Հնագույն խեցիները հաստատում են Աստվածաշնչի արձանագրությունը

ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉԸ Աստծու ներշնչյալ Խոսքն է (2 Տիմոթեոս 3։16)։ Այն, ինչ գրված է այդ գրքում հին ժամանակների մարդկանց, վայրերի, կրոնական և քաղաքական իրավիճակների մասին, ճշգրիտ է։ Աստվածաշնչի վավերականությունը ոչ մի դեպքում կախված չէ հնագիտական հայտնագործություններից, թեև դրանք հաստատում կամ խորացնում են սուրբգրային որևէ արձանագրության վերաբերյալ մեր ունեցած հասկացողությունը։

Հնագիտական պեղումների արդյունքում ամենից շատ հայտնաբերվել են խեցաբեկորներ՝ կավե առարկաների կտորներ։ Կավեղեն առարկաները Միջին Արևելքում, ներառյալ Եգիպտոսում և Միջագետքում օգտագործվում էին որպես էժան գրանյութեր։ Դրանցում արձանագրում էին համաձայնություններ, հաշվետվություններ, առք ու վաճառք և այլն, ճիշտ ինչպես այսօր նման բաները գրվում են սովորական թղթի վրա։ Խեցու վրա սովորաբար գրում էին թանաքով՝ սկսած մեկ բառից, վերջացրած բազմաթիվ տողեր և սյունակներ ունեցող տեքստերով։

Իսրայելում կատարված պեղումների շնորհիվ գտնվել են աստվածաշնչյան ժամանակներից մնացած խեցու բազմաթիվ կտորներ։ Կավեղենի երեք հավաքածու, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. 8–րդ և 7–րդ դարերով, առանձնապես հետաքրքրական են, քանի որ հաստատում են Աստվածաշնչում գրված պատմական որոշ մանրամասնությունների իսկությունը։ Դրանք են՝ Սամարիայի, Արադի և Լաքիսի հավաքածուները։ Եկեք քննենք դրանցից յուրաքանչյուրը։

Սամարիայի հավաքածուն

Սամարիան Իսրայելի հյուսիսային տասցեղ թագավորության մայրաքաղաքն էր մինչև մ.թ.ա. 740 թվականը, երբ նվաճվեց ասորեստանցիների կողմից։ Քաղաքի ծագման վերաբերյալ Գ Թագաւորաց 16։23, 24–ում գրված է. «Յուդայի Ասա թագաւորի երեսունեւմէկ տարին [մ.թ.ա. 947–ին] թագաւոր եղաւ Ամրին Իսրայէլի վերայ.... Եւ նա առաւ Սամարիա սարը Սամերից երկու տաղանդ արծաթով եւ քաղաք շինեց սարի վերայ, եւ այն իր շինած քաղաքի անունը Սամարիա.... կոչեց»։ Հռոմի ժամանակներում քաղաքը դեռևս կար և վերանվանվեց Սեբաստի։ Որպես քաղաք՝ այն դադարեց գոյություն ունենալուց 6–րդ դարում։

1910–ին մի խումբ հնագետներ հին Սամարիայի տեղում պեղումներ կատարեցին։ Նրանք հայտնաբերեցին բազմաթիվ խեցիներ, որոնք, ըստ նրանց, պատկանում էին մ.թ.ա. 8–րդ դարին։ Դրանց վրա գրված է Սամարիայի մերձակա շրջաններից յուղի և գինու առաքումների մասին։ Այս հայտնագործության վերաբերյալ մի գրքում ասվում է. «1910–ին գտնված 63 խեցաբեկորները.... իրավամբ համարվում են հին Իսրայելից մեզ հասած էպիգրաֆիկ [վիմագրական] հավաքածուներից ամենակարևորները։ Դրանք կարևոր են ոչ թե Սամարիայի հավաքածուի բովանդակության շնորհիվ.... այլ իսրայելական անձնանունների, տոհմերի անունների և աշխարհագրական անվանումների երկար ցուցակի» («Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World»)։ Ինչպե՞ս են այդ անունները հաստատում Աստվածաշնչում գրված մանրամասնությունների ստուգությունը։

Երբ իսրայելացիները մտան Ավետյաց երկիր և այն բաժանեցին իրենց ցեղերի միջև, Սամարիայի տարածքը ընկավ Մանասեին։ Համաձայն Յեսու 17։1–6-ի՝ Մանասեի տասը տոհմեր, որոնք սերում էին նրա թոռ Գաղաադից, տարածքներ ստացան այս հատվածում։ Նրանք էին՝ Աբիեզերը, Քեղեքը, Ասրիելը, Սյուքեմը և Սեմիդան։ Վեցերորդը՝ Ոփերը, չուներ տղա թոռներ, բայց ուներ հինգ թոռնուհի, որոնց անուններն էին՝ Մաալա, Նուա, Էգղա, Մեղքա, Թերսա։ Վերջիններից յուրաքանչյուրը առանձին տարածք ստացավ (Թուոց 27։1–7)։

Սամարիայի հավաքածուն նշում է յոթ տոհմերի՝ Գաղաադի հինգ որդիների և Ոփերի երկու թոռնուհիների՝ Էգղայի և Նուայի տոհմերի անունները։ «Սամարիայի հավաքածուում նշված տոհմերի անունները հաստատում են Աստվածաշնչի տեղեկությունն այն մասին, որ Մանասեի տոհմերը ապրել են հենց այդ տարածքում»,— ասվում է մեկ այլ հնագիտական աշխատության մեջ («NIV Archaeological Study Bible»)։ Այսպիսով՝ հին Իսրայելի ցեղերի հետ կապված այս մանրամասնությունը, որի մասին նշվում է Աստվածաշնչում, հաստատվում է Սամարիայում գտնված խեցաբեկորներով։

Սամարիայի հավաքածուն, փաստորեն, նաև հաստատում է, որ Իսրայելում եղել է այնպիսի կրոնական իրավիճակ, ինչպիսին որ նկարագրվում է Աստվածաշնչում։ Այն ժամանակ, երբ այդ խեցիների վրա կատարվեցին արձանագրություններ, իսրայելացիները Եհովային երկրպագելու հետ մեկտեղ երկրպագում էին նաև քանանական Բահաղ աստծուն։ Ովսեեի մարգարեությունը, որ նույնպես գրվել է մ.թ.ա. 8–րդ դարում, խոսում է այն ժամանակների մասին, երբ Իսրայելը զղջալու էր և Եհովային անվանելու էր «իմ այր» («իմ ամուսին») և ոչ թե «Բահաղս», այսինքն՝ «Տէրս» (Ովսէէ 2։16 ծնթ., 17)։ Սամարիայի խեցակտորների վրա գրված որոշ անձնանուններ նշանակում էին՝ «Բահաղն իմ հայրն է», «Բահաղը երգում է», «Բահաղն ուժեղ է», «Բահաղը հիշում է» և այլն։ Յուրաքանչյուր 11 անձնանուն պարունակում էր Եհովայի անվան ձևերից որևէ մեկը, 7 անձնանուն՝ Բահաղի անունը։

Արադի հավաքածուն

Արադը հին քաղաք էր, որը կառուցված էր Նեգև կոչվող կիսաչորային շրջանում՝ Երուսաղեմից զգալիորեն հեռու՝ հարավում։ Արադում հայտնաբերվել են վեց իսրայելական ամրոցներ, որոնք կառուցվել են Սողոմոնի կառավարումից (մ.թ.ա. 1037–998) մինչև բաբելոնացիների կողմից Երուսաղեմի կործանման թվականն (մ.թ.ա. 607) ընկած ժամանակամիջոցում։ Արադում է հայտնաբերվել աստվածաշնչային ժամանակներում պատրաստված խեցեղենի ամենամեծ քանակությունը։ 200–ից ավելի բեկորներ պարունակում են եբրայերեն, արամերեն և այլ լեզուներով փորագրություններ։

Արադի հավաքածուից որոշ կտորներ հաստատում են քահանայական ընտանիքների մասին Աստվածաշնչում գրված տեղեկությունը։ Օրինակ՝ մի խեցաբեկորի վրա գրված է՝ «Կորխի որդիներ»։ Նրանց մասին հիշատակվում է Ելից 6։24–ում և Թուոց 26։11–ում։ 42–րդ, 44–49-րդ, 84–րդ, 85–րդ, 87–րդ և 88–րդ սաղմոսների ենթախորագրերը կոնկրետ նշում են, որ այդ սաղմոսները գրել են «Կորխի որդիները»։ Արադում հայտնաբերված այլ կավեղեն առարկաների վրա նշված են Փասուրի և Մերամոթի քահանայական ընտանիքների մասին (Ա Մնացորդաց 9։12; Եզրաս 8։33)։

Մեկ ուրիշ օրինակ։ Մի ամրոցի ավերակներում, որը գոյություն է ունեցել բաբելոնացիների կողմից Երուսաղեմի կործանումից առաջ, հնագետները հայտնաբերել են ամրոցի պետին հասցեագրված խեցու կտոր։ Ըստ մի աշխատության՝ խեցու վրա գրված է հետևյալը. «Իմ տիրոջը՝ Եղիասիբին։ Թող Յահվեն [Եհովան] քեզ բարօրություն տա.... Ինչի մասին որ դու ինձ պատվերներ էիր տվել, հայտնում եմ, որ այժմ ամեն ինչ կարգին է. նա Յահվեի տաճարում է» («The Context of Scripture»)։ Շատ մասնագետներ կարծում են, որ այստեղ հիշատակված տաճարը Սողոմոնի ժամանակներում կառուցված Երուսաղեմի տաճարն է։

Լաքիսի հավաքածուն

Հին քաղաք–ամրոց Լաքիսը գտնվում էր Երուսաղեմից 27 կիլոմետր հարավ–արևմուտք։ 1930–ին կատարված պեղումները հայտնաբերեցին խեցեղեն։ Դրանցից առնվազն 12–ը նամակներ էին, որոնք մասնագետները համարեցին «խիստ կարևոր.... քանի որ դրանք լույս են սփռում Հուդայում տիրող իրավիճակի և մասնավորապես քաղաքական իրադրության վրա այն ժամանակներում, երբ երկիրը նախապատրաստվում էր [բաբելոնական թագավոր] Նաբուգոդոնոսորի անխուսափելի հարձակմանը»։

Առանձնապես հետաքրքրական են այն խեցիները, որոնց միջոցով միմյանց հետ հաղորդակցվել են մի ենթակա հրամանատար և Յաոշ անունով մի անձնավորություն, որը հավանաբար զորապետ էր Լաքիսում։ Նամակներում մտքերն արտահայտելու եղանակը հիշեցնում է այդ ժամանակ ապրող Երեմիա մարգարեի օգտագործած լեզուն։ Դիտարկենք, թե նամակներից երկուսն ինչպես են թիկունք կանգնում այդ վճռական օրերի մասին աստվածաշնչային հաղորդագրությանը։

Երեմիա 34։7–ում մարգարեն գրում է. «Բաբիլոնի թագաւորի զօրքը պատերազմում էր Երուսաղէմի դէմ եւ Յուդայի մնացած բոլոր քաղաքների դէմ, Լաքիսի եւ Ազեկայի դէմ, որովհետեւ Յուդայի քաղաքների մէջ սորանք էին մնացել պարսպաւոր քաղաքներ»։ Լաքիսի նամակներից մեկի հեղինակը, ըստ էության, դեպքերի նույն ընթացքն է նկարագրում։ Նա ասում է. «Մենք սպասում ենք Լաքիսի [կրակով արված] ազդանշաններին.... որովհետև Ազեքան չենք կարողանում տեսնել»։ Շատ գիտնականների կարծիքով՝ սա նշանակում էր, որ Ազեքան, կամ՝ Ազեկան, ընկել էր բաբելոնացիների ձեռքը, իսկ Լաքիսը հաջորդն էր լինելու։ Այդ նամակի մի հետաքրքրական մանրամասնություն է կրակով արված ազդանշանի մասին հիշատակումը։ Երեմիա 6։1–ում (ՆԱ) նույնպես նշվում է հաղորդակցության այդպիսի միջոցի մասին։

