Ang Pulong sang Dios Nagapadayon sa Walay Katubtuban

“Kon tuhoy sa pulong sang aton Dios, ini magapadayon tubtob sa tion nga wala sing pat-od.”​—⁠ISAIAS 40:⁠8.

1. (a) Ano ang buot silingon diri sang “ang pulong sang aton Dios”? (b) Paano ginpaanggid ang mga saad sang mga tawo sa pulong sang Dios?

ANG mga tawo mahuyugon magsalig sa mga saad sang prominente nga mga lalaki kag mga babayi. Apang bisan kon daw ano man kaayo sining mga saad sa mga tawo nga nagahandum sing kauswagan sa ila kabuhi, kaangay ini sing nagakalaya nga mga bulak kon ipaanggid sa pulong sang aton Dios. (Salmo 146:​3, 4) Kapin sa 2,700 ka tuig na ang nagligad, gin-inspirar ni Jehova nga Dios si manalagna Isaias sa pagsulat: “Ang tanan nga unod berde nga hilamon, kag ang tanan nila nga mahigugmaon nga kalulo kabngay sang kabulakan sang latagon. . . . Ang berde nga hilamon nagakalayong, ang kabulakan nagakalaya; apang kon tuhoy sa pulong sang aton Dios, ini magapadayon tubtob sa tion nga wala sing pat-od.” (Isaias 40:​6, 8) Ano inang nagapadayon nga “pulong”? Amo ini ang pinamulong sang Dios tuhoy sa iya katuyuan. Sa karon may nasulat kita nga porma sinang “pulong” sa Biblia.​—⁠1 Pedro 1:24, 25.

2. Sa atubangan sang anong mga panimuot kag mga buhat gintuman ni Jehova ang iya pulong tuhoy sa dumaan nga Israel kag Juda?

² Naeksperiensiahan sang mga tawo sang mga adlaw sang dumaan nga Israel ang pagkamaminatud-on sang rekord ni Isaias. Paagi sa iya mga manalagna si Jehova nagtagna nga, bangod sang ila daku nga pagkamalinapason sa iya, una ang napulo-ka-tribo nga ginharian sang Israel kag nian ang duha ka tribo nga ginharian sang Juda pagabihagon. (Jeremias 20:​4; Amos 5:​2, 27) Bisan nga ginhingabot nila, ginpamatay pa gani, ang mga manalagna ni Jehova, ginsunog ang linukot nga nagaunod sing nagapaandam nga mensahe sang Dios, kag nagpangayo sing bulig sa militar sang Egipto agod punggan nga matuman ang tagna, ang pulong ni Jehova wala mapaslawi. (Jeremias 36:​1, 2, 21-24; 37:​5-10; Lucas 13:34) Dugang pa, ang saad sang Dios nga ipasag-uli ang mahinulsulon nga Judiyong nagkalabilin sa ila pungsod talalupangdon nga natuman.​—⁠Isaias, kapitulo 35.

3. (a) Anong mga saad nga ginrekord ni Isaias ang importante gid sa aton? (b) Ngaa kumbinsido ikaw nga ining mga butang pat-od gid nga matuman?

³ Paagi kay Isaias, si Jehova nagtagna man sing matarong nga paggahom sang Mesias sa katawhan, sing kahilwayan sa sala kag kamatayon, kag sing paghimo sa duta nga isa ka paraiso. (Isaias 9:​6, 7; 11:​1-9; 25:​6-8; 35:​5-7; 65:​17-​25) Matuman man bala ining mga butang? Sing pat-od gid! “Ang Dios . . . indi makabutig.” Ginpasulat niya ang iya matagnaon nga pulong para sa aton kaayuhan, kag ginpat-od niya nga matipigan ini.​—⁠Tito 1:​2; Roma 15:⁠4.

4. Bisan pa nga wala matipigan ang orihinal nga mga manuskrito sang Biblia, paano mapamatud-an nga ang pulong sang Dios “buhi”?

⁴ Wala gintipigan ni Jehova ang orihinal nga mga manuskrito nga ginsulatan sang iya dumaan nga mga manunulat sadtong mga tagna. Apang ang iya “pulong,” ang iya ginpahayag nga katuyuan, napamatud-an nga isa ka buhi nga pulong. Ina nga katuyuan indi mapunggan nga nagakatuman, kag samtang nagakatuman ini, ang nasulod nga mga hunahuna kag mga motibasyon sang mga tawo nga ang ila mga kabuhi natandog sini ginapahayag. (Hebreo 4:12) Dugang pa, ginapakita sang rekord sa maragtas nga ang pagtipig kag pagbadbad sa inspirado nga Kasulatan nahimo paagi sa pagtuytoy sang Dios.

