Dagiti Nakaskasdaaw nga Insekto Babainenda Dagiti Lugan ti Tao iti Tangatang

ITI kalleppas ti gubat, agiwarwarnak iti damag ken dagiti eksperto ti militaria nagannayasda iti panangipadayaw iti kinakumplikado dagiti moderno nga igam. Pagpangpangasda dagiti kabaelan dagiti “nasiglat a bomba,” nga iturong ti laser a cruise missiles, ken dagiti pangdarup a helikopter buyogen di maartapan—ken makapapatay—a pannakaipaturong. Awan duadua, ti kinasaririt iti likudan dagitoy nga igam ket masansan a naisangsangayan. Ngem dagita a naragsak a samiweng iti makinaria ni patay mammano a bigbigenna ti simple a kinapudno: Uray dagiti kaadelantaduan a pagsidsiddaawan a lugan ti tao iti tangatang ket kadaanan ti diseniona no maidilig kadagiti babassit nga agtatayab a makina nga aglaplapusanan iti sangaparsuaan.

Usigenyo ti cruise missile. Sigun iti The Wall Street Journal, “ti dalan ti cruise missile ket ikeddeng ti maysa a nanumeruan a pagreperensiaan a mapa a naidulin iti uneg ti kompiuter. Pagtalinaeden dayta iti dalanna ti maysa a mangpadakkel a lente ken dagiti elektroniko a mangtengngel bayat a sumiag dayta iti nakapegpegges a taray, a padaranggisanna dagiti tapaw.” Nakasarsaririt unay, saan kadi? Ngem ita usigenyo, iti panangidilig, ti nanumo nga insekto—ti bee wolf.

Bassit a Managaramid-mapa

Ni Ben Smith, maysa a teknikal editor ti magasin ti kompiuter a BYTE, insuratna iti nabiit pay: “No maidilig iti bee wolf, ti cruise missile ket awan mamaayna.” Apay? Agsipud ta ti cruise missile, iti amin a teknikal a laingna, ket nalaka laeng nga allilawen. Kastoy ti kuna ni Smith: “Iyalismo laeng ti puntiriana, a mangibatika iti sinsinan a puntiria. Gapu ta ti cruise missile dadaelenna ti bagina no madadaelnan ti puntiriana, pulos a dina matakkuatan a daytat’ nagkamali.”

Ti panangallilaw iti bee wolf ket narigat nga aramiden. Maysa a biologo a mangad-adal kadagitoy nga insekto ti nangpadas iti dayta. Iti pannakadlawna a ginasut kadakuada ti agnanaed iti maysa a komunidad dagiti agpapada nga abut a naiyintar iti ababa a paset ti igid ti baybay, isu ket naguray agingga a maysa kadakuada ti timmayab, ket kalpasanna dinagdagusna a sinullatan ti pagserkan ti balay ti insekto babaen iti darat. Kalpasanna isu ket naguray tapno kitaenna no masarakan manen ti insekto ti abut. Iti panagsiddaawna, nagdisso dayta idiay mismo a nasullatan a pagserkan ket kinalianna dayta! Iti pannakapaliiwna a ti bee wolf ket naipaugalinan ti agtayab iti kasla naikabisanan a dalan iti ngatuen ti umokna kaanoman a daytoy ket pumanaw wenno agsubli, impagarup pay ti biologo a mabalin nga ikabkabisa ti insekto dagiti pagilasinan iti aglikmut, a mangar-aramid iti mapa iti panunotna.

Tapno subokenna ti teoriana, sinullatanna manen ti abut ket iti daytoy a gundaway inurnosna ti sumagmamano a bunga ti saleng nga adda iti aglikmut ti abut. Idi nagawiden ti bee wolf, nagrikus dayta iti ngato kas kaannawidan ket kalpasanna sabalit nagdissuanna! Daytat’ naallilaw iti apagbiit. Kalpasanna nagtayab ket nagrikus manen—ngem iti daytoy a gundaway nangatngaton. Nalawag a daytoy a kabbaro a panangmatmatna iti parikut ti nangited iti daytoy a bassit nga insekto iti ad-adu pay a masinunuo a pagilasinan a pangbigbiganna, ta dagdagus a nasarakanna ti nasullatan nga abutna ket kinalianna manen dayta.

Ti kompiuter nga adda iti uneg ti cruise missile ket mabalin nga aggatad iti agarup maysa a milion a doliar ken agarup limapulo kilos ti dagsenna. Ti bee wolf usarenna ti utek nga agarup kas kadakkel laeng ti ulo ti aspili. Inayon ni Ben Smith: “Ti bee wolf makapagna met, makakali, masarakanna ken masikapanna ti puntiriana, ken makasarak iti kaduana (aramid a makarisgo para iti cruise missile).” Ingngudo ni Smith: “Uray no dagiti napipigsa a makina ita a tawen lab-awanda dagiti modelo idi napan a tawen iti dakkel a rukod, saanda pay laeng a makakikit iti maaramidan ti utek ti nanumo a bee wolf, nangnangruna pay iti maaramidan ti panunot ti tao.”

