Համամի՞տ է այս գիրքը գիտության հետ

Կրոնը միշտ չէ, որ բարեկամաբար է վերաբերվել գիտությանը։ Անցած դարերում որոշ աստվածաբաններ դիմադրել են գիտական հայտնագործություններին, երբ զգացել են, որ դրանք սպառնալիք են հանդիսանում Աստվածաշնչի իրենց մեկնաբանությունների համար։ Սակայն իրո՞ք գիտությունը Աստվածաշնչի թշնամին է։

ԵԹԵ Աստվածաշնչի գրողները հավանություն տային իրենց ժամանակներում տարածված գիտական կարծիքներին, արդյունքում կստացվեր գիտական կոպիտ սխալներ պարունակող մի գիրք։ Սակայն գրողները այդպիսի ոչ գիտական թյուր կարծիքներ առաջ չեն քաշել։ Ընդհակառակը, նրանք մի շարք տեղեկություններ են արձանագրել, որոնք այսօր գիտականորեն հիմնավորված են, սակայն ուղղակիորեն հակասել են իրենց ժամանակների ընդունված տեսակետներին։

Ինչպիսի՞ն է Երկրի ձևը

Այդ հարցը հազարավոր տարիներ հետաքըրք­րել է մարդկանց։ Հնագույն ժամանակների համընդհանուր կարծիքն այն էր, թե Երկիրը տափարակ է։ Բաբելոնացիներն, օրինակ, հավատում էին, որ տիեզերքը մի արկղ է կամ սենյակ, որտեղ երկիրը դրա հատակն է։ Հնդկաստանի վեդայական քրմերը պատկերացնում էին, որ երկիրը հարթահատակ է, որի միայն մեկ կողմն է բնակեցված։ Ասիական նախնադարյան մի ցեղ երկիրը պատկերել էր հսկայական սկուտեղի տեսքով։

Հույն փիլիսոփա Պյութագորասը դեռևս մ.թ.ա. վեցերորդ դարում տեսաբանեց՝ քանի որ լուսինն ու արեգակը գնդաձև են, ապա երկիրը ևս պետք է գնդանման լինի։ Արիստոտելը (մ.թ.ա. չորրորդ դար) ավելի ուշ համաձայնվեց այդ տեսության հետ՝ բացատրելով, որ երկրի գնդաձևությունը հաստատվում է Լուսնի խավարումով. Լուսնի վրա Երկրի ստվերը կորագիծ է։

Սակայն Երկրի հարթահատակ լինելու գաղափարը (որի միայն վերնամասն է բնակեցված) ամբողջովին չվերացավ։ Ոմանք ­չկարողացան ընդունել շրջանա­ձևության տրամաբանական ենթադրությունը՝ հակոտնյաների կոնցեպցիան։a Չորրորդ դարի քրիստոնեության կողմնակից Լակտանտիուսը ծաղրեց այդ գաղափարը՝ պատճառաբանելով. «Մի՞թե կա այնքան անմիտ մեկը, որ հավատա, թե գոյություն ունեն մարդիկ, որոնց ոտնահետքերը բարձր են իրենց գլուխներից.... որ բերքն ու ծառերը դեպի վար են աճում, որ անձրևը, ձյունն ու կարկուտը դեպի վեր են թափվում»։²

Հակոտնյաների հասկացությունը որոշ աստվածաբանների դժվարին կացության մեջ դրեց։ Որոշակի տեսություններ սահմանում էին, որ եթե հակոտնյաները (հակոտնյա տեղերում ապրողները) գոյություն ունեն, ապա նրանք ոչ մի հնարավոր կապ չեն կարող ունենալ ճանաչված մարդկության հետ նավարկելու համար ծովի չափազանց լայն լինելու, կամ էլ հասարակածը անանցանելի արևադարձային գոտիներով շրջապատված լինելու պատճառով։ Հետևաբար որտեղի՞ց էին առաջացել հակոտնյաները։ Տարակուսած՝ որոշ աստվածաբաններ գերադասում էին հավատալ, որ հակոտնյաներ գոյություն չունեն, կամ, ինչպես Լակտանտիուսն էր պատճառաբանում՝ երկիրը չի կարող գնդաձև լինել։