Sang Makaatubang Sing mga Pagtinguha nga Laglagon Ini

5. (a) Anong panikasog ang ginhimo sang isa ka hari sang Siria agod laglagon ang inspirado Hebreong Kasulatan? (b) Ngaa napaslawan sia?

⁵ Sa madamo nga okasyon, gintinguhaan sang mga manuggahom nga laglagon ang inspirado nga mga sinulatan. Sang 168 B.⁠C.⁠E., ang hari sang Siria nga si Antiochus Epiphanes (ginlaragway sa pahina 10) nagpatindog sing isa ka altar para kay Zeus sa sulod sang templo nga gindedikar kay Jehova. Ginpangita man niya ‘ang mga tulun-an sang Kasuguan,’ ginsunog ini, kag nagsiling nga ang bisan sin-o nga nagapanag-iya sina nga mga Kasulatan pagapatyon. Walay sapayan sang kadamuon sang mga kopya nga ginsunog niya sa Jerusalem kag sa Judea, wala niya malaglag sing bug-os ang Kasulatan. Ang mga kolonya sang mga Judiyo nagalapta sadto anay sa madamo nga kadutaan, kag ang tagsa ka sinagoga may kaugalingon nga koleksion sang mga linukot.​—⁠Ipaanggid ang Binuhatan 13:​14, 15.

6. (a) Anong daku nga panikasog ang ginhimo agod laglagon ang Kasulatan nga gingamit sang unang mga Cristiano? (b) Ano ang resulta?

⁶ Sang 303 C.⁠E., si Emperador Diocletian sang Roma nagsugo man nga panggub-on ang mga duog tilipunan sang mga Cristiano kag ang ila ‘mga Kasulatan pagasunugon.’ Yadto nga pagpanglaglag naglawig sing isa ka dekada. Walay sapayan sing daku nga paghingabot, si Diocletian wala magmadinalag-on sa pagdula sa Cristianismo, ukon gintugutan sang Dios nga malaglag sang bug-os sang mga ahente sang emperador ang tanan nga kopya sang bisan isa lamang ka bahin sang Iya inspirado nga Pulong. Apang paagi sa ila reaksion tuhoy sa pagpalapnag kag pagbantala sing Pulong sang Dios, ginpakita sang mga manugpamatok kon ano ang yara sa ila mga tagipusuon. Ginpakilala nila ang ila kaugalingon subong mga tawo nga ginbulag ni Satanas kag nagahimo sang iya kabubut-on.​—⁠Juan 8:​44; 1 Juan 3:​10-12.

7. (a) Anong mga panikasog ang ginhimo agod punggan ang paglapnag sang ihibalo sa Biblia sa nakatundan nga Europa? (b) Ano ang nahimo sang pagbadbad kag pagbalhag sing Biblia?

⁷ Ang mga panikasog nga punggan ang paglapnag sang ihibalo sa Biblia ginhimo man sa lain nga mga paagi. Sang ang Latin wala na ginagamit subong kinaandan nga lenguahe, indi ang pagano nga mga manuggahom kundi ang nagapangangkon nga mga Cristiano​—⁠si Papa Gregory VII (1073-85) kag si Papa Innocent III (1198-1216)​—⁠ang aktibo nga nagpamatok sa pagbadbad sing Biblia sa mga lenguahe nga gingamit sang kinaandan nga mga tawo. Agod dulaon ang pagpamatok sa awtoridad sang simbahan, ang Romano Katoliko nga Konsilyo sa Toulouse, Pransia, sang 1229, nagsugo nga ang ordinaryo nga tawo indi makapanag-iya sing mga tulun-an sang Biblia sa kinaandan nga lenguahe. Ang Inkisisyon gingamit sing mabaskog agod ipatuman ang sugo. Apang, pagkatapos sang 400 ka tuig sang Inkisisyon, ginbadbad sang mga mahigugmaon sa Pulong sang Dios ang kompleto nga Biblia kag ginpalapnag ang naimprinta nga mga edisyon sini sa mga 20 ka lenguahe, pati ang dugang nga mga dialekto, kag ang daku nga bahin sini sa 16 ka iban pa nga hambal.