Dagidiay Nakaskasdaaw a Payak

Isu met laeng ti maikuna maipapan iti kaadelantaduan nga inaramid-tao a lugan iti tangatang, kas kadagiti pangraut a helikopter. Ni Robin J. Wootton, maysa a paleontologo ti insekto idiay Inglatera, nangbusbosen iti nasurok a dua a dekada iti panangadalna kadagiti pamay-an ti panagtayab dagiti tumatayab. Dadduma nga insekto, insuratna iti nabiit pay iti magasin a Scientific American, “ipabuyada dagiti pagsidsiddaawan a pamay-an ti panagtayab. Dagiti ngilaw, kas pangarigan, makapagsardengda uray napaspas panagtayabda, agdiskansoda, makapagbaliwasda iti nailet nga espasio, makapagtayabda uray nakadatada, makapagkurbada, makapagtulidda ken makapagdissoda iti bobida—amin iti kapaset ti segundo.”

Ania a talaga ti mamagbalin kadagitoy a babassit nga insekto a mangatiw kadagiti inaramid-tao a lugan iti tangatang? Bueno, kaaduan a lugan iti tangatang addaanda iti gyroscope tapno tulonganna ida a mangtaginayon iti kinatimbengda bayat ti panagmaneubrada. Dagiti ngilaw addaanda iti bukodda a gyroscope—dagiti halteres, nagsinan-kampilan a natadul iti mismo nga ayan dagiti payak dagiti insekto. Dagiti halteres agkutida maigiddato kadagiti payak. Iwanwanda ti ngilaw ken timbengenda dayta bayat ti panagalla-allatiwna.

Ngem ti napaypayso a sekreto, sigun ken paleontologo a Wootton, ket isu dagiti payak dagiti tumatayab. Insuratna nga idi isu ket agturposen iti panagadal idi 1960’s, rinugiannan nga inatap a dagiti payak dagiti tumatayab ket “saan laeng a basta narikut a nagrurutap nga ur-urat ken kulapot,” kas masansan a pannakailadawanda. Imbes ketdi, kunana, “tunggal payak iti pagarupko ket maysa a naranga nga aramid ti panangurnos kadagiti babassit a bambanag.”

Kas pangarigan, dagiti atiddog nga urat dagiti payak ti insekto ket kinaagpaysuanna natangken a tubo a nabal-etan kadagiti babassit a napno iti angin a pagkargaan a maaw-awagan tracheae. Dagitoy a nalag-an, natibker a paragpag ket pinagsisilpo dagiti agsasallopang nga urat. Ti ngarud naporma a padron ket saan laeng a napintas; sigun ken Wootton, daytat’ umasping iti awanan a kayo ken dagiti pormasion nga usaren dagiti inhiniero tapno nayonanda ti pigsa ken tibker.

Naiyunnat iti rabaw daytoy narikut a sangal ti maysa a kulapot a di pay la naan-anay a maawatan dagiti sientista, malaksid iti kinapudno a daytoy ket nakapigpigsa ken nalag-an. Kuna ni Wootton a ti panangibinnat iti daytoy a material iti rabaw ti paragpag ti payak ket tumulong a mangpapigsa ken mangpatibker iti payak, a kas met iti maysa a pintor a masarakanna a ti panangiyaplagna iti canvas iti agwaliwali a kuadro patibkerenna daytoy.

Ngem masapul a saan a nalabes ti kinatibker dagiti payak. Masapul a malasatanda dagiti nakaro a rigat ti napartak a panagkayabkab ken masapul a nakasaganada a mangibtur kadagiti adu a pannakaidungpar. Maitunos unay, natakkuatan ni Wootton babaen panangsukimatna kadagiti payak iti pabaribar a pamay-an nga adu kadakuada ti umakikid manipud puonna nga agpamurdong, a mangaramid kadakuada nga ad-adda a nalap-it iti murdongda. Insuratna: “Pangkaaduan a dagiti payak ikasoda dagiti pakadagsenan saan a babaen ti panagpasikkil no di ket babaen itutulok ken napartak nga isusubli, kasla iti karete a maiyangin.”

