Սկյութներ. անցյալում ապրած խորհրդավոր ժողովուրդ

ՊԱՐԿԵՐԸ բերնեբերան ավարով լցրած՝ փոշու ամպերի միջով սլանում էր քոչվոր ցեղի հեծելազորը։ Մ.թ.ա. 700–300թթ. այդ խորհրդավոր մարդիկ Եվրասիայի տափաստանների տերերն էին. հետագայում, սակայն, չքացան՝ թեև, թողնելով իրենց հետքը մարդկության պատմության մեջ։ Նրանց մասին հիշատակվում է նույնիսկ Աստվածաշնչում։ Այդ մարդիկ սկյութներն էին։

Իրենց վայրի ձիերի երամակներով՝ այդ քոչվորները դարեր շարունակ շրջում էին Կարպատյան լեռներից (արևելյան Եվրոպա) միչև այժմյան Ռուսաստանի հարավ–արևելյան մասերը ձգվող արոտավայրերով։ Մ.թ.ա. ութերորդ դարում Չինաստանի կայսր Հուանի ձեռնարկած ռազմական գործողությունների հետևանքով նրանք գաղթեցին դեպի արևմուտք՝ ճանապարհին պատերազմելով և դուրս քշելով Կովկասում ու Սև ծովի հյուսիսում իշխող կիմերներին։

Հարստանալու միտումով՝ սկյութները թալանեցին Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն, թեև հետագայում ասորեստանցիների հետ կռվեցին Մարաստանի, Բաբելոնի և ուրիշ պետությունների դեմ։ Գրոհելով՝ նրանք հասան նույնիսկ մինչև Եգիպտոսի հյուսիսային մասերը։ Այն, որ Իսրայելի հյուսիս–արևելքում գտնվող Բեթսան քաղաքը հետագայում կոչվեց Սկյութոպոլիս, վկայում է սկյութների տիրապետության ժամանակաշրջանի մասին (Ա Թագավորաց 31։11, 12)։

Ի վերջո, սկյութները հաստատվեցին այժմյան Ռումինիայի, Մոլդովայի, Ուկրաինայի և Ռուսաստանի հարավում ընկած տափաստաններում։ Այնտեղ նրանք հարստացան՝ հույների և ներկայիս Ուկրաինայի ու Ռուսաստանի հարավային մասերի ցորեն արտադրողների միջև միջնորդների դեր կատարելով։ Սկյութները գինու, գործվածքների, զենքի և արվեստի գործերի դիմաց հույների հետ փոխանակում էին ցորեն, մեղր, մորթի և անասուններ։ Այս ճանապարհով նրանք առասպելական հարստություն ձեռք բերեցին։

Ահազդու ձիավորներ

Տափաստաններում բնակվող այս զինվորների համար ձին նույնն էր, ինչ անապատի բնակիչների համար ուղտը։ Սկյութները գերազանց ձիավորներ էին և առաջին թամբ ու ասպանդակ օգտագործողներից։ Նրանք ուտում էին ձիու միսը, խմում զամբիկների կաթը և նույնիսկ զոհաբերություններ կատարելիս ձիեր էին մատուցում։ Երբ սկյութ զինվորը մահանում էր, նրա ձիուն սպանում էին և պատվավոր կերպով թաղում՝ իր ողջ տոնական հեծելասարքով։

Ըստ պատմիչ Հերոդոտոսի՝ սկյութները սադիստական սովորույթներ ունեին։ Օրինակ՝ իրենց զոհերի գլուխները գավաթի տեղ էին օգտագործում կամ մրրիկի նման ասպատակելով՝ թշնամիներին «հնձում» երկաթե թրերով, սակրատեգերով, նիզակներով և մարմինը պատառոտող ատամնավոր նետերով։

Գերեզմաններ՝ հավիտենականության համար պատրաստված

Սկյութները զբաղվում էին կախարդությամբ, շամանությամբ, պաշտում կրակը և մայր աստվածուհու (Բ Օրինաց 18։10–12)։ Գերեզմանները համարվում էին մահացածների բնակարանը, իսկ ստրուկներն ու կենդանիները զոհաբերվում, որպեսզի մահացածը դրանք օգտագործի։ Նրանք հավատում էին, որ հարստությունն ու ծառաները ուղեկցում են իրենց տերերին «մյուս աշխարհ»։ Թագավորական դամբարաններից մեկում գտել են հինգ տղամարդ–ծառաների՝ ոտքերով դեպի իրենց տերը՝ վեր կենալու և իրենց պարտականությունները նորից կատարելու պատրաստ։