8. Sang ika-19 nga siglo, ano ang natabo sa patag sang pagbadbad kag pagpanagtag sing Biblia sa Rusya?

⁸ Indi lamang ang Romano Katolikong Simbahan ang nagtinguha nga ipahilayo ang Biblia sa kinaandan nga mga tawo. Sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo, ginbadbad ni Pavsky, isa ka propesor sa St. Petersburg Academy of Divinity, ang Ebanghelyo ni Mateo halin sa Griego padulong sa Ruso. Ang iban pa nga mga tulun-an sa Cristianong Griegong Kasulatan ginbadbad man sa Ruso, kag si Pavsky amo ang nangin editor. Ginpanagtag ini sing lapnag gid tubtob nga paagi sa pagmaniobra sang simbahan, sang 1826 ang czar nakumbinsi nga ipadumala ang Russian Bible Society sa “Balaan nga Sinodo” sang Ortodokso nga Simbahan sa Rusya, nga epektibo nga nagpadulog sa pagpanghikot sini. Sang ulihi, ginbadbad ni Pavsky ang Hebreong kasulatan halin sa Hebreo padulong sa Ruso. Sadto man nga tion, si Makarios, isa ka archimandrite sang Ortodokso nga Simbahan, nagbadbad man sing Hebreong Kasulatan halin sa Hebreo padulong sa Ruso. Pareho sila nga ginsilutan bangod sang ila mga pagtinguha, kag ang ila mga badbad ginbutang sa talaguan sing mga dokumento sang simbahan. Determinado ang simbahan nga huptan ang Biblia sa dumaan Slavonico nga lenguahe, nga sadto nga tion indi mabasa ukon mahangpan sang kinaandan nga mga tawo. Sang indi na mapunggan ang mga panikasog sang mga tawo sa pagkuha sing ihibalo sa Biblia amo pa lamang nga ang “Balaan nga Sinodo,” sang 1856, naghimo sang iya gin-aprobahan nga pagbadbad, ginhimo ini paagi sa mga panuytoy nga mahalungon nga ginhimo agod pat-uron nga ang ginagamit nga mga ekspresyon sa pagbadbad magahisanto sa mga pagtamod sang simbahan. Sa amo, may kaangtanan sa pagpalapnag sing Pulong sang Dios, nakita ang kinatuhayan sang ginapakitakita sang mga lider sang relihion kag sang ila matuod nga motibo, subong sang ginpakita sang ila mga pulong kag mga buhat.​—⁠2 Tesalonica 2:​3, 4.

Pag-amlig sa Pulong Batok sa Katikuan

9. Paano ginpakita sang pila ka manugbadbad sang Biblia ang ila gugma sa Pulong sang Dios?

⁹ Lakip sa mga nagbadbad kag nagkopya sang Kasulatan amo ang mga lalaki nga matuod nga nagahigugma gid sa Pulong sang Dios kag hanuot nga nagpanikasog nga makalab-ot ini sa tanan. Si William Tyndale ginpatay subong martir (sang 1536) bangod sang iya pagbadbad sing Biblia sa Ingles. Si Francisco de Enzinas ginbilanggo sang Katolikong Inkisisyon (pagkatapos sang 1544) bangod sang pagbadbad kag pagbalhag sing Cristianong Griegong Kasulatan sa Espanyol. Walay sapayan sing katalagman sa iya kabuhi, ginbadbad ni Robert Morrison (kutob sang 1807 tubtob 1818) ang Biblia padulong sa Inintsik.

10. Anong mga halimbawa ang nagapakita nga may mga manugbadbad nga napahulag sang mga impluwensia luwas sa gugma sa Pulong sang Dios?