Այնուամենայնիվ, երկրի գնդաձևության գաղափարը տարածում գտավ և վերջիվերջո լայնորեն ընդունվեց։ Սակայն միայն 20–րդ դարի սկզբին մարդկանց համար հնարավոր դարձավ դուրս գալ արտաքին տիեզերք և ուղղակի դիտելով հաստատել երկրի գնդաձևությունը։b

Ո՞րն էր Աստվածաշնչի դիրքը այս հարցում։ Մ.թ.ա. ութերորդ դարում, երբ գերակշռող կարծիքն այն էր, թե երկիրը տափակ է, հույն փիլիսոփաների կողմից երկրի գնդաձևության հավանականությունը տեսաբանելուց դարեր առաջ, և երկիրը մարդկանց կողմից տիեզերքից որպես գնդաձև մարմին տեսնելուց հազարամյակներ առաջ եբրայեցի մարգարե Եսայիան հիանալի պարզությամբ սահմանեց. «Նա է երկրի շրջանի վերայ նստողը» (Եսայիա 40։22)։ Այստեղ «շրջան» թարգմանված եբրայերեն «խուգ» բառը կարող է նաև թարգմանվել «գունդ»։³ Այլ թարգմանություններում կարդում ենք՝ «երկրի գնդի» (Դուեյ թարգմանություն) և «շրջանաձև երկրի» (Մոֆֆաթ)։c

Աստվածաշնչի գրող Եսայիան խուսափել է երկրի վերաբերյալ ընդունված առասպելներից։ Դրա փոխարեն նա արձանագրել է մի տեղեկություն, որին չէին սպառնում գիտական հայտնագործությունները։

Ի՞նչն է պահում երկիրը

Հին ժամանակներում մարդկանց շփոթեցնում էին տիեզերքի մասին նաև ուրիշ հարցեր՝ ինչի՞ վրա է հենված երկիրը, ի՞նչն է պահում արևը, լուսինն ու աստղերը։ Նրանք գաղափար չէին կարող ունենալ Իսահակ Նյուտոնի ձևակերպած տիեզերական ձգողականության օրենքից, որի մասին հրապարակվեց 1687⁠թ.–ին։ Տեսակետը, որ երկնային մարմիններն, իրականում, դատարկ տիեզերքում ոչնչից կախված չեն, անծանոթ էր նրանց։ Այդ պատճառով էլ նրանց մեկնաբանությունները հաճախ այն մասին էին, որ նյութական առարկաներն ու մատերիաներն են բարձունքում պահում երկիրն ու երկնային այլ մարմինները։

Օրինակ, մի հնագույն տեսություն, հավանաբար կղզիաբնակ մարդկանց կողմից ստեղծված, ասում էր, որ երկիրը շրջապատված է ջրով և լողում է հենց այդ ջրերում։ Հնդիկների պատկերացմամբ երկիրը բազում հիմքեր ուներ՝ մեկը մյուսի վրա։ Իբր այն կռթնած էր չորս փղերին, որոնք իրենց հերթին կանգնած էին հսկայական կրիայի վրա, կրիան՝ վիթխարի օձի, և կծկված օձը լողում էր տիեզերքի ջրերում։ Մ.թ.ա. հինգերորդ դարի հույն փիլիսոփա Էմպեդոկլեսը գտնում էր, որ երկիրը հանգչում է մրրկի վրա, և որ հենց այդ մրրիկը երկնային մարմինների շարժման պատճառն է հանդիսանում։

Ամենաազդեցիկ հայացքներից մեկը պատկանում էր Արիստոտելին։ Չնայած նա տեսաբանեց, որ երկիրը գնդաձև է, սակայն հերքեց դատարկ տիեզերքում նրա կախված լինելը։ Ջրերի վրա երկրի հիմնված լինելու գաղափարը հերքելով՝ իր «Երկնքի մասին» գիտական աշխատության մեջ նա գրեց. «Ջրին, ինչպես և երկրին, բնականից հատուկ չէ օդում կախված մնալը, այն պետք է հենարան ունենա»։⁴ Ուստի ինչի՞ վրա էր «հենված» երկիրը։ Արիստոտելն ուսուցանում էր, որ արևը, լուսինը և աստղերը ամրացված են ամուր, թափանցիկ ոլորտի երեսին։ Ոլորտը տեղավորված է ոլորտի մեջ՝ անշարժ երկիրն ունենալով կենտրոնում։ Մինչ ոլորտները պտտվում են մեկը մյուսի միջև, նրանց վրայի օբյեկտները՝ արեգակը, լուսինը և մոլորակները, շարժվում են երկնքի վրայով։

