ARI

Maysa a soberano nga addaan autoridad a mangituray iti sabsabali. Ni Jehova ti katan-okan nga Ari, nga agik-ikut iti di nakedngan a pannakabalin ken autoridad. Ti ar-ari ti Juda ket nababbaba nga ar-ari a nangirepresentar iti kinasoberanona ditoy daga. Kas kadakuada, ni Jesu-Kristo ket nababbaba nga Ari, ngem adayo a dakdakkel ti pannakabalinna ngem dagidiay a naindagaan nga ar-ari, agsipud ta isu insaad ni Jehova a mangituray iti uniberso. (Fil 2:9-11) Iti kasta, ni Jesu-Kristo napagbalin nga “Ari ti ar-ari ken Apo ti ap-appo.”​—Apo 19:16; kitaenyo ti JESU-KRISTO; PAGARIAN.

Nagkauna nga Ar-ari. Kadagiti naindagaan nga agtuturay, ti ari ket lalaki a soberano a naikkan iti katan-okan nga autoridad iti maysa a siudad, tribu, nasion, wenno imperio, ket gagangay a tungpal-biag nga agturay. Ni Nimrod, kaputotan ni Ham, isu ti kaunaan a natauan nga ari iti rekord ti Biblia. Inturayanna ti maysa a pagarian a nangsaklaw iti sumagmamano a siudad iti Mesopotamia. Isu maysa a rebelde maibusor iti kinasoberano ni Jehova.​—Ge 10:6, 8-10.

Ti Canaan ken dagiti pagilian iti aglikmutna addaanda iti ar-ari idi kaaldawan ni Abraham, mabayag pay sakbay a naaddaan dagiti Israelita. (Ge 14:1-9) Nanipud kadagidi kasapaan a tiempo, adda met ar-ari kadagiti Filisteo, Edomita, Moabita, Midianita, Ammonita, Sirio, Heteo, Egipcio, Asirio, taga Babilonia, Persiano, Griego, ken Romano. Bassit ti saklawen ti pagturayan ti adu kadagitoy nga ar-ari, kas iti maysa a siudad-estado. Kas pagarigan, impasindayag ni Adoni-bezec a nakaparmek iti 70 a kasta nga ar-ari.​—Uk 1:7.

Ni Melquisedec, ari-padi ti Salem, ti kaunaan a natauan nga ari a nailanad iti Biblia kas nalinteg. (Ge 14:18) Malaksid ken Jesu-Kristo, nga addaan napagtipon a saad kas Ari ken Nangato a Padi, ni Melquisedec laeng ti agturay nga inanamongan ti Dios a nangikut kadagita a dua nga akem. Ipatuldo ni apostol Pablo a ti Dios inusarna ni Melquisedec kas mangisimbolo a ladawan ni Kristo. (Heb 7:1-3; 8:1, 6) Awanen sabali pay a matalek nga adipen ti Dios a nanggandat nga agbalin nga ari, uray pay ni Noe, ket awan kadakuada ti dinutokan ti Dios agingga a napulotan ni Saul sigun iti panagbilinna.

Israelita nga Ar-ari. Kas di makita nga Ari, inturayan ni Jehova ti Israel idi damo babaen iti nadumaduma nga ahensia, umuna babaen ken Moises ket idi agangay babaen kadagiti natauan nga Ukom manipud ken Otniel agingga ken Samson. (Uk 8:23; 1Sm 12:12) Kamaudiananna, impapilit dagiti Israelita ti maaddaan iti ari tapno agbalinda a kas kadagiti nasion iti aglikmutda. (1Sm 8:5-8, 19) Iti sidong ti legal a probision a naibugas iti Linteg ti tulag maipaay iti nadibinuan ti pannakadutokna a natauan nga ari, ni Jehova dinutokanna ni Saul iti tribu ni Benjamin babaen ken mammadto Samuel. (De 17:14-20; 1Sm 9:15, 16; 10:21, 24) Gapu iti kinasukir ken kinadursok, naipukaw ni Saul ti anamong ni Jehova ken ti gundaway a mangpataud iti maysa a dinastia ti ar-ari. (1Sm 13:1-14; 15:22-28) Iti ibabaw-ingna iti tribu ni Juda kalpasanna, ni Jehova pinilina ni David nga anak ni Jesse nga agbalin a sumaruno nga ari ti Israel. (1Sm 16:13; 17:12) Gapu iti simamatalek a panangitandudona iti panagdaydayaw ken Jehova ken iti linlintegna, naaddaan ni David iti pribilehio a mangipasdek iti maysa a dinastia ti ar-ari. (2Sm 7:15, 16) Nadanon dagiti Israelita ti alimpatok ti kinarang-ay iti sidong ti panagturay ni Solomon, maysa nga anak ni David.​—1Ar 4:25; 2Cr 1:15.