¹⁰ Apang, kon kaisa, may mga butang luwas sa gugma sa Pulong sang Dios, nga nag-impluwensia sa hilikuton sang mga manugkopya kag sang mga manugbadbad. Binagbinaga ang apat ka halimbawa: (1) Ang mga Samaritano nagtukod sang isa ka templo sa Bukid Gerizim subong karibal sang templo sa Jerusalem. Sa pagsakdag sini, isa ka pagbag-o ang ginhimo sa Pentateuko sang mga Samaritano sa Exodo 20:⁠17. Ang sugo gindugang subong nga daw bahin ini sang Dekalogo, sa pagtukod sing isa ka altar nga bato sa Bukid Gerizim kag sa paghalad sing mga dulot didto. (2) Ginpasobrahan sang tawo nga una nga nagbadbad sa tulun-an ni Daniel para sa Griegong Septuagint ang iya mga pagbadbad. Ginsal-ot niya ang mga dinalan nga ginhunahuna niya nga magapaathag ukon magapadaku kon ano ang yara sa Hebreo nga teksto. Ginkuha niya ang mga detalye nga ginhunahuna niya nga indi mabaton sang mga bumalasa. Sang ginbadbad niya ang tagna tuhoy sa tion sang pagkari sang Mesias, nga masapwan sa Daniel 9:​24-27, ginpalsipikar niya ang ginsambit nga hut-ong sang tion kag gindugangan, ginbag-o, kag ginsaylo ang mga tinaga, sa tuyo nga himuon ang tagna nga daw nagasakdag sa panikasog sang mga Macabeo. (3) Sang ikap-at nga siglo C.⁠E., sa isa ka Latin nga sinulatan, isa ka makugi gid nga sumalakdag sang Trinitaryanismo ang maathag nga naglakip sang mga tinaga nga “sa langit, ang Amay, ang Pulong, kag ang balaan nga espiritu; kag ining tatlo isa” subong nga daw kinutlo ini gikan sa 1 Juan 5:⁠7. Sang ulihi ina nga dinalan ginlakip sa teksto sang isa ka Latin nga manuskrito sang Biblia. (4) Gintugutan ni Louis XIII (1610-43), sa Pransia, si Jacques Corbin nga badbaron ang Biblia sa Pranses agod mauntat ang mga panikasog sang mga Protestante. Ginahunahuna ina nga tulumuron, ginlakip ni Corbin ang pila ka pagbag-o sa teksto, lakip ang reperensia tuhoy sa “balaan nga sakripisyo sang Misa” sa Binuhatan 13:⁠2.

11. (a) Paano nagpadayon ang Pulong sang Dios walay sapayan sing pagkadibunayag sang pila ka manugbadbad? (b) Daw ano kadamo ang ebidensia sang dumaan nga manuskrito agod pamatud-an kon ano ang orihinal nga ginsiling sang Biblia? (Tan-awa ang kahon.)

¹¹ Wala gintapna ni Jehova ina nga mga pagpatiko sa iya Pulong, ukon nabag-o sining mga pagpatiko ang iya katuyuan. Ano ang nangin mga epekto sini? Ang pagdugang sing mga reperensia tuhoy sa Bukid Gerizim wala maghimo sa relihion sang mga Samaritano nga instrumento sang Dios sa pagpakamaayo sa katawhan. Sa baylo, ginpamatud-an sini nga walay sapayan nga ang relihion sang mga Samaritano nagapangangkon nga nagapati sa Pentateuko, indi ini masaligan nga nagatudlo sing kamatuoran. (Juan 4:​20-24) Ang mga pagpatiko sing mga tinaga sa Septuagint wala makapugong sa pagkari sang Mesias suno sa gintagna nga tion paagi kay manalagna Daniel. Dugang pa, walay sapayan nga ang Septuagint amo anay ang gingamit sang unang siglo, ang mga Judiyo pat-od nga naanad sa pagpamati sa mga Kasulatan nga ginabasa sa Hebreo sa ila mga sinagoga. Subong resulta, “ang mga tawo nagapaabot” sang ang tion sang katumanan sang tagna malapit na. (Lucas 3:15) Kon tuhoy sa mga pagbag-o sa 1 Juan 5:7 sa pagsakdag sa Trinidad kag sa Binuhatan 13:2 sa pagsakdag sa panudlo sang Misa, wala sini mabag-o kon ano ang kamatuoran. Kag sang ulihi ang mga daya nabuyagyag sing bug-os. Ang madamo nga suplay sang mga manuskrito sang Biblia gikan sa orihinal nga lenguahe nagahatag sing paagi sa pag-usisa sa pagkamasaligan sang bisan ano nga badbad.

12. (a) Anong daku nga mga pagbag-o ang ginhimo sang pila ka manugbadbad sang Biblia? (b) Daw ano kasangkad ini?