Արիստոտելի բացատրությունները թվում էին տրամաբանական։ Եթե երկնային մարմիններն ամուր ամրացված չլինեին որևէ բանի, ինչպե՞ս կարող էին մնալ վերևում։ Հարգարժան Արիստոտելի հայացքները շուրջ երկու հազար տարի ընդունվեցին որպես փաստ։ Ըստ «Բրիտանական նոր հանրագիտարան»–ի տասնվեցերորդ և տասնյոթերորդ դարերում նրա ուսմունքները եկեղեցու աչքին «բարձրացվել էին մինչև կրոնական դոգմայի դիրքի»։⁵

Աստղադիտակի գյուտով աստղագետները սկսեցին կասկածի ենթարկել Արիստոտելի տեսությունը։ Այնուամենայնիվ, նրանք պատասխանից խուսափում էին մինչև սըր Իսահակ Նյուտոնի բացատրությունը, այն է՝ մոլորակները կախված են դատարկ տիեզերքում՝ պահված իրենց ուղեծրում անտեսանելի ձգողության ուժի շնորհիվ։ Դա անհավանական էր թվում, և Նյուտոնի կոլեգաներից ոմանք դժվարանում էին հավատալ, որ տիեզերքը կարող է ազատ, հիմնականում դատարկ սուբստանցիա լինել։d⁶

Ի՞նչ ունի Աստվածաշունչն ասելու այս առումով։ Գրեթե 3⁠500 տարի առաջ Աստվածաշունչը բացառիկ պարզությամբ սահմանեց, որ երկիրը կախված է «ոչնչի վերայ» (Յոբ 26։7)։ Եբրայերեն բնագրում «ոչինչ»–ը (բելիմա՛հ) բառացի նշանակում է «առանց որևէ բանի»։⁷ «Ժամանակակից անգլերեն թարգմանություն»–ը օգտագործում է «դատարկ տարածություն» արտահայտությունը։

«Դատարկ տարածությունում» կախված մոլորակը բոլորովին էլ այն օրերի մարդկանց պատկերացրածը չէր։ Մինչդեռ իր ժամանակներից առաջ անցնելով՝ Աստվածաշնչի գրողն արձանագրել էր գիտականորեն ճշգրիտ հաղորդագրություն։

Աստվածաշունչը և բժշկագիտությունը համաձա՞յն են իրար

Ժամանակակից բժշկագիտությունը շատ բան է սովորեցրել հիվանդությունների տարածման և կանխման մասին։ 19–րդ դարում բժշկության բնագավառի առաջխաղացումները հանգեցրին բժշկության մեջ հականեխիչ միջոցների կիրառմանը, որպեսզի նվազեցվեն վարակները։ Ար­դյունքն ապշեցուցիչ էր. վաղահաս մահերի և վարակների զգալի նվազում նկատվեց։

Հնում, սակայն, բժիշկները լիովին չէին հասկանում, թե ինչպես է հիվանդությունը տարածվում, ոչ էլ գիտակցում էին այն կանխելու համար սանիտարական միջոցառումների կարե­վորությունը։ Զարմանալի չէ, որ ժամանակակից չափանիշներով նրանց բժշկական մեթոդները պարզապես պրիմիտիվ էին։