Nalabit ad-adda pay a karkarna, makapagbaliw ti sukog dagiti payak kabayatan ti panagtayabda. Siempre, kasta met laeng dagiti payak dagiti billit, ngem dagiti billit usarenda dagiti piskel kadagiti payakda tapno baliwanda ida kadagiti nagduduma a sukog. Dagiti piskel ti insekto dida dumanon iti labes ti puon dagiti payak. Iti daytoy a banag ti payak ti insekto ket kas iti layag ti maysa a bilog. Tapno masukatan ti sukogna, ti pangtengngel masapul nga aggapu iti puon, manipud idiay uneg ti bilog, wenno manipud kadagiti piskel ti thorax ti alimbubuyog. “Ngem,” kas kuna ni Wootton, “dagiti payak ti insekto ket ad-adda a kumplikado ti pannakaaramidda ngem kadagiti layag ken ad-adda a makapainteres. . . . Addaanda met kadagiti shock absorber, pangsumra iti dagsen, dagiti panglapped iti pannakapigis ken adu a sabsabali pay a simple ngem nakaep-epektibo nga alikamen, nga amin dagitoy nayonanna ti kinaepektibo ti panagtayab ti payak.”

Panagpangato—Ti Kapapatgan

Amin dagitoy, ken adu a sabsabali pay nga aspeto ti disenio ti payak, ti mamagbalin iti tumatayab a mangiturong iti dayta tapno maragpatna ti maudi a kapapatgan iti panagtayab—ti panagpangato. Kinapudnona, iladawan ni Wootton ti nasurok a sangadosena a kumplikado a pamay-an ti panangimaniobra dagiti tumatayab kadagiti payakda tapno makapataudda iti mangipangato a puersa.

Ni Marvin Luttges, maysa nga inheniero ti panagpatayab, ti nangbusbosen iti sangapulo a tawen a mangad-adal iti panagtayab dagiti tuwato. Dagitoy nga insekto maaramidda ti nawadwad a panagpangato a ti Americano a magasin a National Wildlife nabiit pay nga inladawanna ti pamay-an ti panagtayabda kas “maysa a milagro iti nasiglat a panagtayab.” Nangiragpin ni Luttges kadagiti babassit a padagsen iti maysa a kita ti tuwato, daydiay maaw-awagan widow, ket natakkuatanna a ti bassit a tumatayab ket mabitibitna ti manipud mamindua aginggat’ mamindua ket kagudua ti dagsen ti bagina—a di marigatan. Kaipapanan dayta a, no iti kabassitda, dagitoy a parsua ket mamitlo a daras a nalalaingda nga agbagkat ngem iti kasasayaatanen nga inaramid-tao a lugan iti tangatang!

Kasanoda nga aramiden dayta? Natakkuatan ni Luttges ken dagiti kakaduana a tunggal panagpababa ti payak, tiritiren bassit ti tuwato ti payakna, a mangpataud kadagiti babassit nga alipugpog iti rabaw ti payak. Daytoy a kumplikado nga usar ti aw-awagan dagiti inhiniero kas di agtalna a panagkuti ti angin ket adayot’ nakaidumaanna manipud iti pamay-an ti panagtayab dagiti inaramid-tao nga eroplano; agpannurayda kadagiti di agbaliw a panagkuti ti angin. Ngem ti abilidad ti tuwato a “mamagkuti iti bileg ti alipugpog,” kas panagkuna ti National Wildlife, isu ti mangpataud iti kasta a “karkarna a panagpangato.” Agpada a ti U.S. Air Force ken ti U.S. Navy ket igasgastuan ken supsuportaranda dagiti trabaho ni Luttges. No makabil kadagiti eroplano dagiti umasping a prinsipio, nalaklakada a makatayab ken makapagdissoda kadagiti babbabassit a pagdissuan.

Ti panangpada iti kinalaing ti tuwato a mangiturong, nupay kasta, ket naan-anay a sabali manen a karit. Kuna ti National Wildlife nga iti kanito a damo nga agtayab ti tuwato, mangaramid dayta a “dagdagus kadagiti milagro nga apalan laeng dagiti kabaruan a natauan a managpatayab ita.”

Isu met laeng, ngarud, nga ingngudo ni paleontologo a Wootton daytoy a tema: “Bayat a sumaysayaat pannakatarustayo iti panagkurri dagiti payak ti insekto, ad-adda met nga agparang a nainsiriban ken napimpintas dagiti disenioda.” Innayonna: “Mammano laeng no adda man bilang aniaman a teknolohikal a kapadada—pay laeng.”

“Pay laeng.” Dayta a dua a sao ipanayagna ti manginanama—no di man natangsit—a natauan a panamati a no maikkan iti umdas a tiempo, mapadaan ti tao inton agangay ti aniaman nga aramid ti Namarsua. Awan duadua nga agtultuloy ti tao a mangpataud kadagiti karkarna, nasaririt a panangtulad iti makitana iti sangaparsuaan. Ngem masapul a laglagipentayo ti maysa a punto. Nalaka ti agtulad; narigat ti mangparnuay. Kas kuna ni masirib a tao a Job nasurok a 30 a siglo ti napalabasen: “Agsaludsodka, pangngaasim, kadagiti naamo nga animal, ket isurodakanto; kasta met kadagiti tumatayab iti langlangit, ket ibagadanto kenka. Asino ti di makaammo amin kadagitoy a ti ima ni Jehova inaramidna daytoy?”—Job 12:7, 9.