¹² Ang iban pa nga mga panikasog nga bag-uhon ang Kasulatan naglakip sing kapin pa sa pagbag-o sa mga tinaga sang pila ka bersikulo. Nangin isa ini ka pag-atake sa persona sang matuod nga Dios mismo. Ang kinaugali kag ang kasangkaron sang mga pagbag-o naghatag sing maathag nga pamatuod sang impluwensia gikan sa isa ka ginahalinan nga mas gamhanan sangsa isa ka indibiduwal nga tawo ukon tawhanon nga organisasyon​—⁠huo, impluwensia gikan sa panguna nga kaaway ni Jehova, si Satanas nga Yawa. Nagapadaug sa sinang impluwensia, ang mga manugbadbad kag ang mga manugkopya​—⁠ang iban sing hungod, ang iban may pagpangalag-ag​—⁠nagkuha sa personal nga ngalan sang Dios, nga Jehova, gikan sa iya inspirado nga Pulong sa linibo ka duog nga makit-an ini. Sadto anay, ang pila ka badbad halin sa Hebreo padulong sa Griego, Latin, Aleman, Ingles, Italyano, kag Olandes, upod sa iban pa, bug-os nga nagkuha sa ngalan sang Dios ukon ginhuptan ini sa pila lamang ka duog. Ginkuha man ini sa mga kopya sang Cristianong Griegong Kasulatan.

13. Ngaa ang lapnag nga pagtinguha nga patikuon ang Biblia wala makadula sa ngalan sang Dios sa hunahuna sang mga tawo?

¹³ Apang, inang mahimayaon nga ngalan wala madula sa hunahuna sang mga tawo. Ang mga badbad sang Hebreong Kasulatan padulong sa Espanyol, Portuges, Aleman, Ingles, Pranses, kag madamo pa nga iban, bunayag nga naglakip sa personal nga ngalan sang Dios. Sang ika-16 nga siglo, ang personal nga ngalan sang Dios liwat man nga nakit-an sa lainlain nga Hebreong mga badbad sang Cristianong Griegong Kasulatan; sang ika-18 nga siglo, sa Aleman; sang ika-19 nga siglo, sa Croat kag sa Ingles. Bisan kon tinguhaan sang mga tawo nga taguon ang ngalan sang Dios, sa pag-abot sang “adlaw ni Jehova,” nian, subong sang ginpahayag sang Dios, ‘ang mga pungsod makahibalo nga ako amo si Jehova.’ Inang ginpahayag nga katuyuan sang Dios indi mapaslawan.​—⁠2 Pedro 3:​10; Ezequiel 38:​23; Isaias 11:​9; 55:⁠11.

Ang Mensahe Nagalab-ot sa Bug-os nga Globo

14. (a) Sang ika-20 nga siglo, daw ano kadamo nga lenguahe sa Europa gin-imprinta ang Biblia, kag ano ang epekto? (b) Sang hingapusan sang 1914, daw ano kadamo nga lenguahe sa Aprika matigayon ang Biblia?

¹⁴ Sadtong maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo, ang Biblia naimprinta na sa 94 ka hambal sa Europa. Nagpaalisto ini sa mga estudyante sang Biblia sa sina nga bahin sang kalibutan sa katunayan nga ang importante kaayo nga mga hitabo magaabot sa katapusan sang Tion Sang mga Gentil sa 1914 kag sa pagkamatuod natabo ini! (Lucas 21:24) Antes natapos ang importante nga tuig sang 1914, ang Biblia, ang kabug-usan ukon ang pila ka tulun-an sini, ginbalhag sa 157 ka lenguahe sa Aprika, dugang sa lapnag na nga ginagamit nga Ingles, Pranses, kag Portuges nga mga lenguahe. Busa ginpahamtang ang sadsaran sa pagtudlo sing nagahilway sa espirituwal nga mga kamatuoran sang Biblia sa mga mapainubuson halin sa madamo nga tribo kag nasyonalidad nga nagapuyo didto.

15. Samtang nagasugod ang katapusan nga mga adlaw, daw ano kalapnag nga matigayon ang Biblia sa mga lenguahe sang mga tawo sa Amerika?