Մեզ հասած բժշկական հնագույն տեքստերից է Էբերսի պապիրուսը՝ Եգիպտոսի բժշկական գիտելիքների մի բանաքաղություն՝ թվա­գրված մ.թ.ա. 1⁠550–ին։ Այս ժողովածու գալարը շուրջ յոթ հարյուր դեղամիջոցներ է պարունակում տարբեր ախտերի համար՝ «սկսած կոկորդիլոսի կծածից մինչև ոտնամատի եղունգի ցավը»։⁸ «Աստվածաշնչի միջազգային ստանդարտ հանրագիտարան»–ը նշում է. «Այս բժիշկների գիտելիքները միանգամայն հիմնված էին փորձի, նշանակալից չափով կախարդության վրա և ամբողջովին ոչ գիտական էին»։⁹ Դեղամիջոցների մեծ մասը պարզապես անօգտակար էր, իսկ դրանցից մի քանիսը՝ ծայրաստիճան վտանգավոր։ Վերքը բուժելու համար մի դեղատոմս խորհուրդ է տալիս գործածել մարդու արտաթորանքի և այլ նյութերի խառնուրդ։¹⁰

Եգիպտական դեղամիջոցների այս տեքստը գրվել էր միևնույն ժամանակաշրջանում, երբ գրի էին առնվել Աստվածաշնչի առաջին գրքերը, որոնք ընդգրկում էին Մովսիսական օրենքը։ Մովսեսը ծնվել էր Եգիպտոսում մ.թ.ա. 1593⁠թ.–ին և այնտեղ էլ մեծացել (Ելից 2։1–10)։ Որպես փարավոնի տան անդամ, նա «եգիպտացիների ամբողջ իմաստութեամբ կրթուեց» (Գործք 7։22)։ Եգիպտոսի «բժիշկները» ծանոթ էին իրեն (Ծննդոց 50։1–3)։ Ար­դյո՞ք նրանց անօգուտ կամ վտանգավոր բժշկական սովորություններն ազդեցություն թողեցին նրա գրվածքների վրա։

Ո՛չ։ Ընդհակառակը, Մովսիսական օրենքը առողջապահական կանոններ էր պարունակում, որոնք այդ ժամանակների համար շատ առաջադեմ էին։ Օրինակ, ռազմական բանակատեղերին վերաբերող մի օրենք պահանջում էր արտաթորանքները ճամբարից դուրս թաղել (Երկրորդ Օրինաց 23։13)։ Սա լիովին առաջադեմ կանխիչ միջոցառում էր։ Դա օգնում էր ջուրը զերծ պահել աղտոտումից, պաշտպանում էր ճանճերի միջոցով տարածվող շիգելլեզից և փորլուծությամբ ուղեկցվող այլ հիվանդություններից, որոնք դեռևս տարեկան միլիոնավոր կյանքեր են խլում այն երկրներում, որտեղ սանիտարական ողբալի պայմաններ են տիրում։

Մովսիսական օրենքը հիգիենայի նաև այլ կանոններ էր պարունակում, որոնք Իսրայելին պաշտպանում էին վարակիչ հիվանդությունների տարածումից։ Տարափոխիկ հիվանդություն ունեցող կամ կասկածի տակ եղող անհատը ժամանակավոր մեկուսացման էր ենթարկվում (Ղեւտացոց 13։1—5)։ Սատկած (թերևս հիվանդությունից) կենդանուն դիպչած հանդերձներն ու անոթները կամ պետք է լվացվեին օգտագործվելուց առաջ կամ՝ ոչնչացվեին (Ղեւտացոց 11։27, 28, 32, 33)։ Դիակին դիպչած յուրաքանչյուր անհատ անմաքուր էր համարվում և մաքրման արարողություն պետք է անցներ, որն իր մեջ ընդգրկում էր հագուստները լվանալն ու լողանալը։ Անմաքրության բոլոր յոթ օրերի ընթացքում նա պետք է խուսափեր ուրիշների հետ ֆիզիկական շփումից (Թուոց 19։1—13)։

Առողջապահական այս կանոնների ամբողջությունը երևան է բերում մի իմաստություն, որից այդ ժամանակ զուրկ էին հարևան ժողովուրդների բժիշկները։ Հիվանդության տարածման ճանապարհների մասին բժշկագիտության կողմից իմացվելուց հազարավոր տարիներ առաջ Աստվածաշունչը չափավոր կանխարգելիչ միջոցառումներ էր նշանակել հիվանդությունների դեմ։ Ուստի չենք զարմանում Մովսեսի այն խոսքերի վրա, թե իսրայելացիներն ապրում էին յոթանասունից ութսուն տարիe (Սաղմոս 90։10)։

Թերևս կհամաձայնվեք, որ Աստվածաշնչի վերոհիշյալ տեղեկությունները գիտականորեն ճշգրիտ են։ Սակայն Աստվածաշնչում կան այլ հայտարարություններ, որոնք հնարավոր չէ գիտականորեն ապացուցել։ Այդ դեպքում մի՞թե անպայմանորեն տարաձայնություն է ծագում Աստվածաշնչի և գիտության միջև։

Ընդունել անապացուցելին

Անապացույց հայտարարությունն անվերապահորեն սուտ չէ։ Գիտական ապացույցները բավարար փաստեր հայտնաբերելու և տվյալները մեկնաբանելու մարդու անկարողությամբ են սահմանափակված։ Սակայն որոշ ճշմարտություններ անապացուցելի են, քանի որ ոչ մի փաստ չի պահպանվել, եղածներն անհասկանալի են, կամ դեռևս հայտնաբերված չեն, կամ էլ գիտության հնարավորությունները և փորձա­քննություններն անբավարար են անվիճելի եզրակացության գալու համար։ Գուցե հենց սա է պատճառը, որ Աստվածաշնչի որոշակի պնդումների համար պակասում են ֆիզիկական անկախ ապացույցները։

Օրինակ, հոգևոր անձնավորություններով բնակեցված անտեսանելի ոլորտի մասին արված Աստվածաշնչի հիշատակումը հնարավոր չէ գիտականորեն ապացուցել կամ հերքել։ Նույնը կարելի է ասել Աստվածաշնչում ակնարկված գերբնական դեպքերի մասին։ Նոյի օրերի համաշխարհային ջրհեղեղի համար երկրաբանական պարզ ապացույցները բավականաչափ մատչելի չեն որոշ մարդկանց բավարարելու համար (Ծննդոց 7–րդ գլուխ)։ Պե՞տք է եզրակացնել, թե այն տեղի չի ունեցել։ Պատմական դեպքերը կարող են մթագնել ժամանակի ընթացքում և փոփոխությունների պատճառով։ Ուստի մի՞թե հնարավոր չէ, որ հազարավոր տարիների երկրաբանական փոփոխությունները ջնջած լինեն ջրհեղեղին վերաբերող փաստերի մեծամասնությունը։

Ենթադրենք Աստվածաշնչում կան պնդումներ, որոնք անկարելի է ապացուցել կամ հերքել ձեռքի տակ եղած ֆիզիկական փաստերով։ Պե՞տք է դա մեզ զարմացնի։ Աստվածաշունչը գիտական ձեռնարկ չէ։ Նա, բոլոր դեպքերում, ճշմարտության գիրք է։ Մենք արդեն նկատի առանք այն ցայտուն ապացույցը, որ նրա գրողները ազնիվ և անկեղծ մարդիկ են եղել։ Եվ գիտությանը վերաբերող հարցեր շոշափելիս՝ նրանց մտքերը ճշգրիտ են ու ամբողջովին զերծ հնագույն «գիտական» տեսություններից, որոնք, ինչպես պարզվեց, առասպելներ էին։ Այսպիսով, գիտությունն Աստվածաշնչի թշնամին չէ։ Բոլոր հիմքերն ունենք բաց աչքերով կշռադատելու Աստվածաշնչի ասածները։

[Ծանոթագրություններ]

[Ներդիր 21–րդ էջի վրա ]

Անապացուցելի հայտարարությունն անպայման չէ, որ սխալ լինի

[Նկարազարդում 18–րդ էջի վրա]

Երկրագնդի տեսքը տիեզերքից մարդկանց տեսնելուց հազարավոր տարիներ առաջ Աստվածաշունչը ակնարկել էր «երկրի շրջանի» մասին

[Նկարազարդում 20–րդ էջի վրա]

Իսահակ Նյուտոնը բացատրեց, որ մոլորակները պահվում են իրենց ուղեծրում ձգողականության շնորհիվ