Bayat ti panagturay ti anak ni Solomon a ni Rehoboam, nabingay ti nasion iti dua a pagarian. Ti kaunaan nga ari ti makin-amianan, sangapulo-tribu a pagarian, a gagangay a maikunkuna kas Israel, isu ni Jeroboam nga anak ni Nebat iti tribu ni Efraim. (1Ar 11:26; 12:20) Sisusukir nga inturongna dagiti kailianna iti panagdaydayaw kadagiti nabalitokan a kigaw a baka. Gapu itoy a basol, isu di inanamongan ni Jehova. (1Ar 14:10, 16) Agdagup a 20 nga ar-ari ti nagturay iti makin-amianan a pagarian manipud 997 agingga iti 740 K.K.P., a nangrugi ken Jeroboam ket nagpatingga ken Hosea nga anak ni Ela. Iti makin-abagatan a pagarian, ti Juda, 19 nga ar-ari ti nagturay manipud 997 agingga iti 607 K.K.P., a nangrugi ken Rehoboam ket nagpatingga ken Zedekias. (Saan a nairaman ni Atalia, a nangagaw iti trono ken saan a maysa nga ari.)​—Kitaenyo ti KRONOLOHIA; PANAGITABON, DAGITI LUGAR A PAGITABONAN.

Dagiti nadibinuan ti pannakadutokda a pannakabagi. Ni Jehova ti nangdutok iti ar-ari ti ilina, ket agakemda idi kas naarian nga ahentena, nga agtugawda, saan nga iti bukodda a trono, no di ket iti “trono ti kinaari ni Jehova,” kayatna a sawen, kas pannakabagi ti teokratiko a turayna. (1Cr 28:5; 29:23) Maisupadi iti kaugalian ti sumagmamano a tattao iti Dumaya kadagidi nga aldaw, ti nasion ti Israel saanda a pinagdaydayawan ti ar-arida. Amin nga ar-ari ti Juda naibilangda kas dagidiay pinulotan ni Jehova, nupay saan nga espesipiko a kunaen ti rekord a ti tunggal ari literal a napulotan iti lana idi simmagpat iti trono. Ti literal a pangpulot a lana nailanad a maus-usar no maipasdek idi ti maysa a baro a dinastia, nausar met idi napaginnagawan ti trono idi lakayen ni David kasta met idi kaaldawan ni Jehoas, ken idi a napili ti maysa nga ub-ubing nga anak imbes a ti laklakay nga anak idi tiempo ti pannakaitrono ni Jehoacaz. (1Sm 10:1; 16:13; 1Ar 1:39; 2Ar 11:12; 23:30, 31, 34, 36) Nupay kasta, mabalbalin a ti kasta a panangpulot ket kadawyan idi nga aramid.

Ti ari ti Juda ket panguluen nga administrador kadagiti aramid ti nasion, kas pastor dagiti umili. (Sal 78:70-72) Gagangay nga indauluanna ti pannakibakal. (1Sm 8:20; 2Sm 21:17; 1Ar 22:29-33) Nagakem met kas nangatngato a pangukoman iti husgado; nupay kasta, ti nangato a padi ti umuman ken Jehova maipaay kadagiti pangngeddeng iti sumagmamano a banag ti estado ken iti sumagmamano a banag a narigat unay a maikeddeng wenno di umdas ti pammaneknek iti ngiwat dagiti saksi.​—1Ar 3:16-28.

Dagiti pangmedmed a naisaad iti ari. Dagiti pangmedmed a naisaad iti ari iti panangwatwatna iti autoridadna isu ti mismo a panagbutengna iti Dios, ti linteg ti Dios, a naikeddeng a pagtulnoganna, ken ti makaguyugoy nga impluensia dagiti mammadto ken ti papadi kasta met ti mangbalakad a pammatigmaan dagiti lallakay. Nakalikaguman a mangisurat maipaay iti bagina iti maysa a kopia ti Linteg ket agbasa iti dayta iti amin nga al-aldaw ti panagbiagna. (De 17:18, 19) Kas naisangsangayan nga adipen ken pannakabagi ni Jehova, isu manungsungbat ken Jehova. Nakalkaldaang a salaysayen, adu nga ar-ari ti Juda ti nangsalungasing kadagitoy a pangmedmed ket nagturayda a sidadangkok ken sidadangkes.​—1Sm 22:12, 13, 17-19; 1Ar 12:12-16; 2Cr 33:9.

Relihioso a panguluen. Nupay ti ari pinawilan ti linteg nga agbalin a padi, rumbeng nga isu ti kangrunaan a saan a padi a mangitandudo iti panagdaydayaw ken Jehova. No dadduma, ti ari binendisionanna ti nasion iti nagan ni Jehova ken imbagianna dagiti umili iti panagkararag. (2Sm 6:18; 1Ar 8:14, 22, 54, 55) Malaksid iti pagrebbenganna a mangsaluad iti narelihiosuan a panagbiag dagiti umili maibusor kadagiti iseserrek ti idolatria, adda autoridadna a mangikkat iti di matalek a nangato a padi, kas iti inaramid ni Ari Solomon idi sinuportaran ni Nangato a Padi nga Abiatar ti managalsa a gandat ni Adonias a mangala iti trono.​—1Ar 1:7; 2:27.

Assawa ken sanikua. Dagiti kaugalian iti panagasawa ken pamilia ti Judeano nga ar-ari ramanenda ti aramid a maaddaan iti adu nga assawa ken kamkamalala, nupay inkeddeng ti Linteg a ti ari saan a mangpaadu iti assawa maipaay bagina. (De 17:17) Naibilang dagiti kamalala kas naarian a sanikua ket nayallatiwda iti sumuno iti trono agraman dagiti kalintegan ken sanikua ti ari. Ti panangasawa wenno panangtagikua iti maysa kadagiti kamalala ti pimmusay nga ari kaibatoganna ti panangipakaammo iti panangala iti trono. Gapuna, ti pannakidenna ni Absalom kadagiti kamalala ni amana, ni Ari David, ken ti panangkiddaw ni Adonias nga agbalin nga asawana ni Abisag, ti manangtaripato ken kadua ni David idi lakayen, katupagda ti panangala iti trono. (2Sm 16:21, 22; 1Ar 2:15-17, 22) Dagitoy ket tignay a panangliput.

Malaksid iti kabukbukodan a sanikua, samsam ti gubat, ken sagsagut a kukua ti ari (1Cr 18:10), napatanor ti dadduma pay a pamastrekan. Dagitoy ramanenda ti naisangsangayan a buis ti apit ti daga maipaay iti naarian a lamisaan, impuesto manipud kadagiti naparukma a pagarian, kuartais kadagiti agdaldaliasat a komersiante a lumabas iti daga, ken dagiti nakomersialan a gannuat, kas kadagiti agtagtagilako a bunggoy dagiti barko ni Solomon.​—1Ar 4:7, 27, 28; 9:26-28; 10:14, 15.

Kinagulo ti Makin-amianan a Pagarian. Iti makin-amianan a pagarian ti Israel, naalagad ti prinsipio ti tinawid a panangsuno malaksid no malapdan idi babaen ti pammapatay wenno panagalsa. Ti panangannurot iti ulbod a relihion pinagtalinaedna ti makin-amianan a pagarian iti di agsarday a nariribuk a kasasaad a maysa a nakaigapuan dagiti masansan a pannakapapatay ti ar-arina ken pannakaagaw ti trono. Dua laeng a dinastia ti nagpaut iti nasurok a dua a kaputotan, dagiti dinastia da Omri ken Jehu. Yantangay awanda iti sidong ti Davidiko a tulag ti pagarian, awan kadagiti ar-ari ti makin-amianan a pagarian ti nagtugaw iti “trono ti kinaari ni Jehova” kas pinulotan ni Jehova.​—1Cr 28:5.

Gentil nga Ar-ari ken Nababbaba nga Ar-ari. Ti ar-ari ti Babilonia ket opisial a nakonsagrar kas monarka a mamangulo iti intero nga Imperio ti Babilonia babaen ti panangpetpetda iti ima ti nabalitokan a ladawan ni Marduk. Inaramid daytoy ni Ciro a Dakkel tapno magun-odna ti panangituray iti Imperio ti Babilonia a saanen a kasapulan a parmekenna ti intero nga imperio babaen ti namilitariaan a tignay.

Ti dadduma nga ar-ari nagtugawda iti tronoda babaen ti panangdutok ti maysa a nangatngato nga ari, kas iti daydiay nangparmek iti dayta a teritoria. Masansan a kaugalian idi ti ar-ari a dagiti naparmek a pagturayan iturayanda babaen kadagiti agbaybayad-iti-impuesto a katutubo nga ar-ari a nababbaba ti ranggoda. Babaen itoy a pamay-an, ni Herodes a Dakkel nagbalin nga agbaybayad-iti-impuesto nga ari ti Roma a mamangulo iti Judea (Mt 2:1), ket ni Aretas nga ari dagiti Nabataeano pinatalgedan ti Roma kas agturay iti agbaybayad-iti-impuesto a pagarianna.​—2Co 11:32.

Dagiti di Israelita nga ari saan unay a nalaka a maadanian dagiti iturayanda no idilig kadagidiay nangituray iti ili ti Dios. Dagiti Israelita nga ari nabatad a siwawaya unay a nakipulapolda kadagiti kailianda. Masansan a di maas-asitgan unay ti Gentil nga ar-ari. Ti iseserrek iti makin-uneg a paraangan ti Persiano nga ari nga awan nalawag a pammalubos automatiko a pinagbalinna dayta a tao kas maikari iti ipapatay malaksid no ited ti ari ti espesipiko nga anamongna babaen ti panangyunnatna iti setrona, kas naaramid idi ken Ester. (Est 4:11, 16) Nupay kasta, ti Romano nga emperador mabalin a makasao babaen ti panagapelar ti maysa a makipagili ti Roma manipud pangngeddeng nga inaramid ti nababbaba nga ukom, ngem kalpasan laeng ti panaglasatna iti adu a nababbaba nga opisial.​—Ara 25:11, 12.