¹⁵ Sang ang kalibutan nagsulod sa gintagna nga katapusan nga mga adlaw, ang Biblia matigayon na sing lapnag sa kadutaan sa Amerika. Ang mga imigrante halin sa Europa nagdala sing Biblia nga ginbadbad sa nanuhaytuhay nila nga hambal. Isa ka masangkad nga programa sang edukasyon sa Biblia ang ginsugdan, upod ang mga pamulongpulong publiko kag maid-id nga pagpahamtang sing mga literatura sa Biblia nga ginbalhag sang mga International Bible Student, subong amo anay ang pagtawag sa mga Saksi ni Jehova. Dugang pa, ang pag-imprinta sang Biblia nasugdan na sang mga sosiedad sa Biblia sa 57 iban pa nga lenguahe agod atipanon ang kinahanglanon sing tumandok nga mga pumuluyo sang Nakatundan nga Hemisperio.

16, 17. (a) Sa anong kasangkaron matigayon ang Biblia sang mag-abot ang tion sang bug-os globo nga pagbantala? (b) Paano napamatud-an nga ang Biblia isa gid ka libro nga nagapadayon kag may daku nga impluwensia?

¹⁶ Sang mag-abot ang tion sang bug-os globo nga pagbantala sing maayong balita antes ‘mag-abot ang katapusan,’ ang Biblia lapnag na sa Asia kag sa mga kapuluan sa Pasipiko. (Mateo 24:14) Ginbalhag na ini sa 232 ka lenguahe sa sina nga bahin sang kalibutan. Ang iban kompleto nga mga Biblia; madamo sini ang mga badbad sang Cristianong Griegong Kasulatan; ang iban mga solo nga tulun-an sang Balaan nga Kasulatan.

¹⁷ Sing maathag, ang Biblia wala nagapadayon subong isa lamang ka pasundayag sa museo. Sa tanan nga libro nga nagluntad, amo ini ang pinakalapnag nga ginbadbad kag pinakalapnag nga ginpanagtag nga libro. Nahisuno sa sinang pamatuod sang kahamuot sang Dios, ang mga butang nga ginrekord sa sina nga libro natuman. Ang mga panudlo sini kag ang espiritu nga nag-inspirar sinang mga pagpanudlo nagdala man sing dayon nga epekto sa kabuhi sang mga tawo sa madamo nga pungsod. (1 Pedro 1:​24, 25) Apang madamo pa ang magaabot​—⁠madamo pa.

Madumduman Mo Bala?

◻ Ano “ang pulong sang aton Dios” nga nagapadayon tubtob sa walay katubtuban?

◻ Anong mga panikasog ang ginhimo agod laglagon ang Biblia, kag ano ang mga resulta?

◻ Paano naamligan ang integridad sang Biblia?

◻ Paano ang pinamulong tuhoy sa katuyuan sang Dios napamatud-an nga isa ka buhi nga pulong?

[Kahon sa pahina 12]

Nahibaluan Gid Bala Naton Kon Ano ang Orihinal nga Ginsiling Sang Biblia?

Mga 6,000 ka Hebreong sinulat nga mga manuskrito ang nagapamatuod sa mga kaundan sang Hebreong Kasulatan. Ang pila sini napetsahan antes sang Cristianong panahon. Mga 19 sang nagaluntad pa nga manuskrito sang kompleto nga Hebreong Kasulatan ang napetsahan sa tion antes sang pagkaimbento sang pag-imprinta sa movable type. Dugang pa, kutob sadto nga tion, may nagaluntad nga mga pagbadbad nga ginhimo sa 28 ka iban pa nga lenguahe.

Tuhoy sa Cristianong Griegong Kasulatan, may mga 5,000 ka manuskrito sa Griego ang yara sa listahan. Ang isa sini napetsahan antes sang 125 C.⁠E., busa halos pila ka tuig lamang pagkatapos sang tion sang orihinal nga pagsulat. Kag ang pila ka bahin sini ginabulubanta nga napetsahan sing mas temprano pa. Sa 22 sang 27 ka inspirado nga tulun-an, may yara 10 tubtob 19 ka kompleto nga sinulat nga manuskrito. Ang pinakadiutay nga numero sang kompleto nga sinulat nga manuskrito para sa tagsa ka tulun-an sa sining bahin sang Biblia amo ang tatlo​—⁠para sa Bugna. Ang isa ka manuskrito sang kompleto nga Cristianong Griegong Kasulatan napetsahan sadtong ikap-at nga siglo C.⁠E.

Wala na sing iban pa dumaan nga literatura ang ginpamatud-an sing amo sina kadamo nga dumaan dokumentado nga mga ebidensia.