya tinawo sa idalom sang pagmando sang eksperiensiado nga hangaway nga si Mardonius, nga gintulinan sa pagbantay sa nasakop nga mga rehiyon sang Gresya. Gikan sa iya ginapaligaran sang tigtulugnaw nga kampo sa Thessaly, nagpadala si Mardonius sing mensahero sa Atenas nga may panugyan nga nagatanyag sa mga taga-Atenas sing bug-os nga kapatawaran, pagpatindog liwat sang nasunog nga mga templo, pagpasag-uli sang teritoryo, kag alangay nga pag-alyansa subong hilway nga siudad. Apang, ginsikway sang mga taga-Atenas ang panugyan kag nagdangop sa Sparta para sa bulig militar.

Ginlaygayan si Mardonius sang rebelde nga mga Griego nga nagasimpatiya sa iya nga mahimo niya madaug ang batinggilan nga mga Griego paagi sa paghamham sa ila mga lider. Apang matinaastaason nga ginsikway ni Mardonius ini nga paagi. Ginatinguhaan niya gihapon nga likawan ang direkta nga pagpakig-engkwentro sa mga Griego, kag sa liwat nagtanyag sia nga paampuon ang mga taga-Atenas nga may paborable nga mga kondisyones. Apang, nagpabilin sila nga matig-a sa ila pagpangindi.

Ang Katapusan nga Bahin

Sa amo, ang katapusan nga bahin sang pag-engkwentrohanay sang Persia kag Gresya natabo sa ­Plataea, sang Agosto 479 B.C.E. Didto, mga 40,000 ka soldado sang Gresya—nga naglakip sang mga taga-Sparta, taga-Atenas, kag mga soldado gikan sa iban pa nga mga siudad sang Gresya—sa idalom sang pagmando ni Heneral Pausanias sang Sparta ang nagpakig-away sa 100,000 ka soldado ni Mardonius.

Sa sulod sang tatlo ka semana ang panguna nga mga grupo sang duha ka hangaway, nga lunsay nahadlok sa direkta nga engkwentrohanay, daw wala katapusan nga nag-inaway sa Suba ­Asopós. Suno sa leyenda, ang duha ka hangaway ginsaaran sing kadalag-an sang ila mga manugpakot kon magpabilin sila nga nagadepensa. Apang, ang nagapangabayo nga hangaway sang Persia wala untat nga nanggaritgarit sa mga Griego, gin-agaw ang katay sang kinahanglanon gid nga mga suplay kag ginhiluan ang mga bubon nga ginakuhaan sing tubig sang mga Griego.

Para kay Mardonius, daw malapit na matapos ang inaway. Apang ginpakadiutay sining kumander sang Persia ang ikasarang sa pagpakig-away sang ila kaaway. Naganyat ang heneral sa paglaum sang gilayon kag makahalawhaw nga kadalag-an. Gani, dalidali niya nga ginpatabok sa suba ang iya hangaway kag nagsalakay.

Nagpatindog sing pader nga taming nga human sang mga sanga sang kahoy ang mga Per­sianhon kag gikan sa likod sini ginpaulanan ni­la sing mga baslay ang ila mga kaaway. Ang 8,000 ka taga-Atenas ginsalakay sang rebelde nga mga Griego nga kaalyansa sang mga Persian­hon, samtang ang kadamuan sang mga soldado ni Mardonius nagsalakay sa 11,500 ka taga-Sparta. Agod amligan ang ila kaugalingon gikan sa nagaulan nga mga baslay, ang mga taga-Sparta nagkuob sa ila mga taming. Apang, pagkatapos sini, naglansar sila subong isa ka hubon sang armado nga mga soldado sing isa ka disiplinado nga pagsalakay sa pagbalos. Bangod sang ila mas malaba nga mga sibat kag mas madamol nga hinganib sa lawas, nakapalapit sila sing madasig kag sing matinuyuon sa mga Persianhon.

Bangod nakibot, ang mga Persianhon nag-isol. Sa amo man nga tion, ginlutos sang mga taga-Atenas ang traidor nga mga Griego. Ang hangaway ni Mardonius—nga protektado sang nagapangabayo nga hangaway sini—dalidali nga nagbalik sa pihak sang suba. Gindalasa kag nahulog si Mardonius gikan sa iya kabayo kag ginpatay. Ang Persianhon nga hangaway, bangod wala na sing lider, nagkinarankaran kag nagpinalagyo.

Sa amo man nga tion, sa baybayon sang Ionia sa Mycale sa tabok sang dagat, ang mga bapor-de-guerra sang Gresya naglutos sang hangaway sa dagat sang Persia, nga haluson makalampuwas sa pagkalutos sa ­Salamis isa ka tuig ang nagligad. Ang gintingob nga puwersa sang gamhanan nga hangaway sang Persia nalutos sing bug-os.