Ղեկավարներին թաղում էին՝ շռայլ զոհաբերություններ կատարելով։ Սգի ժամանակ թափում էին իրենց արյունն ու կտրում իրենց մազերը։ Հերոդոտոսը գրել է. «Նրանք կտրում են իրենց ականջների մի մասը, ածիլում գլուխները, կտրվածքներ անում բազուկների շուրջ, ճանգռում ճակատներն ու քթերը և նետերով խոցոտում ձախ ձեռքերը»։ Ի տարբերություն դրան՝ նույն ժամանակաշրջանում իսրայելացիներին ուղղված Աստծո օրենքը հրամայում էր. «Մէկի համար ձեր մարմնի վերայ վէտեր չ’շինէք» (Ղեւտացոց 19։28)։

Սկյութները թողել են հազարավոր կուրգաններ՝ դամբարանաբլուրներ։ Այնտեղ գտնված զարդերը պատկերում են իրենց առօրյան։ 1715 թ.–ից Ռուսաստանի Պետրոս Մեծ ցարը սկսեց հավաքել այդ շքեղ առարկաները, ու դրանք այժմ կարելի է տեսնել Ռուսաստանի և Ուկրաինայի թանգարաններում։ «Գազանային ոճի» արվեստի այս գործերի մեջ մտնում են ձիեր, արծիվներ, բազեներ, կատուներ, հովազներ, եղջերուներ, եղնիկներ, թռչունի գրիֆոններ և առյուծի գրիֆոններ (դիցաբանական արարածներ՝ մի կենդանու թևավոր կամ անթև մարմնով և մեկ ուրիշ կենդանու գլխով)։

Սկյութներն ու Աստվածաշունչը

Աստվածաշունչը միայն մեկ անգամ է ուղղակիորեն հիշատակում սկյութներին։ Կողոսացիս 3։11–ում կարդում ենք. «Այլեւս չկայ հրեայ, ոչ էլ հեթանոս, թլփատութիւն եւ անթլփատութիւն, բարբարոս, սկիւթացի, ծառայ, ազատ, այլ՝ Քրիստոս, որ ամէն ինչ է ամէն բանի մէջ»։ Երբ քրիստոնյաների առաքյալ Պողոսը գրում էր այս խոսքերը, «սկյութ» բառը հունարենում ուրիշ իմաստ էր ձեռք բերել. այն ոչ թե հատուկ մի ազգի էր մատնանշում, այլ՝ անքաղաքակիրթ ժողովուրդներից վատթարագույնին։ Պողոսը շեշտում էր, որ Եհովայի սուրբ ոգու, կամ գործող ուժի ազդեցությամբ նույնիսկ այդպիսի անհատները կարող են Աստծուն հաճելի հատկություններ «հագնել» (Կողոսացիս 3։9, 10)։

Որոշ հնագետների կարծիքով Երեմիայ 51։27–ում հանդիպող Ասքանաս անվանումը նույնն է, ինչ սկյութներին վերաբերող ասուրերեն Աշգուզա անունը։ Տախտակների վրա գրված սեպագիր արձանագրությունները վկայում են այն մասին, որ մ.թ.ա. յոթերորդ դարում այս ժողովուրդը դաշնակցել է Մանա պետության հետ Ասորեստանի դեմ ապստամբության ժամանակ։ Նախքան Երեմիայի մարգարեանալը սկյութները Հուդայի միջով գնում էին Եգիպտոս և վերադառնում այնտեղից, սակայն որևիցե վնաս չէին պատճառում այդ երկրին։ Ուստի, շատերն, ըստ երևույթին, կասկածանքով էին վերաբերվում հյուսիսից Հուդայի կործանման մասին Երեմիայի մարգարեությանը (Երեմիայ 1։13–15)։