Մեկ ուրիշ նամակում, ըստ ընդունված կարծիքի, գրված է այն, ինչի մասին խոսել են Երեմիա և Եզեկիել մարգարեները։ Վերջիններս նշել են, թե Հուդայի թագավորը ինչ ջանքեր է գործադրել Բաբելոնի դեմ պայքարում Եգիպտոսից աջակցություն ստանալու համար (Երեմիա 37։5–8; 46։25, 26; Եզեկիէլ 17։15–17)։ Նամակում գրված է. «Քո ծառան այժմ ստացել է հետևյալ տեղեկությունը. Եղնաթանի որդի զորապետ Քոնյահուն շարժվել է հարավ, որ մտնի Եգիպտոս»։ Հնագետների շրջանում կա ընդհանուր տեսակետ, որ այդ գործողությունը կատարվել է Եգիպտոսից ռազմական օգնություն ստանալու նպատակով։

Լաքիսի խեցիների վրա գրված են նաև մի շարք անուններ, որոնք հանդիպում են «Երեմիա» գրքում։ Դրանք են՝ Ներիա, Հեզոնիա, Գամարիա, Եղնաթան և Յոհանան (Երեմիա 32։12; 35։3; 36։10, 12; 42։1)։ Հաստատ հնարավոր չէ ասել, որ այդ անունները ներկայացնում են նույն անձնավորություններին, որոնք հիշատակվում են մարգարեի գրքում։ Սակայն քանի որ Երեմիան ապրել է այդ ժամանակաշրջանում, հավանականություն կա, որ դա հենց այդպես է։

Ընդհանուր հատկանիշ

Սամարիայի, Արադի և Լաքիսի հավաքածուները հաստատում են Աստվածաշնչում արձանագրված մի շարք մանրամասնությունների ստուգությունը։ Դրանցից են՝ ընտանիքների անուններ, աշխարհագրական անվանումներ և նկարագրություններ, որոնք պատկերացում են տալիս տվյալ ժամանակահատվածում տիրող կրոնական և քաղաքական մթնոլորտի մասին։ Սակայն բոլոր այդ երեք հավաքածուները մի կարևոր հատկանիշ ունեն։

Արադում և Լաքիսում հայտնաբերված խեցաբեկորները պարունակում են այնպիսի արտահայտություններ, ինչպիսիք են՝ «թող Եհովան քեզ խաղաղություն տա»։ Լաքիսի յոթ խեցիների վրա Աստծու անունը նշվում է 11 անգամ։ Բացի այդ, բազմաթիվ եբրայերեն անձնանուններ, որոնք գրված են եղել բոլոր երեք վայրերում հայտնաբերված խեցիների վրա, պարունակում են Եհովայի անվան կրճատ ձևը։ Այդ հայտնագործությունները հաստատում են, որ հին ժամանակներում իսրայելացիները ազատորեն գործածել են Աստծու անունը։

[նկար 13–րդ էջի վրա]

Արադում հայտնաբերված խեցաբեկոր, որը հասցեագրված է եղել Եղիասիբ անունով մարդուն

[թույլտվությամբ]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[նկար 14–րդ էջի վրա]

Լաքիսում հայտնաբերված նամակ, որտեղ գրված է Աստծու անունը

[թույլտվությամբ]

Photograph taken by courtesy of the British Museum