Nalupog nga “Oso”

Wala na liwat magpakig-away ang puwersa militar sang Persia sa kadutaan sang Europa. Ang hangaway sang Persia bug-os gid nga nalaglag subong isa ka organisado nga puwersa sa inaway. Sa tapos sadto, suno sa libro nga A Soaring Spirit, “nagbalik si Jerjes sa iya mga kapital kag nagkalipay sa iya mga babayi. Sa pulupanag-on ginpadayon niya ang mga proyekto nga pagtukod sang iya amay, nagdugang sing mga palasyo kag mga monumento sa seremonyal nga kapital sang Persia, ang Persepolis. Apang wala na sia sing nahimo nga tumalagsahon.”

Naamligan sing maayo sa pangabuhi sa palasyo, nangin interesado na lamang ang anay ambisyuso nga mandadaug sa indi tanto ka importante nga mga padihot sa politika kag sa kutsokutso sa palasyo. Apang, bisan didto, indi sia malipayon. Sang 465 B.C.E., ginpapatay sia sang isa ka grupo sang mga manughimbon sa iya mismo higdaan.

Ang A Soaring Spirit nagakomento: “Sa nagsunod nga mga hari sang Persia—sa dimagkubos sa pagtamod sang Griegong mga manunulat nga amo kuntani ang panguna nga tuburan sang impormasyon nahanungod sa Emperyo sini nga tion—wala sing isa nga nagpakita sang kusog ukon kaalam ni Ciro ukon ni Dario. Sa pagginahom ni Artajerjes I nga anak ni Jerjes, ang kuwarta, indi ang mga tropa, ang panguna nga instrumento sa sistema sang emperyo sang Persia. Gingamit niya ang sensilyo sang ginharian agod magpahilabot sa mga hilikuton sang Gresya, ginahamhaman una ang isa [ka siudad-estado] kag dayon ang isa pa agod magtuga sing gamo . . . Ang mga sensilyo, bulawan nga mga ­daric, may larawan ni Dario nga nagauyat sing pana kag baslayan; matinamayon nga gintawag ini sang mga Griego subong ‘mga manugpana sang Persia.’ ”

Ang paghimbon kag pagpatay nagpadayon nga nagmantsa sing dugo sa harianon nga panimalay sang Emperyo sang Persia tubtob nga nadula ini sang ulihi. Madasig nga nag-usmod ang emperyo, kag nadula sang dinastiya sang Persia ang pagkapyot sini sa gahom kag ang ikasarang sini sa pagdumala.

Walay sapayan sang katapusan nga mga panikasog agod pabakuron ang ginharian, ang harianon nga panimalay handa na nga mapukan sang si Alejandro nga Daku—ang tawo nga pareho kay Ciro sing emperyalistiko nga palanan-awon kag mga ambisyon—nagsugod sa pagmartsa pasulod sa emperyo sang ikap-at nga siglo B.C.E. Sa liwat, natuman ang tagna sang Biblia sa tagsa ka detalye.

[Footnote]

[Kahon/Mga Laragway sa pahina 22]

Medo-Persia kag Gresya—Duha ka Siglo nga Engkwentrohanay

539 B.C.E. Ang Medo-Persia nangin ikap-at nga kagamhanan sa kalibutan. Nagpanakop ini sing teritoryo sa tatlo ka panguna nga direksion: aminhan (Asiria), katundan (Ionia), kag bagatnan (Egipto) (Daniel 7:5; 8:1-4, 20)

500 B.C.E. Ang mga Griego sa Ionia (Asia Minor) nagrebelde batok sa mga gumalahom sang Persia

490 B.C.E. Ang mga taga-Atenas nagtabog sa mga Persianhon sa Marathon

482 B.C.E. Si Jerjes ‘nagpukaw sang tanan nga butang batok sa Gresya’ (Daniel 11:2)

480 B.C.E. Magasto kaayo nga kadalag-an sang mga Persianhon sa Thermopylae; napierde sing bug-os ang mga Persianhon sa Salamis

479 B.C.E. Ang mga taga-Atenas kag mga taga-Sparta naglutos sa mga Persianhon sa Plataea

336 B.C.E. Si Alejandro nangin hari sang Macedonia

331 B.C.E. Ginlutos ni Alejandro nga Daku ang hangaway sang Persia sa Gaugamela; ang Gresya nangin ikalima nga kagamhanan sa kalibutan (Daniel 8:3-8, 20-22)

[Mga Laragway]

Persianhon nga manugpana

Prosesyon sang mga manugkabayo sang Gresya

[Kapsion]

Musée du Louvre, Paris

Ang retrato sa maayong kabubut-on sang British Museum

[Kahon sa pahina 22]

Ang Katapusan nga Resulta Sang Tanan nga Pagsumpunganay Sang Katawhan sa Paggahom

“Sa mga adlaw sadto nga mga hari ang Dios sang langit magapatindog sing ginharian nga indi gid malaglag. Kag ang ginharian mismo indi iliton sa iban nga katawhan. Dugmukon sini kag papason ini tanan nga ginharian, kag magapadayon ini tubtob sa walay katubtuban.”—Daniel 2:44

[Laragway sa pahina 21]

Ang patag-awayan sa Plataea, diin napukan ang hangaway sang Persia