Որոշ աստվածաշնչագետներ կարծում են, որ Երեմիայի 50։42–ում ակնարկ է արվում սկյութների մասին. այնտեղ կարդում ենք. «Նորանք աղեղ եւ գեղարդ ունին, անգութ են նորանք եւ չեն ողորմիլ, նորանց ձայնը ծովի պէս է գոռում, եւ ձիերի վերայ են հեծած՝ պատրաստուած են պատերազմի մարդի նման քեզ դէմ, ով Բաբիլոնի աղջիկ»։ Սակայն, այս համարը ուղղակիորեն վերաբերում է մարերին ու պարսիկներին, որոնք մ.թ.ա. 539 թ.–ին գրավեցին Բաբելոնը։

Այնպիսի կարծիք էլ կա, թե Եզեկիէլի 38 և 39 գլուխներում հիշատակվող «Մագոգի երկիրը» վերաբերում է սկյութական ցեղերին։ Սակայն, «Մագոգի երկ[իրը]» սիմվոլիկ նշանակություն ունի. այն խորհրդանշում է երկրագնդի մերձակայքը, ուր երկնքում տեղի ունեցած պատերազմից հետո աքսորվել են Սատանան և իր հրեշտակները (Յայտնութիւն 12։7–17)։

Սկյութները մասնակցել են Նինվեի կործանման մասին Նաումի մարգարեության կատարմանը (Նաում 1։1, 14)։ Նրանք քաղդեացիների և մարերի հետ մ.թ.ա. 632 թ.–ին թալանեցին Նինվեն՝ պատճառ հանդիսանալով Ասորեստանյան կայսրության անկմանը։

Խորհրդավոր անկում

Սկյութներն անհայտացան. բայց ինչպե՞ս։ «Իրողությունն այն է, որ մենք պարզապես չգիտենք, թե ինչ է տեղի ունեցել»,— ասում է մի առաջատար ուկրաինացի հնագետ։ Որոշ պատմաբաններ կարծում են, որ թուլացնելով հարստանալու ձգտումը՝ նրանք մ.թ.ա. առաջին և երկրորդ դարերում կործանվեցին Ասիայից եկած քոչվորների մի նոր խմբի՝ սարմատների կողմից։

Ոմանք էլ ասում են, թե իրենց անկումը սկյութական ցեղերի միջև եղող պայքարի հետևանքն է եղել։ Մինչդեռ այնպիսի կարծիք էլ կա, թե կովկասյան օսերի մեջ կարելի է հանդիպել վերապրած սկյութների։ Ամեն դեպքում, անցյալի այս խորհրդավոր ժողովուրդը հետք թողեց մարդկության պատմության մեջ. օրինակ՝ «սկյութներ» անվանումը դարձնելով «դաժանություն» բառի հոմանիշը։

[քարտեզ 24–րդ էջի վրա]

(Ամբողջական պատկերի համար տե՛ս հրատարակությունը)

◻ Հին քաղաք

• Ժամանակակից քաղաք

Դանուբ

ՍԿՅՈՒԹԻԱ ← ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՈՒՂԻՆ

• Կիև

Դնեպր

Դնեստր

Սև ծով

ՕՍԵԹԻԱ

Կովկասյան լեռներ

Կասպից ծով

ԱՍՈՐԵՍՏԱՆ ← ԱՐՇԱՎԱՆՔԻ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

◻ Նինվե

Տիգրիս

ՄԱՐԱՍՏԱՆ ← ԱՐՇԱՎԱՆՔԻ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

ՄԻՋԱԳԵՏՔ

ԲԱԲԵԼՈՆ ← ԱՐՇԱՎԱՆՔԻ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

◻ Բաբելոն

Եփրատ

ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆ

◻ Շուշան

Պարսից ծոց

ՊԱՂԵՍՏԻՆ

• Բեթսան (Սկյութոպոլիս)

ԵԳԻՊՏՈՍ ← ԱՐՇԱՎԱՆՔԻ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

Նեղոս

Միջերկրական ծով

ՀՈՒՆԱՍՏԱՆ

[նկարներ 25–րդ էջի վրա]

Սկյութները պատերազմող ժողովուրդ էին

[թույլտվությամբ]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[նկարներ 26–րդ էջի վրա]

Փոխանակելով իրենց ապրանքները հունական արվեստի գործերի հետ՝ սկյութները մեծ հարստություն ձեռք բերեցին

[թույլտվությաբ]

Courtesy of the Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev