Newgrange—Ad-adu Kadi ti Maisaludsod Ngem iti Maisungbat?
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY IRELAND
ITI nagkauna a literatura dagiti taga Ireland, ti lugar ket maawagan a Brú na Bóinne. “Ti Balay wenno Mansion ti Boyne” ti kaipapananna. Kadagitoy nga aldaw, iti daytoy misterioso a lugar nga adda iti pagsikkuan ti karayan Boyne, agarup 50 a kilometro iti amianan ti Dublin, adda nakali a sumagmamano kadagiti kabayaganen a tanem iti lubong. Maysa kadagitoy ti maawagan Newgrange. Awan ti makasinunuo iti eksakto a kabayagnan—nupay ipagarup ti dadduma a nabaybayag daytan ngem iti dakkel a piramid ti Giza sadi Egipto. Kada tawen, no Disiembre 21 wenno 22 a tiempo ti kalam-ekna, agdadarison dagiti turista ditoy Newgrange tapno makitada ti nabatad a pammaneknek iti kinalaing dagiti tattao idi ugma.
Apay a Naibangon Dayta?
Sibabatad a napateg unay daytoy a misterioso a monumento kadagiti nangibangon iti dayta. (Kitaem ti kahon iti panid 24.) Apay nga impakatda ti adu unay a panawen, panagregget, ken kinabaknangda? Apay nga imbangonda daytoy a naisalsalumina a tanem?
Agparang a naibilang ti Brú na Bóinne, wenno Brugh na Boinne, a saan laeng a kas sagrado a pagitaneman no di ket kas pakaangayan ti ritual a panagdaydayaw. Impadamag ni Propesor Michael O’Kelly, a nagkabakab iti dayta a disso: “Ti Brú ket nainaig ken Dagda, a Naimbag a Dios ti kaipapananna; ti asawana a ni Boann; ken ti anakna a ni Oengus; nga amin ket kameng dagiti umili a Tuatha Dé, a nagnaed kano ditoy Ireland sakbay a dimteng dagiti Gael wenno Celt ket kalpasanna, nagkamangda kadagiti munturod ken sarikedked a pagnanaedan dagiti kaibaan ti Ireland. Dagitoy ket . . . naibilang a nabilbileg ngem tattao a persona a makaaramid kadagiti di maaramidan ti tattao.”—Newgrange—Archaeology, Art and Legend.
Ni Boann ket maysa a diosa sigun iti sariugma a nakaadawan ti nagan ti karayan Boyne. Tangay adda karayan iti tallo a deppaar ti munturod a tanem, mabalin a patien idi dagiti managibangon a salsalakniban ni Boann dayta a disso. Sigun iti managsukisok a ni Martin Brennan, mabalin nga impagarupda pay a dadduma kadagiti didios ti aktual nga agnanaed iti munturod. Kinapudnona, imbagana a sigun iti kaunaan a mitolohia maipapan kadagiti munturod, “naibilang dagitoy a pagnanaedan dagiti sibibiag a didios a nayinaw ken naipasngay sadiay.”—The Stars and the Stones.
Ngem ti Newgrange ket saan la a tanem dagiti natay ken pagtaengan dagiti didios. Maysa dayta kadagiti kabayaganen a monumento iti lubong a maitunos iti astronomia ti posisionda. Siuumiso a pinagbabatog dagiti arkitekto ti atiddog a dalan ken pannakasiled ti tanem iti disso a nagtugmokan ti langit ken daga, a pagsingisingan ti init no Disiembre 21 wenno 22 a tiempo ti kalam-ekna. Kalpasanna, nangikabilda iti espesial nga abut iti ngatuen ti pagserkan iti tanem. Daytoy ti nangipalubos a sumarut ti lawag ti sumingising nga init agingga iti kaunggan a paset ti tanem.
Uray agingga kadagitoy nga aldaw, agdadarison dagiti turista idiay Newgrange no Disiembre 21 wenno 22 a tiempo ti kalam-ekna, no sumarut ti lawag ti init iti kaunggan a pannakasiled iti agarup 15 a minuto. Kinuna ni Clare Tuffy a manedyer ti kangrunaan a pagpasangbayan kadagiti sangaili ti Brú na Bóinne: “Patien ti dadduma a tattao a ti lawag ti init a sumarut iti kaunggan ti munturod ti mangirepresentar iti kasla panagkallaysa ti diosa a daga ken ti dios nga init ket impagarup dagiti tattao idi a tiempo a daytoy ti mangyeg iti kinabunga ti daga.”
Ti Misterio Dagiti Naukit a Bato
Sigun iti naammuanmi, awan dagiti naisurat a rekord nga imbati dagiti misterioso a nagaramid iti tanem. Ngem talaga a nakaibatida iti pakabigbiganda babaen ti sumagmamano kadagiti naisalsalumina ti pannakaukitda a bato. Nagukitda iti kawikaw a wagas, sukog-V, rektanggulo, trianggulo, kurbado a linia, sirkulo, ken dadduma pay a sukog. Mabalin a nagusarda laeng iti pamulinawen wenno quartz ken martilio a bato. Inawagan ni Brennan ti impatawidda iti Ireland kas “ti kadakkelan a koleksion ti arte a pakaaramatan dagiti nagdadakkel a bato iti lubong.”
Patien ti dadduma a mabalin nga adda kayulogan dagiti misterioso nga ukit ken ipasimudaag dagitoy ti kinalaingda iti astronomia. Para ken ni Brennan, iladawan dagitoy ti aktibidad ti init ken bulan. Kunana a “mabalin nga . . . agpadpada a dagiti munturod ken dagiti simbolo ket naibilang a sagrado iti init ken bulan. Daytoy laengen a panangbigbig ti kangrunaan a mangilawlawag nga adda narelihiosuan a kinapateg dagiti naukit.” Ngem umanamong ti dadduma nga eksperto iti nadakamat itay a ni O’Kelly, a nagsurat nga ‘adda la ketdi kayulogan dagiti naukit kadagidiay nakakita kadagita, ngem ditayto pulos maammuan no ania dayta. Agtalinaed la ketdi dayta kas paset ti misterio a nainaig iti Brú wenno mansion dagiti nagkauna a didiosen.’
“Nasariritda Unay a Tattao”
Mabalin a mangpataud ti Newgrange iti adu a saludsod a di masungbatan. Kaaduanna, saan latta a marisut dagiti misterio maipapan kadagiti nagaramid iti dalan ken tanem ti Brú na Bóinne. Ngem uray kaskasano adda maysa a masinunuo. Saan nga ordinario a tattao dagiti nangibangon iti dayta. Kinapudnona, imbaga ni O’Kelly a dagiti arkitekto, artist, ken artesano ti Newgrange “ket kameng la ketdi ti nangato a kultura.” Kinuna ti autor a ni Peter Harbison a dagiti nangibangon “ket saan a pulos a dagiti nagkauna nga ordinario a tattao nga agnanaed idi kadagiti kueba a kas iti dakamaten ti agdinamag a sariugma . . . Nasariritda unay a tattao.”
Bigbigentayon a ditay ammo no siasino dagiti nagaramid iti Newgrange ti Brú na Bóinne. Kaskasdi a daytat’ mangted iti nabileg a pammaneknek iti kinasigo ken kinasaririt dagiti nagkauna nga arkitekto ken managibangon—uray siasinoda man.
[Kahon/Ladawan iti panid 24]
Dagiti Nangibangon ken ti Naibangon
Ania ti ammotayo maipapan kadagiti nangibangon iti Newgrange? “Nagbassit,” kinuna ni Clare Tuffy, ti manedyer ti kangrunaan a pagpasangbayan kadagiti sangaili ti Brú na Bóinne. “Ngem adda sumagmamano a nasursurotayo. Ammotayo a mannalonda. Nabaknangda met—masapul a kasta tapno adda mausarda a pagbangon iti kasta kangayed a tanem. Ket awananda kadagiti metal a remienta.”
Babaen ti panagusarda iti dadakkel a bato nga agtimbang agingga iti sangapulo a tonelada, nagaramid dagiti nangibangon iti dalan nga agarup 19 a metro ti kaatiddogna, 2 a metro ti kangatona, ken umdas ti kalawana tapno makapagna a sinanam-ay ti maysa a tao. Ti dalan ket agturong iti 6 a metro ti kalawana a pannakasiled a pagitaneman nga addaan tallo a nitso. Kaasping iti sukog ti atiddog a krus ti dalan ken ti pannakasiledna.
Iti ngatuen daytoy a siled a pagitaneman, nagusar dagitoy nalalaing a managibangon idi ugma iti dadduma pay a nagdadakkel a bato, nupay awan ti palitada, tapno maaramidda ti atep nga addaan iti sumagmamano a nagkakamang nga arkona nga 6 a metro ti kangatona. Iti ngatuen ti tanem, nangibangonda met iti dakkel a munturod nga agarup 80 a metro ti diametrona ken 12 a metro ti kangatona. Nagaramidda met iti mangsalaknib a pader a nakabite a bato sada kinalupkopan kadagiti bisil a quartz. Iti aglawlaw ti igid ti munturod, nangisaadda iti 97 a nagdadakkel a bato, a tunggal maysa ket manipud dua agingga iti lima a tonelada ti timbangna. Adda idi panawen a nagaburan dagiti bato ken ti pagserkan iti tanem. Idi 1699, adda obrero a naiparna a nakadanon iti pagserkan bayat nga agsapsapul kadagiti bato, isu a natakuatan manen daytoy a kadaanan a dalan a tanem.
[Ladawan]
Pagserkan iti dalan nga agturong iti Newgrange
[Mapa iti panid 22]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Newgrange
DUBLIN
[Dagiti Ladawan iti panid 23]
Ngato: Sumarut ti lawag ti init iti kaunggan a pannakasiled iti agarup 15 a minuto iti kada tawen no Disiembre 21 wenno 22 a tiempo ti kalam-ekna
Baba: Ti siled a pagitaneman manipud iti kaunggan nga abut; kitaem ti tallo a naukit iti kawikaw a wagas
[Credit Line]
Amin a retrato iti panid 22-3 malaksid iti mapa: Dúchas, The Heritage Service, Ireland
[Ladawan iti panid 24]
Nagdakkel a bato a munturod ken tanem
[Credit Line]
Dúchas, The Heritage Service, Ireland